Jump to content

Միջնադարի հայ հեղինակների ցանկ

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
02:14, 3 Մարտի 2024 տարբերակ, ԱշբոտՏՆՂ (Քննարկում | ներդրում)
(տարբ) ←Նախորդ տարբերակ | Ընթացիկ տարբերակ (տարբ) | Հաջորդ տարբերակ→ (տարբ)
  • Ցանկում ներկայացված են գեղարվեստական, պատմագրական, փիլիսոփայական, աստվածաբանական, լեզվաբանական բովանդակություն ունեցող 5-18-րդ դարերի հայ գրագրության բնօրինակ ստեղծագործություններ։
  • Ցանկում ներկայացված չեն այն հեղինակների անունները, որոնց ստեղծագործությունները չեն պահպանվել։
  • Ցանկում ներկայացված չեն նաև 5-9-րդ դարերի գրական այն 98[1] կոթողները, որոնք ունեն զուտ եկեղեցական-հոգևոր նշանակություն
  • Ցանկում ներկայացված չեն բնագիտական տարբեր ոլորտների հեղինակներ (բժշկագիտություն, աստղաբանություն, կենսաբանություն և այլն)։

Հայ հեղինակների ցանկը պատմության մեջ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հայ հեղինակների առաջին ցանկերից մեկը կազմվել է դեռևս 13-րդ դարում պատմիչ Կիրակոս Գանձակեցու կողմից.

Իսկ հայոց ազգի պատմագիրք յոլովք ցուցին աշխատութիւն. որպէս սքանչելի եւ կորովամիտն Ագաթանգեղոս, որ թարգմանի բարի հրեշտակ, որ եցոյց հրամանաւ մեծազօր եւ քաջ արքային Տրդատայ զհանգամանս իրաց եղելոց առ հայս ի ձեռն սրբոյն Գրիգորի Պարթեւի եւ խոստովանողի Քրիստոսի, զգործս նշանաց եւ արուեստից եւ սքանչելագործութեանց, եւ զպատճառս լուսաւորութեան Հայոց աշխարհիս, գեղեցիկ եւ պայծառ պատմութեամբ աւարտէ։ Եւ զկնի նորա ամենահարուստն գիտութեամբ եւ մեծն իմաստութեամբ քան զյոլովս սուրբ այրն աստուծոյ Մովսէս Խորենացի, որ զՀայոց պատմութիւնն շարագրեաց բազմահանճար եւ յոգնադրուատ բառիք. համառօտ պատմութեամբ եւ ընդարձակ մտօք ի նախնի մարդոյն սկսեալ՝ զյոլովից ազանց իրս եւ զգործս եւ զարարս, բերեալ մինչեւ յաւուրս Տրդատայ եւ սրբոյն Գրիգորի եւ անտի մինչեւ ցկատարումն սրբոյն Սահակայ հայոց հայրապետի, եւ զողբսն ասացեալ ի վերայ աշխարհիս Հայոց՝ անդանօր դադարեցուցանէ։ Եւ յետ նորա սուրբն Եղիշէ, որ պատմէ զքաջութիւն Վարդանայ, թոռին սրբոյն Սահակայ, եւ զընկերաց նորա, որք յուսովն Քրիստոսի զանձինս ի մահ եդին եւ պսակեցան ի Քրիստոսէ, եւ զարիական մահ սրբոց Յովսեփեանցն, եւ զկամաւ տալն զանձինս ի կապանս արքունի նախարարացն հայոց վասն յուսոյն, որ ի Քրիստոս, եւ զհամբերող նահատակութիւն սրբոցն Խորենայ եւ Աբրահամու, զոր ստուգութեամբ ցուցանէ այրն սքանչելի։ Եւ ապա Ղազար Փարպեցի ճարտասան, սկսեալ յաւուրցն սրբոյն Սահակայ, զնոյն ոճ պատմէ։ Եւ զկնի նորա Փաւստոս Բիւզանդ, որ զեղեալ իրս պատմէ Հայոց աշխարհիս ընդ պարսիկս եւ ի նոցանէ ընդ մերս։ Եւ Հերակլն ի Սեբիոսէ եպիսկոպոսէ ասացեալ։ Եւ Պատմութիւն սքանչելի առն Կորեան։ Եւ Խոսրով։ Եւ Ղեւոնդ երիցու Պատմութիւն, որ զոր ինչ գործեցին Մահմետ եւ աթոռակալք նորա ընդ աշխարհս ամենայն եւ առաւել ընդ ազգս հայոց։ Եւ Թովմայ վարդապետն, պատմագիր տանն Արծրունեաց։ Եւ Շապուհ Բագրատունի։ Եւ տէր Յովհաննէս կաթողիկոս Հայոց։ Եւ Մովսէս Կաղանկատուացի, պատմագիր Աղուանից։ Եւ Ուխտանէս եպիսկոպոս Ուռհայի, որ գրեաց զբաժանումն վրաց ի հայոց ի ձեռն Կիւրիոնի։ Եւ Ստեփանոս վարդապետ մականուն Ասողիկ։ Եւ Արիստակէս վարդապետ, կոչեցեալն Լաստիվերտցի։ Եւ Մատթէոս վանաց երէց Ուռհայեցի։ Եւ Սամուէլ քահանայ կաթուղիկէին Անւոյ։ Եւ ապա մեծիմաստ եւ հանճարեղ վարդապետն անուանեալն Վանական։

— Կիրակոս Գանձակեցի[2]

Հետմիջնադարյան հայ հեղինակների ցանկը ներկայացնում է 17-րդ դարակեսի պատմիչ Առաքել Դավրիժեցին, ինչպես նա է հաղորդում. «Այսոքիկ են կարգ վարդապետաց մերոց՝ ոչ առաջնոցն այլ վերջնոցն»։ Ցանկն սկսվում է 12-րդ դարի հեղինակ Մխիթար Գոշից[3]։ Հեղինակ Հակոբ Սսեցին 1635 թվականին նույնպես կազմեց «Հայ վարդապետաց աշխատությունները՝ սկսած Գոշից»։

5-18-րդ դարերի հեղինակներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

5-րդ դար

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Մովսես Խորենացու «Հայոց պատմության» ձեռագրի մի էջ

6-րդ դար

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

7-րդ դար

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Կոմիտաս Աղցեցի. «Անձինքն նուիրեալք».

Բարբառք երկնաւորք լցին զերկիր,
քանզի հոտ անուշից բուրեցայք ի Քրիստոս,
ողջակէզք բանաւորք եւ զոհք փրկութեան
եւ որոջք անարատք ընծայեալք Աստուծոյ:

8-րդ դար

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

9-րդ դար

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Էջ Լազարյան ավետարանից, 887 թվական
  • Թովմա Արծրունի - պատմիչ, «Արծրունյաց տան պատմության» հեղինակ
  • Ահարոն Վանանդեցի - պատմիչ, «Սուրբ Նունեի խաչի պատմություն» հեղինակ
  • Անանուն - պատմիչ,«Պատմություն սուրբ պատրիարք Սահակի և վարդապետ Մաշտոցի» հեղինակ[29]
  • Համամ Արևելցի - «Քերականի վերլուծություն» և այլ աշխատությունների հեղինակ[30]
  • Սահակ Մռութ - աստվածաբան
  • Եսայի Աբու-Մուսե - քաղաքական գործիչ, բանաստեղծ
  • Անանուն շարականագիր - շարականագիր[31]

10-րդ դար

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

11-րդ դար

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Գրիգոր Նարեկացի. «Մատյան ողբերգության»՝

Եվ արդ նրանց հետ, որոնք ողբագին եղանակների
Համաձայն խոսքեր են շարահարում, հորինում հարմար,
Ամեն մի տողի վերջում միևնույն գիրը դնելով,
Որով արտասուք հոսեցնելու չափ մորմոքեցուցիչ
Առավել սաստիկ ու սուր են ճմլում սրտի ցավերը,–
Ուստի ես ինքս գլուխն անցած այժմ այդպիսիների,
Որոնք լալագին բանաստեղծություն են եղանակում,
Նրանց ողբաձայն հեծեծանքներով վշտակիր հոգիս եմ պարզում ահա՛,
Որը չի մեռել դեռ բոլորովին աշխարհի համար,
Ոչ էլ իսկապես կենդանի է նա Աստուծո համար…

12-րդ դար

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

13-րդ դար

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Կոստանդին Երզնկացի, «Այսաւր եղեւ պայծառ գարուն...».

Ահա կա՛մ ես զարդարած, իմ տերեւնին զերդ հուր վառին,
Ու բացել եմ զիմ սըրտիս մէջըն ի դիմացդ, որ է դեղին.
Բա՛ց զիմ սիրտս ու համբուրէ եւ կըշտացիր սիրովդ հին,
Ահա գան եւ զիս քաղեն ’ւ այլ ոչ գըտնուս ի բաղչանին:

14-րդ դար

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հովհաննես Թլկուրանցի. «Դու ես գարնանային վարդ ու բուրաստան»՝

Քան զթիթեխն ի հուր որ է ի վառման,
Եկայ որ այրիմ և մոծիր դառնամ,
Յորժամ տեսայ զքեզ, է՜ արևնըման,
Անձըս սարսափեց ու դեռ կու դողամ:
Սիրով մի՛ սպանաներ, ճելլատ Էֆենտի:

15-րդ դար

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Մկրտիչ Նաղաշ. «Ունայնութիւն աշխարհիս» :

Երազ ու սուտ է, եղբայրք, աշխարհիս բաներն ի լման,
Ո՞ւր են թագավորք, իշխանք, պարոնայք եւ սուլթան ու խան,
Շինեցին բերդ ու քաղաք, դարպասնի ու շատ դատեցան,
Յետոյ գէմ անտէր թողին ու մտան ի հող, ի զնտան։

16-րդ դար

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Նահապետ Քուչակ. «Մահալօքս ի վար կուգ'ի…» :

Մահալօքս ի վար կուգ'ի, նայ տեսայ մոմեր դատըւած.
Ի յան մոմերուն տակըն սիրոյ տէր մանուկ մ'էր պառկած:
Մոմն ալ գէմ հայրէն ասաց՝ ողորմած, ու սրտէն իլաց.
"Սէրըն՝ կըտրիճըն ունէր, կըրակն ի՛մ գըլուխն է վառած

17-րդ դար

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Նաղաշ Հովնաթան. «Տաղ ի վերա գարնան և ուրախության»:

Հորժամ եղև գարուն, արև ծագեցավ,
Հարավ հողմն հնչյաց, սառն հալեցավ,
Երկիր կանաչացավ, ծառն ծաղկեցավ,
Խմենք, եղբարք, գինի,
Բանն աստված շինի։

Որ եղբարքն նստեն ծաղկյալ ծառի տակ,
Ձեռացներն գինի՝ կարմիր ու հիստակ,
Թասի մեջն անկանի ծաղիկ սպիտակ.
Խմենք, եղբարք, գինի,
Բանն աստված շինի։

18-րդ դար

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Բաղդասար Դպիր. «Մի՛ լար, երգնա՜կ» ՝

Դու տարին մի անգամ, ո՛վ ազնիւ թըռչուն,
Կարօտով կաս մընաս քո վարդին սիրուն,
Ես յարակ տոչորիմ հրով իմ կարօտուն.
Լըռեա՛, երգնա՛կ, լըռեա՛, սիրտն իմ խոցեալ է,
Մի՛ լար, անբախտ, մի՛ լար, աչքն իմ լըցեալ է:

Քո կարօտեալ սիրունդ ո՛չ է միմիակ,
Զի թէ մինն՝ ո՛չ, գուցէ գոյ այլ նըմանակ,
Սակայն այն, որ իմս է, է՛ մի միայնակ.
Լըռեա՛, երգնա՛կ, լըռեա՛, սիրտն իմ խոցեալ է,
Մի՛ լար, անբախտ, մի՛ լար, աչքն իմ լըցեալ է:

Տես նաև

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գրականություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ժողովածուներ՝

  • Армянские источники о монголах (Извлечения из рукописей XIII-XIV вв.). - М., 1962
  • Հայ միջնադարյան քնարերգություն / Ներածությունը. ծանոթագրությունը և կազմումը Լ.Մկրտչյանի, Սովետական գրող. 1972. 392 էջ. 20000 տպաքանակ
  • Средневековая армянская поэзия. Москва, Художественная литература, 1981, 400 стр. Н. Гребнев և другие переводчики.
  • Շարական։ 5–15-րդ դդ. հայկական պոեզիայից՝ Սուրեն Զոլյանի թարգմանությամբ, «Խորհրդային գրող» հրատարակչություն, 1990
  • Армянские жития և мученичества V-VII вв: Գրաբարից թարգմանությունը, ներածությունը և ծանոթագրությունները Ք. Ս. Տեր-Դավթյանի, Երևան, 1994

Հետազոտություններ՝

Նշումներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. ↑ Հայտնի է նաև որպես «Ժամանակագրություն» և միջնադարում ձեռնարկի արժեք է ունեցել։
  2. ↑ Հայտնի է նաև «Գիրք վայից և մեղայից» և «Վայ գիրք» անվանումներով։
  3. ↑ Մխիթար Գոշի ստեղծագործությունների ձեռագրում վերնագրերը բացակայում են։
  4. ↑ Խոսրով Անձևացու և Ներսես Լամբրոնացու նույնանուն գործերի համառոտումն է։

Ծանոթագրություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. ↑ Հայ ժողովրդի պատմություն, հատոր 2, էջ՝ 472
  2. ↑ Կիրակոս Գանձակեցի։ Պատմութիւն Հայոց
  3. ↑ Առաքել Դավրիժեցի։ Գիրք պատմութեանց։ Գլուխ 32
  4. ↑ Հայ ժողովրդի պատմություն, հատոր 2, էջ՝ 444
  5. ↑ Մեսրոպ Մաշտոցի շարականները
  6. ↑ Կորիւն, Վարք Մաշտոցի
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 7,4 7,5 Древенармянская поэзия
  8. ↑ Фавстос Бузанд, «История Армении», кн. III Книга IV. ч. I Книга IV. ч. II Книга V. ч. I Книга V. ч. II Книга VI
  9. ↑ Եղիշե, Վարդանի և հայոց պատերազմի մասին։ գրաբարից թարգմանեց՝ ակադեմ. Հ. Օրբելին, հրատարակության պատրաստեց, նախաբանը և ծանոթագրությունները գրեց՝ Կ. Յուզբաշյանը, Երևան, 1971 Նախաբան Գլուխ 1 Գլուխ 2 Գլուխ 3 Գլուխ 4 Գլուխ 5 Գլուխ 6 Գլուխ 7 Գլուխ 8 Քննարկում. На сайте Восточная литература
  10. ↑ В Армении изданы сочинения Католикоса Иоанна Мандакуни(չաշխատող հղում)
  11. ↑ Налбандян. Поэзия X—XIII вв.: [Армянская литература]. — 1984
  12. ↑ Мовсес Хоренаци, «История Армении»
  13. ↑ Агатангелос, «История Армении» («История св. Григория и обращения Армении в христианство»). Согласно мнению ряда պատմիչов Агатангелос жил в III—IV веках
  14. ↑ И. П. Сусов. 4.5. Формирование лингвистической мысли в Армении // История языкознания. — М., 2006.
  15. ↑ Դավիթ Քերական
  16. ↑ «Армянская География VII века по Р.Х (приписывавшаяся прежде Моисею Хоренскому)», СПб.,1877
  17. ↑ «Манук Абегян: Армянская церковная литература древности». Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ սեպտեմբերի 21-ին. Վերցված է 2015 թ․ օգոստոսի 21-ին.
  18. ↑ Энциклопедия "Кто есть кто. Армяне", ԹԵՈԴՈՐՈՍ ՔՌԹԵՆԱՎՈՐ, Ереван, 2005
  19. ↑ Р. Ачарян. Этимологический корневой словарь армянского языка. — 1973. — Т. 1. — С. 39-40.
  20. ↑ Себеос, «История императора Иракла», гл. I-VI гл. VII-XXVIII гл. XXIX-XXXVIII
  21. ↑ Иоанн Мамиконян продолжил «Историю Тарона» Зеноба Глака:Иоанн Мамиконян, «История Тарона» (հայ.)
  22. ↑ Мовсес Каганкатваци, «История страны Агванк»
  23. ↑ «Плач на смерть великого князя Дживаншира» (Мовсеса Каганкатваци «История страны Агванк» (кн. II, гл.35))
  24. ↑ Тер-Мкртичян Л. Х. Армянские источники о Палестине V-XVIII вв. М., 1991
  25. ↑ Гевонд, «История Халифов», Часть I Часть II
  26. ↑ Православная Энциклопедия, ГРИГОРИС АРШАРУНИ
  27. ↑ Р. Ачарян. Этимологический корневой словарь армянского языка. — 1973. — Т. 1. — С. 32.
  28. ↑ 28,0 28,1 А. Оганджанян, О ТРУДЕ «ПРИЧИНА ПОСТА АРАЧАВОР», Армянский гуманитарный вестник, 2012, стр. 189—203 Արխիվացված 2013-10-20 Wayback Machine
  29. ↑ «История св. патриарха Саака и вардапета Маштоца»
  30. ↑ Universitäts- und Landesbibliothek Bonn / Hamam arewelc'i [34].Universitäts- und Landesbibliothek Bonn / Hamam arewelc'i [34].
  31. ↑ История армянского народа, т. III, стр., 355—356(հայ.)
  32. ↑ Ованнес Драсханакертци, «История Армении»
  33. ↑ Псевдо-Шапух Багратуни. «История анонимного повествователя», часть I часть II
  34. ↑ 34,0 34,1 34,2 Г. П. Хомизури, Армянская Апостольская Церковь: святые, мученики, видные священнослужители, աստվածաբանы, христианские деятели культуры, Москва, 2002
  35. ↑ Г. М. Григорян, ОЧЕРКИ ИСТОРИИ СЮНИКА IX-ХV вв., Ереван, 1990, стр. 222(չաշխատող հղում)
  36. ↑ «Книга скорбных песнопений»
  37. ↑ «Всеобщая история Степаноса Таронского» : файл в формате djvu
  38. ↑ Аристакес Ластивертци, «Повествование вардапета Аристакэса Ластиверци», гл. I-X гл. XI-XX гл. XXI-XXV
  39. ↑ «Армянская Христианская Энциклопедия, ԱՆԱՆԻԱ ՍԱՆԱՀՆԵՑԻ». Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հոկտեմբերի 20-ին. Վերցված է 2013 թ․ սեպտեմբերի 3-ին.
  40. ↑ 40,0 40,1 Р. Ачарян. Этимологический корневой словарь армянского языка. — 1973. — Т. 1. — С. 51.
  41. ↑ Энциклопедия «Кто есть кто. Армяне», ԱՆԱՆԻԱ ՍԱՆԱՀՆԵՑԻ, Ереван, 2005
  42. ↑ А. О. Кесеян: Литературное наследие Анании Санахнеци, Ереван, 1984
  43. ↑ Матеос Урхаеци, Хроника, Вагаршапат, 1898(հայ.)
  44. ↑ Յորդորակներ, Бейрут, 1978, 377 стр.
  45. ↑ Մենությիւն եօթանց թղթոց կաթողիկեայց, Иерусалим, 1998, 702 стр.
  46. ↑ Р. Ачарян. Этимологический корневой словарь армянского языка. — 1973. — Т. 1. — С. 33.
  47. ↑ В Армении издан молитвенник архимандрита Ованнеса Гарнеци (XII—XIII вв.) / Новости / Патриархия.ru
  48. ↑ молитвы Ованеса Гарнеци на армянском
  49. ↑ Вардан Великий, «Всеобщая история», Часть I Часть II Часть III Часть IV
  50. ↑ Энциклопедия «Кто есть кто. Армяне», ԿԱՐԱՊԵՏ ՍԱՍՆԵՑԻ, Ереван, 2005
  51. ↑ Киракос Гандзакеци, «История Армении», гл.1-65
  52. ↑ Смбат Спарапет, «Летопись», 951—1058 гг. 1059-1102 гг. 1103-1177 гг. 1178-1272 гг.
  53. ↑ Хронографическая история, составленная отцом Мехитаром, вардапетом Айриванкским. СПб. 1869 Второй труд
  54. ↑ Степанос Епископ. «Летопись»
  55. ↑ Труд ошибочно был приписан Еноку Магакия, см. Енок Макагия, «История народа стрелков»
  56. ↑ S. Peter Cowe, trans., «Mxitar Sasneci’s Theological Discourses», Corpus Scriptorum Christianorum Orientalium 543, Scriptores Armeniaci 21; Leuven: E. Peeters, 1993, xvii, 209 pp
  57. ↑ О втором пришествии Господа нашего Иисуса Христа Արխիվացված 2013-11-05 Wayback Machine, аудиозапись на армянском
  58. ↑ Овсепян Гарегин, «Մխիթար Սասնեցի (Կերմանեցի)։ 1260—1337», Эчмиадзин, 1899, 32 стр.
  59. ↑ Стихи Ованеса Тлкуранци
  60. ↑ 60,0 60,1 60,2 Армянская Советская Социалистическая Республика // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
  61. ↑ «История Тимура и его преемников», Часть I Часть II Часть III
  62. ↑ Мкртич Нагаш, Суета мира
  63. ↑ «Житие Товмы Мецопеци»
  64. ↑ В. Акопян, Путевые заметки Мартироса Ерзнкаци, («Вестник» АН Арм. ССР, 1957, № 6)(հայ.)
  65. ↑ «Кучак Наапет в ЛИТ-салоне ЛИИМа». lib.liim.ru. Վերցված է 2022 թ․ հունիսի 17-ին.
  66. ↑ Стихи Нагаша Овнатана

Աղբյուրներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Միջնադարի_հայ_հեղինակների_ցանկ&oldid=9430513» էջից