ماتیکان یوشت فریان

مادَیان یوشت فریان^[۱] کتابی است به زبان پارسی میانه دارای ۳۰۰۰ واژه.

افسانه یوشت فریان بر پایه افسانه‌ای در آبان یشت اوستا،^[۲] (یشت پنجم)، بند ۸۳–۸۱ شکل گرفته‌است.

به گفته اوستا، یوشت نام مردی بود از زرتشتیان باورمند از خاندان فریان. نام این خانواده در بخش‌های اوستا یاد شده‌است، از جمله در یسنا ۶۴ بند ۱۲ آمده‌است. افسانه‌ای از این مرد مفصّل‌تر از همه در رسالهٔ مستقل مادیان یوشت فریان آمده‌است.^[۳] نام یوشت، اوستایی و به معنای «جوان‌ترین» است.

محمد معین مقایسه‌ای میان این داستان و یکی از قصه‌های مرزبان‌نامه انجام داده‌است. وی در این مقایسه می‌نماید که باب چهارم از مرزبان‌نامه که با عنوان «در دیو گاوپای و دانای دینی» (یا «داستان دیو گاوپای و دانای نیک دین») آمده ظاهراً از مادیان یوشت فریان منشأ می‌گیرد. در مرزبان‌نامه، دیو گاوپای در پاسخ دادن به پرسش‌ها و معماهای دانای دینی شکست می‌خورد و از این‌رو همه دیوان، رویهٔ گیتی را فرومی‌گذارند و به زیرزمین و غارها می‌پناهند و دیگر با آدمی‌زاده درنمی‌آمیزند. مادیان یوشت فریان سیزده سده پیش از مرزبان‌نامه نوشته شده‌است.

جادوگری به نام اَخْتْ^[۴]با هفتاد هزار سپاهی وارد شهری به نام شهر پرسش‌گزاران (به پارسی میانه: «فرَشْن وِزاران») می‌شود. اخت می‌گوید که اگر کسی از مردم شهر بتواند به پرسش‌های پاسخ بدهد از شهر خواهد گذشت و اگرنه، شهر را نابود خواهد کرد. وی برای پاسخ‌گو شرایطی نیز می‌گذارد از جمله این‌که سن او نباید از پانزده سال بیشتر باشد، سنی که در اسطوره‌های ایرانی آغاز سن کمال است.

مردی به نام ماراسپند به اخت خبر می‌دهد که جوانی به نام یوشت فریان با این مشخصات در شهر هست و با این گفته، اخت را از نابودسازی شهر بازمی‌دارد. قرار می‌شود تا اخت نیز در پایان پرسش‌هایش به سه پرسش یوشت پاسخ دهد وگرنه بر سر او همان آید که خود معین کرده‌بود.

یوشت (با همراهی و یاری ماراسپند) به همهٔ ۳۳ پرسش چیستان‌وار اخت جادوگر که در زمینه‌های علوم طبیعی، جستارهای دینی، اخلاقی، اجتماعی و گاه کودکانه و شگفت‌آورند پاسخ می‌دهد. او در این پاسخ‌ها گاه با امشاسپندان و فرشتگانی که او را در پناه دارند مشورت می‌کند. در پایان یوشت سه پرسش از اخت می‌پرسد که اخت نمی‌تواند پاسخ بدهد و جادوگر به‌دست یوشت کشته می‌شود. اصل این ماجرا در یشت‌های اوستا (آبان یشت بند ۸۱ تا ۸۳ و فروردین یشت بند ۱۲۰) به گونه کوتاه و گذرا بازگویی شده‌است.

مادیان یوشت^[۵]فریان^[۶]را به لحاظ پرسش‌هایی که در آن طرح می‌شود می‌توان کتابی فلسفی خواند. به دو سؤال زیر توجه کنید: چیست که مردمان می‌خواهند پنهان کنند اما نمی‌توانند؟ پاسخ آن «پیری» و گذر زمان است. آن چیست که سه سر - چهار شاخ - شش چشم - شش گوش - سه دهان - دو دست - ده پا دارد و آبادانی و خرمی زمین از اوست؟ پاسخ آن یک جفت گاو نر و مرد برزیگری است که زمین را شخم می‌زند و از کوشش آن برزیگر و شخم آن دو گاو، زمین بارور شده و روزی و خوراک مردمان جهان را بار می‌آورد. اگر یک جفت گاو نر و مرد برزیگری را تصور کنیم سه سر - چهار شاخ - شش چشم - شش گوش - سه دهان - دو دست و ده پا را می‌بینیم.

• مادیان گجستک ابالیش
• مادیان هزار دادستان

• Asha, Raham, "The Book of Yōišta of the Fryāna"
• جعفری، محمود، ماتیکان یوشت فریان، متن پهلوی، آوانویس، ترجمه، واژه‌نامه، پیش‌گفتار و پیوست. تهران: سازمان انتشارات فروهر، ۱۳۶۵.
• بررسی متن ماتیکان یوشت فریان نسخه J3
• همنشین بهار: ماتیکان یوشت فریان