Leonardo da Vinci

Leonardo da Vinci
Portret van Leonardo da Vinci (ca. 1515-1518), toegeschreven aan Francesco Melzi, Royal Collection
Persoonsgegevens
Volledige naam	Leonardo di Ser Piero
Geboren	Anchiano, Vinci, Florentijnse Republiek, 15 april 1452
Overleden	Clos Lucé, Amboise, Koninkrijk Frankrijk, 2 mei 1519
Beroep(en)	Architect, uitvinder, ingenieur, filosoof, natuurkundige, scheikundige, anatomist, beeldhouwer, schrijver, schilder en componist
Signatuur
Oriënterende gegevens
Stijl(en)	Hoogrenaissance
Bekende werken	Mona Lisa Het Laatste Avondmaal Vitruviusman De dame met de hermelijn
RKD-profiel
(en) IMDb-profiel
Portaal    Kunst & Cultuur

Leonardo da Vinci (Anchiano (Vinci), 15 april 1452 - Amboise, 2 mei 1519) was een architect, uitvinder, ingenieur, filosoof, natuurkundige, scheikundige, anatomist, beeldhouwer, schrijver en schilder uit de Florentijnse Republiek, tijdens de Italiaanse renaissance. Hij wordt gezien als het schoolvoorbeeld van het renaissance-ideaal van de homo universalis en als genie.

Leonardo's leven wordt beschreven in Giorgio Vasari's Vite, een van de belangrijkste biografische bronnen over renaissancekunst en -kunstenaars voor kunsthistorici.

Het geboortehuis van Leonardo - nu een toeristische attractie - staat in Anchiano, een dorp op 3 km afstand van Vinci op het grondgebied van de stad Florence. Zowel zijn vader als een aantal voorvaderen waren notaio, notaris. Daardoor is zijn geboortedatum en naam overgeleverd. "Leonardo di ser Piero da Vinci" (Leonardo, zoon van heer Piero uit Vinci) schreef zijn grootvader in het familieboek. Leonardo was een buitenechtelijk kind van Piero en Chataria Catherina, een boerenmeisje. Hierdoor kon hij geen klassieke studie volgen. Leonardo groeide op op het platteland en verbleef vermoedelijk minstens het eerste jaar bij zijn moeder, die hem zoogde. Wat daarna gebeurde, is onzeker. Volgens het kadaster van Vinci van 1457 woonde Leonardo bij zijn vader Piero en diens echtgenote Albiera.

Op zijn veertiende werd Leonardo schildersgezel (gevorderde leerling schilder) bij Andrea del Verrocchio en later een onafhankelijk schilder. Van 1482 tot 1499 werkte hij voor de Hertog van Milaan, Ludovico Sforza, waar hij zijn eigen studio had, inclusief leerlingen. Toen de Fransen Milaan bezetten, keerde hij terug naar Florence, waar hij voor Cesare Borgia ging werken als militair architect en ingenieur. In 1506 keerde hij terug naar Milaan.

Van 1513 tot 1516 woonde hij in Rome, waar toentertijd ook de veel jongere schilders Rafaël en Michelangelo werkten, met wie hij weinig contact had. Met Michelangelo werd hij gevraagd voor de uitvoering van een grote muurschildering in het Palazzo Vecchio in Florence. Beide kunstenaars voltooiden deze muurschilderingen echter nooit. Er bleven slechts schetsen van over. In 1516 ging Leonardo werken voor koning Frans I van Frankrijk in het kasteel van Amboise.

Zoals elke grote kunstenaar had Leonardo leerlingen. Giacomo Salaí kwam in 1490. Daarna volgde Marco d’Oggiono. Een jaar later voegde Giovanni Antonio Boltraffio (±1467 – 1516) zich bij hen. In 1507, tijdens zijn verblijf in Milaan, nam Leonardo de edelman Francesco Melzi (ook da Melzi, da Melzo of in het Latijn: Franciscus Meltius) aan. Andere leerlingen waren Zoroastro da Peretola, Riccio Fiorentino, de Spanjaard Ferrando de Llanos, Giampietrino, Francesco Napoletano, Andrea Solari en enkele anderen. Wegens de onregelmatige leefstijl van Leonardo kon hij geen echte school of atelier uitbouwen. Salaí en Melzi staan vermeld in de ‘Vite’ van Giorgio Vasari (1550).

Hij overleed in het Franse Amboise, in het Clos Lucé en ligt begraven in de Kapel van St. Hubertus in het kasteel van Amboise. Clos Lucé is een kasteel in Amboise waar Leonardo da Vinci de laatste drie jaren van zijn leven woonde. Het is nu een museum over het leven en werk van Leonardo da Vinci. Het beschikt over veel voorbeelden van zijn uitvindingen.

Leonardo gold met al zijn talenten, die men tijdens zijn leven al erkende, in zijn tijd als een controversieel persoon. Onder andere vanwege zijn artistieke kwaliteiten kreeg hij diverse opdrachten van de Kerk voor het vervaardigen van religieuze kunst. Het schilderwerk Het Laatste Avondmaal is hier een beroemd voorbeeld van. Leonardo stond zijn gehele werkzame leven onder bescherming van invloedrijke personen, een tijdlang zelfs onder die van de paus zelf. Hoewel de kerk zich al minder rigide betoonde dan voorheen (anatomisch onderzoek werd op kleine schaal toegestaan), was er toch geen sprake van verlichting, getuige het proces tegen Galileo Galilei ruim een eeuw na Leonardo da Vinci's dood.

Leonardo heeft ook een aanvaring gehad met de paus. Op een manuscriptvel noteerde hij dat de paus, aan wiens hof hij resideerde, hem betrapt had op anatomisch onderzoek op menselijke lijken. Ook is in een van zijn notities de opmerking "De zon staat stil" te vinden, volgens sommigen een verwijzing naar een heliocentrische kijk die tegen de toen geldende dogma's inging.

Volgens de meeste biografen was Leonardo's opvallendste karaktertrek dat hij vaak enthousiast aan een opdracht of nieuwe interesse begon, maar dan heel vaak dit werk niet afmaakte. Hiervan zijn vele voorbeelden, vooral met zijn artistieke opdrachten. Hij had ook bijna zijn hele leven het plan voor een allesomvattende encyclopedie, die hij evenwel nooit voltooide. Leonardo maakte vaak vele schetsen voor te maken grootse schilderijen, die dan uiteindelijk toch niet gemaakt werden. In 1481 kreeg hij opdracht om het altaarstuk De aanbidding door de wijzen te maken, maar hij vertrok naar Milaan voordat het af was. Daar besteedde hij vele jaren aan het ontwerpen van een monumentaal, acht meter hoog bronzen ruiterbeeld ter ere van de vroegere vorst Francesco Sforza. Ook dit project werd nooit gerealiseerd, maar dan als gevolg van de oorlog met Frankrijk. Op initiatief van particulieren werd een vergelijkbaar standbeeld in 1999 in New York gemaakt en aan de stad Milaan geschonken.

Toen Leonardo in Florence was teruggekeerd, kreeg hij de opdracht een grote openbare muurschildering in het Palazzo Vecchio te maken. Michelangelo zou de muur ertegenover beschilderen. De twee mochten elkaar overigens totaal niet. Na vele voorstudies verliet hij de stad.

Leonardo schijnt nooit een intieme relatie gehad te hebben met een vrouw. In 1476 werd hij anoniem beschuldigd van homoseksuele contacten met een 17-jarig model, de notoire prostitué Jacopo Saltarelli. Dit gebeurde in die tijd wel vaker en is vermoedelijk een vorm van laster geweest. Samen met drie anderen werd Leonardo bij gebrek aan bewijs vrijgesproken van een aanklacht wegens homoseksueel gedrag, maar allen werden nog wel enige tijd in de gaten gehouden door de nachtagenten van Florence, een soort zedenpolitie. De speculaties over zijn homoseksualiteit worden vooral gevoed door een uiteenzetting van Sigmund Freud. Freuds ideeën en werkwijze worden door sommige critici, waaronder C.G. Jung, sterk in twijfel getrokken, dit geldt ook voor diens analyse van Leonardo.

Leonardo, die linkshandig was en zijn hele leven in spiegelschrift schreef, noteerde zijn bevindingen gedetailleerd in aantekenboeken, die een combinatie zijn van kunst en wetenschap.^[1] Maar in tegenstelling tot sommige andere tijdgenoten, publiceerde of verspreidde hij deze boeken niet. De inhoud bleef dan ook tot de 19e eeuw verborgen en kon dus tot die tijd andere wetenschappers en ingenieurs niet op een directe manier inspireren. Vanwege deze geheimhouding, die in de middeleeuwen en tot ver in de nieuwe tijd niet alleen gebruikelijk was onder de meeste geleerden maar vooral onder alchemisten, voorspellers en dergelijke, beschouwde L. Sprague de Camp in zijn boek The Ancient Engineers Leonardo dan ook niet als de eerste moderne ingenieur, maar juist als de "laatste van de klassieken". Pas na Leonardo begonnen wetenschappers echt hun bevindingen te verspreiden.

Leonardo is beroemd vanwege schilderwerken als de Mona Lisa (ook La Gioconda), dat zich nu in het Parijse Louvre-museum bevindt en de muurschildering Laatste Avondmaal (Ultima Cena of Cenacolo, Milaan). Dit tweede werk ging, vanwege een experimentele frescotechniek die hij had gebruikt, al in zijn eigen tijd hard achteruit. In de Abdij van Tongerlo is een getrouwe kopie uit 1506 - 1507 door Andrea Solari op linnen van het Laatste Avondmaal in perfecte staat bewaard gebleven, waarvan wordt aangenomen dat de meester zelf de hoofden van Jezus en Johannes de Doper heeft geschilderd.

Slechts zeventien van zijn doeken en geen van zijn beelden zijn bewaard gebleven. Het merendeel van zijn tekeningen wordt bewaard in de Koninklijke Collectie van het Windsor Castle in Engeland.

De overgebleven schilderijen van Leonardo zijn niet gesigneerd. Dat was in zijn tijd heel gebruikelijk, omdat vaak meerdere kunstenaars en leerlingen aan één schilderij samenwerkten.^[2]

• St. Jerome in de wildernis, ca. 1480, Vaticaanse Musea. Onvoltooid schilderij.
• Aanbidding door de Wijzen, 1481, Uffizi, Florence. Onvoltooid schilderij.
• Maagd op de rotsen, Louvre, Paris, door de meeste historici wordt dit schilderij als de oudste van de twee versies gezien en daarom op 1483–86 gedateerd.
• Het Laatste Avondmaal, 1498, Santa Maria delle Grazie, Milaan. Een hoogkwalitatieve replica uit 1506-1507 is te vinden in het museum van de abdij van Tongerlo.^[3][4]
• Karton van Burlington House (grote tekening), ca. 1499–1500, National Gallery, Londen.
• Mona Lisa of La Gioconda, 1503-1505/1507, Louvre, Paris.
• De Maagd en kind met St. Anna, ca. 1510, Louvre, Parijs.

• De doop van Christus, 1472–1475, Uffizi, Florence. Samen met Verrocchio.
• Maagd op de rotsen, National Gallery, Londen

• De annunciatie, 1475–1480, Uffizi, Florence. Het vroegste werk geheel door Leonardo.
• Portret van Ginevra de' Benci, ca. 1475, National Gallery of Art, Washington D.C..
• Madonna Benois, 1478–1480), Hermitage, Sint-Petersburg.
• Madonna met de anjer, 1478-80, Alte Pinakothek München.
• De dame met de hermelijn, 1488–90, Czartoryski Museum, Kraków.
• Johannes de Doper, ca. 1514, Louvre, Parijs.

• Portret van een dame, bijgenaamd La Belle Ferronnière, ca. 1495, Louvre, Parijs.
• La Bella Principessa, ca. 1496, Privécollectie.

Leonardo da Vinci ontving de opdracht voor dit beeldhouwwerk in 1492 van Ludovico Sforza, hertog van Milaan.

Leonardo's wetenschappelijke werk was gebaseerd op empirisch onderzoek, niet op wetenschappelijke experimenten of theoretische verklaringen: hij probeerde een verschijnsel te doorgronden door het zo gedetailleerd mogelijk te beschrijven en te tekenen. Gedurende zijn hele leven had hij het plan om een grootse encyclopedie te maken op basis van tekeningen. Hij publiceerde evenwel niets van zijn onderzoek.

De zogenoemde Codex Leicester bestaat uit achttien vellen papier, met rode inkt in spiegelbeeld beschreven door Leonardo da Vinci. De perkamenten betreffen uiteenlopende ideeën over onder andere astrologie en religie. Naast deze codex zijn zo'n 7000 vellen van het werk van Leonardo bekend. Onder meer het Windsor Castle en verschillende bibliotheken in Milaan bezitten werk van Leonardo (waaronder ook de Codex Atlanticus, die in Milaan bewaard wordt). De recentst ontdekte codex bevindt zich in twee delen in Madrid.

In 1994 kocht Bill Gates, oud-topman van Microsoft, de Codex Leicester op een veiling voor 30,8 miljoen dollar. Bill Gates leende hem na zijn aankoop uit aan het Fogg-Museum van Harvard University, waar de geschriften nu te bewonderen zijn.

Indrukwekkend zijn Leonardo's studies van de anatomie, de vlucht van vogels en vele andere onderwerpen. Zijn uiteindelijk vergevorderde kennis van de anatomie van het menselijk lichaam leerde Leonardo zichzelf. Het is bekend dat hij in het holst van de nacht de lichamen van pas gestorven mensen uit hun graven liet stelen.^[bron?] Vervolgens ontleedde hij deze lichamen thuis. Overigens zijn niet al zijn anatomiestudies kwalitatief even goed. Zijn Anatomie van de nek lijkt volkomen gefantaseerd, evenals de studie De voornaamste organen en het hart en vaatstelsel en het urogenitaal stelsel van een vrouw.

Zijn boeken bevatten tekeningen van verschillende nieuwe apparaten en machines, zoals een helikopter, machinegeweren, een bepantserde tank, een onderzeeboot en een apparaat met tandwielen waarvan men vermoedt dat het een mechanische rekenmachine voorstelt. Op 3 januari 1496 voerde Leonardo een mislukte proef uit met een vliegtuig dat hij had gebouwd. Ook de viola organista, een muziekinstrument, is door Leonardo ontworpen.

In 1502 maakte Leonardo een ontwerp voor een 240 meter lange brug zonder tussenliggende pijlers. Dit maakte deel uit van een civiel project voor sultan Bayezid II van Istanboel. Het ontwerp was bedoeld om een inham van de Bosporus die bekendstaat als De Gouden Hoorn te overbruggen. De brug werd daar nooit gebouwd, maar in 2001 werd er in Noorwegen een brug geconstrueerd volgens hetzelfde principe.^[5]

Leonardo ondertekende zijn werk soms met "Leonardo" of "Io, Leonardo" ("Ik, Leonardo"). Vermoedelijk gebruikte hij zijn vaders naam niet omdat hij een bastaard was. Bij zijn studies gebruikte hij overigens wel de naam Leonardo da Vinci, bijvoorbeeld rechtsonder op de tekening van de Vitruviusman.

• Vliegveld van Rome: Aeroporto Leonardo da Vinci
• Brusselse Franstalige hogeschool: Haute École Léonard de Vinci
• Diverse Nederlandse scholen, zie Da Vinci College (doorverwijspagina)
• Leonardoschool.
• Studievereniging Leonardo da Vinci, Studievereniging Natuurwetenschappen en Science van de Radboud Universiteit Nijmegen
• Vliegtuigbouwkundige Studievereniging de VSV Leonardo Da Vinci van de Technische Universiteit Delft

In 2003 schreef de Amerikaanse auteur Dan Brown een boek dat later een bestseller is geworden: The Da Vinci Code, in 2006 verfilmd. In dit boek gebruikt hij symboliek en werken van Leonardo als leidraad voor het verhaal. De bestseller-status van dit boek leidde onder het grote publiek tot een hernieuwde interesse in en bekendheid van Leonardo da Vinci.

Leonardo speelt ook een rol in Assassin's Creed II en Assassin's Creed: Brotherhood (Ubisoft), waar hij de protagonist bijstaat met enkele speciaal gemaakte wapens en een paar van zijn uitvindingen, waaronder zijn vliegmachine en zijn tank.

• In zijn geboorteplaats Vinci is een speciale bibliotheek met aandacht voor zijn studies en een museum waar een grote collectie modellen is te zien van zijn uitvindingen. Het museum is gevestigd in het Castello dei Conti Guidi en wordt jaarlijks door zo'n 130.000 mensen bezocht. In de plaats staat ook nog zijn geboortehuis.
• In het Castillo de Atarés in Havana is een museum met een collectie van militaire uitvindingen van Leonardo.

• 
  Anatomische studie van de arm, ca. 1510
• 
  Een foetus in de baarmoeder, ca. 1510-1513
• 
  Anatomie van de nek, ca. 1515
• 
  Ontwerp voor een vliegtuig, ca. 1488, Institut de France, Parijs
• 
  Man van Vitruvius: het ideale menselijk lichaam gebaseerd op een pentagon met de verhouding 1:1,618 van de gulden snede

• H. Anna Suh (2014). Leonardo da Vinci, Schetsen & Aantekeningen. Librero. ISBN 978-90-8998-460-9 (hardback)
• Fred Bérence (1965). Léonard de Vinci, L'homme et son oeuvre. Somogy. Dépot légal 4° trimestre 1965
• Serge Bramly (1990). LEONARDO / De mens en zijn kunst. Luitingh-Sijthoff. ISBN 90-245-53997 (paperback)
• Simona Cremante (2005). Leonardo da Vinci: Artist, Scientist, Inventor. Giunti. ISBN 88-09-03891-6 (hardback)
• Da Vinci. Leonardo literair, gekozen, vertaald en toegelicht door Patrick Lateur, 2018, ISBN 9789025309114
• Michael H. Hart (1992). The 100. Carol Publishing Group. ISBN 0-8065-1350-0 (paperback)
• Walter Isaacson (2018). Leonardo da Vinci, de biografie. Spectrum. ISBN 978-90-00-36423-7 (paperback)
• John N. Lupia (Summer, 1994: 6-17). The Secret Revealed: How to Look at Italian Renaissance Painting. Medieval and Renaissance Times, Vol. 1, no. 2. ISSN 1075-2110
• Charles Nicholl (2005). Leonardo da Vinci, The Flights of the mind. Penguin. ISBN 0-14-029681-6.
• Sherwin B. Nuland (2001). Leonardo da Vinci. Phoenix Press. ISBN 0-7538-1269-X.
• Jean Paul Richter (1970). The Notebooks of Leonardo da Vinci. Dover. ISBN 0-486-22572-0 and ISBN 0-486-22573-9 (paperback) 2 volumes. Herdruk van the original 1883 edition.
• Frank Zollner & Johannes Nathan (2003). Leonardo da Vinci: The Complete Paintings and Drawings. Taschen. ISBN 3-8228-1734-1 (hardback)
• John Vermeulen (2009). Het genie in de rattenval. Kramat. ISBN 978-90-795-5213-9 (hardback)
• Leonardo da Vinci, Encyclopaedia Britannica
• Hendrik CALLEWIER, Schilderde Leonardo da Vincie het portret van den Brugse kanunnik?, in: Biekorf, 2019.
• Frank Zöllner, Leonardo da Vinci, 1452-1519, The Complete Paintings and Drawings, Taschen GmbH, Köln, 2007, ISBN 978-3-8228-3827-3

• (en) Leonardo digitale (online handschriften en transcripties)
• (en) Leonardo da Vinci op Artcyclopedia met veel links
• (en) Leonardo da Vinci, Gallery of Paintings and Drawings
• (en) Het Leonardo Brugproject
• (en) Clos Lucé
• Leonardo da Vinci