Leonard da Vinci

Artista, siensià e angigné. Leonard da Vinci a l'ha ancarnà l'ideal ëd l'artista enciclopédich dl'Arnassensa.
A l'era nassù a Vinci, cita borgià dla bassa Valdarn, ai 15 d'avril dël 1452, da na relassion antra la paisan-a Caterina e Pietro, fieul ëd nodar. Ij sò as son peui mariasse con d'àutri e Leonard a l'é stàit anlevà da la famija ëd sò pare.

I conossoma la biografìa ëd Leonard dzortut a ancaminé da l'ann 1500, mersì a vàire sorgiss fiorentin-e (l'Anònim Gadian, Giorgio Vasari) e lombarde (Paolo Giovio, Giovanni Paolo Lomazzo).

Dal 1468 al 1477 a l'han trovaje un pòst ant la botega dlë scultor Andrea Verrocchio, anté ch'as praticavo tute j'art; dël 1472 a l'han anscrivulo ant la corporassion ëd San Luch dij médich e djë spëssiari, dont a fasìo part ëdcò ij pitor. A l'ancamin a l'é stàit anandià a la scoltura.
Dël 1476 a l'é stàit amplicà an në scàndol e acusà 'd sodomìa.

Scond Vasari, vers la fin dël 1482 Leonard a l'é stàit mandà a Milan, an portand an cadò a Ludovich ël Mòro na lira d'argent da part ëd Lorens dij Médici. Da la litra adressà a Ludovich i soma che ël giovo a vnisìa tanme angigné e técnich, për fé cariera a la cort lombarda.
An efet, dal 1483 al 1499 a l'ha fàit ël pitor (La Vèrgin dle ròche, La dariera sin-a, për ël convent ëd Santa Marìa dle Grassie), lë scultor (elaborassion dël model gigantesch an crèja, dësblà dël 1499, dël caval për ël monument a Fransesch Sfòrsa), ël decorator (sala dj'Ass e d'àutre stansie dël Castel Ësforsesch ëd Milan), consijé architet për ël tiburio dël dòm ëd Milan e ij proget dla catedral ëd Pavìa, regista teatral (Festa del Paradiso ëd Bernardo Bellincioni dël 1490, e miraco Orphei tragedia ëd Poliziano), dissegnator ëd costum e organisador ëd feste a la cort. Antratant a progetava vàire tratà e a fasìa ëd rancontr e ciaciarade con vàire matemàtich, dont Luca Pacioli, rancontrà a Milan dël 1496: sòn a l'ha anandià antra ij doi n'amicissia ancreusa.

Apress la conquista fransèisa dël ducà 'd Milan e ël robaton ëd Ludovich ël Mòro (1499), Leonard a l'ha sogiornà për un pòch ëd temp a Venessia, andoa a l'ha fàit dij proget ëd travaj an sl'Isons e ël Vipach për la difèisa dla sità, e a Màntoa a la cort d'Isabela d'Este, ch'a l'ha ciamaje, sensa oten-je, ëd pituré dij quàder për chila: d'àutra part, Leonard a l'avìa ciamaje n'antìcip, che chila a l'ha nen daje. Peui a l'é andàit a Firense andoa dël 1501 a l'ha smonù ël carton ëd Sant'Ana, ch'a l'ha valuje l'anteresse general. Parèj dël 1504 a l'ha arseivù la comission ëd pituré un fresch anspirà a la bataja d'Anghiari ant la sala dël Grand Consèj; sòn a l'ha butalo an competission con Michelàngel, ma ni l'un ni l'àutr proget a sarà realisà. Antratant Leonard a travajava tanme angigné idràulich për Cesare Borgia (1502: proget urbanìstich e ëd fortificassion për Pésaro, Cesen-a e Cesenàtich), ël prinsi ëd Piombin (1504), la repùblica ëd Firense an guèra contra Pisa (proget ëd deviassion ëd l'Arn).
Dël 1506 a l'é tornà a Milan, anté che Luis XII re 'd Fransa a l'ha nominalo sò pitor e angigné fiss. Ëd cost périod, a parte dal 1507, a armonto ël proget ëd palass për Carl d'Amboise e col për la tomba con statua a caval ëd Gian Giacomo Trivulzio. Antratant, Leonard as consacrava viaman ëd pì a travaj për sò anteresse përsonal.

Dventà dël 1512 Leon X vësco 'd Roma e an avend ij fransèis bandonà la Lombardìa, dël 1513 Leonard a l'ha tramudà a Roma, a servissi 'd Giulian dij Médici, frel ëd Leon. Costa esperiensa a l'é stàita negativa e Leonard a l'é nen ëstàit apressià parèj ëd Rafael e Michelàngel.

Mòrtie Giulian, a la fin dël 1516 Leonard a l'ha tramudà an Fransa, andoa ël giovo re Fransesch I a l'ha ufrije tanme residensa ël palass ëd Cloux, davzin al castel real d'Amboise, ant la Lòira. Ambelelà soa atività a l'é limitasse a la progetassion ëd chèich palass, tanme ël castel ëd Romorantin për l'argin-a mare Marìa Luisa ëd Savòja.

A l'é mòrt a Cloux ai 2 ëd maj 1519, sensa avèj ël temp ëd buté ardriss an soe nòte e dissegn, ch'a l'ha lassà për testament a sò amis e anlev Francesco Melzi.

Tante ëd soe euvre ëd pitura a son restà mach dë sbòss o nen finìe e tante d'àutre a son andàite spërdùe o a son giumaj ruinà. Antra 'd cole goernà i l'oma La dariera sin-a (a Santa Marìa dle Grassie a Milan), l'àngel a snistra dël Batésim ëd Crist (ëd Verrocchio, goernà a j'Ufissi a Firense), Gëneva dij Benci (conservà a la Galarìa Nassional d'Art ëd Washington), la Vèrgin dle Ròche, La Gioconda (ch'as treuva al Louvre a Paris), la Vèrgin con Bambin e sant'Ana (dont ël prim ësbòss a armonta al 1500-1501 e al qual a l'ha travajà, con tante modìfiche e variante, për tut ël rest ëd soa vita sensa livrelo), l'Àuto-ritrat (1515).

Leonard a l'ha dovrà tute le técniche e le manere ëd pituré, ma dzortut l'euli su tàula ant ij ritrat e ij quàder a soget religios. Soa assion a l'ha avù na granda anfluensa daspërtut. A l'ha antroduvù la técnica dël ciàir-ëscur.
Leonard a l'ha fortì che la pitura a l'é na siensa për da bon, ma con ël passé dël temp cost'art a l'ha ocupà na part viaman pì cita ëd soa produssion.

L'Anonsiassion (euli e tempra su bòsch, 98x217 centim) a armonta vers ël 1473-1475. Dal 1867 a l'é goernà a la Galarìa dj'Ufissi a Firense.

A l'é probàbil che Leonard a l'abia piturala durant sò sogiorn ant l'atelié 'd sò magìster Verrocchio. Peul desse ch'a l'han partissipaje ëdcò d'àutri anlev, as armarco an efet dle diferense dë stil ant la realisassion dij doi përsonage.
Da Marìa a eman-o ansema n'ampression ëd maestà e na dosseur giovanil. A l'é setà dnans a la fassada d'un palass, a travers la granda pòrta duverta a drita a së s-ciàira un let. An në spassi separà, conforma a la costuma dël sécol ch'a fà XV, l'arcàngel Gabriel, arpresentà ëd profil, as anginoja dnans a chila an s'na prairìa pien-a ëd fior.

Ëd tansantan Leonard a l'é ocupasse d'architetura e an cost camp a l'ha dàit na contribussion amportanta a la definission dij fondament dël classicism, amponendse pì për soe idèje che për le realisassion pràtiche.

An contraposission con ij litrà umanista dij sò temp, Leonard a disìa d'esse n'òm nen anlitrà e an efet a conossìa nen ël latin ni ël grech.

Ëd chiel a son rivane scasi sinchmila pàgine ëd nòte, soens compagnà da bossèt o gràfich. L'ansem dij sò dissegn e scrit al di d'ancheuj a resta spatarà an vàire pòst: Paris, Londra, Milan, Madrid, Turin. Scasi sempe coste nòte a son scrivùe a specc, visadì da drita a snistra (Leonard a l'era mancin).

A resto arnomà ij sò studi an sla notomìa: ant ël perìod ch'a va anviron dal 1506 al 1510 a l'ha travajà a la dissession dij cadàver uman a Firense, a l'ospidal ëd Santa Marìa Neuva, e a Milan, an colaborassion con Marc'Antonio della Torre.
A l'ha mnà dë studi d'idràulica, mecànica, òtica, an sël vòl dj'osej, sij fòssij, la botànica.

An matemàtica Leonard a l'é rivà a soa maduridà apress avèj conossù Pacioli, ch'a l'ha faje capì ël concet ëd dimostrassion: prima a l'avìa ëd dificoltà già mach con l'aritmética elementar. Soe passion a j'ero la session d'òr e ij problema clàssich dla geometrìa, dont la quadradura dle plance curvilinie e, an particolar, lë studi dle lunëtte.

A l'ha travajà a vàire anvension, dont l'igròmeter, la stansia sombra e vàire àutri angign. Vàire dij sò dissegn técnich as son anspirasse a j'angign d'Eron.