Չինաստան

Ժամանակակից պետության պաշտոնական անվանումը Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետություն (չինարեն՝ 中华人民共和国) է։ Կարճ անվանումը Չինաստան (չինարեն՝ 中国) է^[17]։ Այդ անվանումը ձևավորվել է Արևմտյան Չժոու դինաստիայի օրոք` հղվելով դինաստիայի թագավորական գավառի վրա։ Այնուհետև Չժոու դինաստիայի իշխման ժամանակահատվածում անվանումը տարածվել է Լոյանի շրջակայքի վրա, իսկ այնուհետև Ցին դինաստիայի օրոք անավոնումը ասոցացվել է դինաստիայի տիրապետության հետ^[18]։ Անվանումը հաճախակի օգտագործվել է որպես քաղաքական հասկացություն Հուաքսիայի քաղաքակրթությունը բարբարոսներից զանազանելու համար^[18]։ Անգլերենում հանդիսացել է «Հաղթական» բառի նախադրյալ^[19][20]։

Երկրի անվանման առավել գեղարվեստական տեսքը «չինական քաղաքակրթության երկիրն» (չինարեն՝ 中华) է^[21]։ Այդ անվանումը ի հակադրումն Հուաքսիայի ձևավորվել է Վեյ և Ցզին դինաստիաների օրոք^[18]։ 1950-1960-ական թվականներին Չինական քաղաքացիական պատերազմից հետո երկիրը անվանում էին «Կոմունիստական Չինաստան» կամ «Կարմիր Չինաստան»^[22]։

Հնէաբանական ուսումնասիրությունները վկայում են, որ վաղ հումանոիդներն ապրել են Չինաստանում 2,24 միլիոնից մինչև 250 000 տարի առաջ ընկած միջակայքում^[23]։ Սինանթրոպոս հումանոիդ, հոմո էռեկտուս, որն առաջին անգամ սկսել է կրակ օգտագործել^[24], են հայտնաբերել Պեկինի մոտակայքում գտնվող Չժոուկոուդյան քարանձավում։ Գտածոյի տարիքը 680 000-ից 780 00-ի միջև է^[25]։ Հոմո սապիենսի քարացած ատամներ (թվարված 125 000–80 000 տարեկան) են հայտնաբերել Հունան գավառի Դաոյի Ֆույան քարանձավում^[26]։ Չինական պրոտոգրություններ գոյություն են ունեցել մոտ մ.թ.ա. 7000 թվականին Ցզյահուի շրջակայքում^[27], մոտ 6000 մ.թ.ա. Դամաիդիի շրջակայքում^[28], 5800-5400 մ.թ.ա. միջակայքում Դադիվանում և Բանպոյում`թվագրված մ.թ.ա. 5-րդ հազարամյակ։ Որոշ գիտնականներ ենթադրում են, որ Ցզյահուի գրությունները (մ.թ.ա. 7-րդ հազարամյակ) հանդիսանում են ամենավաղ չինական գիրը^[27]։

Չինական ավանդույթի համաձայն առաջին չինական դինաստիան Սյա դինաստիան էր, որը ծագել է մոտ մ.թ.ա. 2100 թվականին^[29]։ Դինաստիան պատմաբանների կողմից համարվում էր առասպելական, մինչև 1959 թվականին Հենանում հնէաբանները հայտնաբերեցին վաղ բրոնզի դարին պատկանող Էրլիտոու քաղաքակրթության վայր^[30]։ Սակայն դեռ մնում է անհայտ, թե այդ գտածոն պատկանում է Սյա դինաստիային, թե նույն ժամանակաշրջանի մեկ այլ դինաստիայի^[31]։

Հաջորդող Շան դինաստիան հանդիսանում է ամենավաղ դինաստիան, որի գոյության մասին վկայություններ են պահպանվել ժամանակակից փաստաթղթերում^[32]։ Շան դինաստիան ղեկավարում էր արևելյան Չինաստանի Հուանհե գետի հովիտը մ.թ.ա. 17-րդ դարից մինչև 11-րդ դարը^[33]։ Նրանց ցզյանգուվեն գրությունները (մոտ մ.թ.ա. 1500)^[34][35] իրենցից ներկայացնում են երբևէ հայտնաբերված ամենավաղ չինական գրությունները^[36] և հանդիսանում են ժամանակակից չինարենի այբուբենի նախածինը^[37]։

Շանը նվաճվեց Չժոու դինաստիայի կողմից։ Չժոուն երկիրը ղեկավարեց մ.թ.ա. 6-5-րդ դարերում, չնայած որ կենտրոնական իշխանությունը դանդաղորեն զարգանում էր ի շնորհիվ ֆեոդալ ռազմաղեկավարների։ Շատ գավառներ անկախություն ձեռք բերեցին և դուրս եկան Չժուի պետությունից և միմյանց հետ մոտ 300 տարի պատերազմ վարեցին` հազվադեպորեն ենթարկվելով Չժոուի թագավորին։

Պատերազմող թագավորությունների ժամանակաշրջանում (մ.թ.ա. 5-3-րդ դար) գոյություն ունեին յոթ հզոր սուվերեն պետություններ, և նրանցից ամեն մեկն ուներ իր թագավորը, կառավարությունն ու բանակը։

Պատերազմող թագավորությունների ժամանակաշրջանը ավարտվեց մ.թ.ա. 221 թվականին, երբ Ցին թագավորությունը նվաճեց մնացյալ վեց թագավորություններին և ստեղծեց առաջին չինական միացյալ պետությունը։ Ցին Շի Հուանդին իրեն հռչակեց Ցին դինաստիայի առաջին կայսր։ Նա լեգիզմական բարեփոխումներ իրականացրեց ողջ Չինաստանի տարածքով, մասնավորապես ստանդարտի բերեց չինարենի այբուբենը, չափման միավորները, չանապարների երկարությունները և չինական դրամը։ Նրա դինաստիան նաև նվաճեց Գուանսիի Յու տոհմը, Գուանդունը և հյուսիսային Վիետնամը^[38]։ Ցին դինաստիա ղեկավարումը տվեց միայն տասնհինգ տարի։ Այն անկում ապրեց առաջին կայրի մահվանից հետո, քանի որ վերջինիս ավտորիտար քաղաքականությունը հանգեցրել էր լայնատարած ապստամբությունների^[39][40]։

Լայնատարած ապստամբությունների ժամանակ այրվեց Սյանյանի կայսերական գրադարանը և առաջ եկավ Հան դինաստիան, որը կառավարեց մ.թ.ա. 206 թվականից մինչև մ.թ. 220 թվականները։ Դինաստիան ստեղծեց մշակութային իդենտիկություն իր բնակչության շրջանում, որը մինչև հիմա հիշվում է հան ազգության կողմից^[39][40]։ Հանտ զգալիորեն ընդարձակեց կայսրության տարածքները` իր զորքով գրավելով Կենտրոնական Ասիան, Մոնղոլիան, Կորեան և Յունանը, և Նամվիետի տարածքից վերականգնեց Գուանդունը և հյուսիսային Վիետնամը։ Հանը օգնեց Կենտրոնական Ասիային և Սոգդիանային ստեղծել Մետաքսի ճանապարհը, որը փոխարինեց ավելի վաղ գոյություն ունեցող Հիմալայներից Հնդկաստան ճանապարհին։ Հանյան Չինաստանը աստիճանաբար դարձավ անտիկ աշխարհի ամենամեծ տնտեսություն ունեցող ե��կիրը^[41]։ Չնայած Հանի դինաստիան պաշտոնապես հրաժարվեց Ցինի լեգիզմական փիլիսոփայությունից հօգուտ կոնֆուցիականության, Ցինի լեգիզմական կառույցներն ու քաղաքականությունը շարունակվում էր օգտագործվել Հանի և նրա ժառանգների մոտ^[42]։

Հանի դինաստիայի անկումից հետո հաջորդեց պայքարի ժամանակաշրջան, որը հայտնի է Եռաթագավորություն անվանումով^[43]։ Ավելի ուշ Եռաթագավորության կենտրոնական կերպարները հավերժացվել են Չինական գրականության Չորս դասական վեպերից մեկում։ Այնուամենայնիվ, Եռաթագավորության իշխանությունը արագորեն տապալվեց Ցզին դինաստիայի կողմից։

Ջին դինաստիան անկում ապրեց քաղաքացիական պատերազմի ժամանակ, երբ երկիրը ղեկավարվում էր մտավոր կարողություններից թույլ Հուեյ-դի կայսեր կողմից։ Արդյունքում Հինգ բարբարոսները ներխուժեցին հյուսիսային Չինաստան և այն ղեկավերցին որպես Տասնվեց բարբարոսական թագավորություն։ Սյանբին այդ տարածքները միավորեց որպես Հյուսիսային Վեյ, որի կայսր Սիաովենը հրաժարվեց իր նախնիների մեկուսացնող քաղաքականությունից և լայնորեն նրանց ինտեգրացրեց չինական մշակույթի մեջ։ Հարավում գեներալ Լիու Յուն ապահովեց Ջինի հրաժարականը հօգուտ Լյու Սունի։ Այս երկրի հետնորդները հայտնի էին որպես Հյուսիսային և Հարավային դինաստիաներ։ Երկրի երկու տարածքները վերամիավորվեց 581 թվականին, Սույ դինաստիայի օրոք։ Սույը վերականգնեց Չինաստանում Հանի իշխանույթունը, գյուղատնտեսական և տնտեսական ռեֆորմ անցկացրեց, կառոուցեց Մեծ ջրանցքը և որպես կրոն առաջ տարավ բուդիզմը։ Այնուամենայնիվ, նրանց իշխանությունը արագորեն տապալվեց, երբ վերջիններս կոչ էին անում զբաղվել հասարակական աշխատանքով և Կոգուրեի (Կորեայի տոհմերից) դեմ ուղղված պատերազմում տանուլ տվեցին^[44][45]։

Հաջորդող Տան և Սուն դինաստիաների օրոք Չինաստանի տնտեսությունը, տեխնոլոգիան և մշակույթը թևակոխեց ոսկե դար^[46]։ Տան կայսրությունը վերադարձրեց Արևմտյան տարածաշրջանի և Մետաքսի ճանապարհի վերահսկողությունը^[47] և մի քանի իրարից տարանջատված բնակավայրերը միմյանց միացնելով ստեղծեց Չանյան քաղաքը և այն հռչակեց երկրի մայրաքաղաք։ Այնուամենայնիվ, քաղաքը 8-րդ դարում ավերվեց և թուլացավ Ան Լուշանի ապստամբության ժամանակ^[48]։ 907 թվականին Տանի իշխանությունը անկում ապրեց և այն կորցրեց իր վերահսկողությունը տեղական ռազմահրամանատարների նկատմամբ։ 960 թվականին Սան դինաստիան վերացրեց երկրում տիրող անջատողական վիճակը, քանի որ Սանի և Լյաոյի ուժերը համազոր էին իրար։ Սանի կառավարությունը ողջ պատմության մեջ առաջինն էր, որ երկրի տարադրամը թողարկեց թղթի վրա և առաջին չինական քաղաքական կառույցն էր, որը ստեղծեց մշտական կանգուն վավատորմիղ, որի արդյունքում զարգացավ նավաշինարարությունը և ծովային առևտուրը^[49]։ 10-11-րդ դարերում Չինաստանի բնակչությունը կրկնապատկվեց` հասնելով մոտ 100 միլիոնի։ Դա եղավ ի հաշիվ կենտրոնական և հարավային Չինաստանում բրնձի դաշտերի ընդլայման և սննդի արտադրության ավելացման։ Սան դինաստիայի օրոք, ի հակադրումն Տան դինաստիայի բուդայականության, վերածնվեց կոնֆուցիականությունը<sup>[50]</sup> և ծաղկեց փիլիսոփայությունն ու արվեստը։ Բնանկարի և ճենապակու արվեստը հասցրվեց նոր մակարդակի` կիրառելով ավելի բարդ տարրեր^[51][52]։ Այուամենայնիվ, Սան դինաստիայի ռազմական թուլությունը աննկատ չմնաց Ցզին դինաստիայի ջուրջենների կողմից։ 1127 թվականին սան-ցզինյան պատերազմի ժամանակ Բիանժինգ մայրաքաղաքը գրավվեց և կայրս Հուեյ Ցզունը գերեվարվեց, իսկ Սանի մնացյալ ուժերը նահանջեցին հարավային Չինաստան^[53]։

13-րդ դարում Չինաստանը աստիճանաբար նվաճվեց մոնղոլների կողմից։ 1271 թվականին մոնղոլ առաջնորդ Խո��բիլայը հիմնեց Յուան դինաստիան։ 1279 թվականին Յուանը գրավեց Սան դինաստիայի մնացյալ տարածքները։ Նախքան մոնղոլների ներխուժումը Սանի ղեկավարած Չինաստանն ուներ 120 միլիոն բնակիչ։ Բնակչության թվաքանակը 60 միլիոնով պակասեց 1300 թվականին մարդահամարի ժամանակ^[54]։ 1368 թվականին Չժու Յոանժանի կողմից Յուան դինաստիան տապալվեց և հիմնվեց Մին դինաստիան։ Մին դինաստիայի օրոք Չինաստանը ևս մի անգամ մտավ ոսկե դար։ Երկիրը զարգացրելո էր աշխարհի ամենաուժեղ նավատորմիղը, ուներ հարուստ և զարգացող տնտեսություն և ծաղկող արվեստ և մշակույթ։ Այս տարիներին Չժենգ Հեն գլխավորեց աշխարհի միջով դեպի Աֆրիկա ճանապարհորդությունը^[55]։ Մին Դինաստիայի կառավարման առաջին իսկ տարիներին Չինաստանի մայրաքաղաքը Նանկինի փոխարեն դարձավ Պեկինը։ Կապիտալիզմն առաջ տանելով, այնպիսի փիլիսոփաներ, որոնցից են Յան Վանմինը, քննադատեցին և ընդլայնեցին նեոկունֆուցիականությունը ինդիվիդուալիզմի հասկացողություններով և չորս մասնագիտությունների (պատերազմ, հողագործություն, արհեստ, առևտուր) հավասարության գաղափարով^[56]։ Գիտնական պաշտոնյանների խավը առաջ տարավ արտադրության և առևտրի հարկերի դեմ ուղղված ընդվզումները։ Ընդվզումները, սովը և Ճապոնիայի Կորեա ներխուժումն ու մանջուրացիների նվաճումները երկիրը հանգեցրին սնանկացման^[57]։

1644 թվականին Պեկինը նվաճվեց Լի Ցզիգենի կողմից գլխավորած գյուղացի ապստամբերի կողմից։ Մին դինաստիայի վերջին` Չժունչժեն կայսրը ինքնասպան եղավ, երբ քաղաքն ընկավ։ Մանջուրացիների Ցին կայսրությունը Մին դինաստիայի գեներալ Ու Սանգույի հետ միավորվելով տապալեցին կարճ ժամանակով իշխանության գլուխ կանգնած Շան դինաստիային և նվաճեցին Պեկինը, որը և դարձավ Ցին դինաստիայի նոր մայրաքաղաքը։

Ցին կայսրություն կայսրությունը, որը գոյատևեց 1644 թվականից մինչև 1912 թվականը, Չինաստանի վերջին կայսրական դինաստիան էր։ Դինաստիան, որն ուներ նվաճողական հակումներ, գրավեց Մինի հարավային տարածքներն ու Ջունգուրյան խանությունը և իր կայսրությանը միացրեց Մոնղոլիան, Տիբեթը և Սինցզյանը^[58] և ամրացրեց կենտրոնական մասը հակացինյան տրամադրությունները ճնշելու համար։ Երկրի քաղաքականության մեջ մեծ դեր ուներ գյուղատնտեսությունն ու առևտուրը, իսկ ծովային առևտրի արգելումը և գաղափարական վերահսկումը, որոնցից էին օրինակ գրական ինկվիզիցիան, հանդիսացան սոցիալ և տնտեսական լճացման պատճառ^[59][60]։ XIX դարում դինաստիան բախվեց Արևելյան իմպերալիզմի հետ, որի արդյունքում տեղի ունեցավ Ափիոնային առաջին պատերազմը (1839-1842) և Ափիոնային երկրորդ պատերազմը (1856–1860) Բրիտանիայի և Ֆրանսիայի հետ։ Չինաստանը ստիպված էր անհավասար պայմանագրեր ստորագրել, որոնց արդյունքում նա փոխհատուցեց պատերազմի ծախսերը, բացեց նավահանգիստները, տարածքներ հատկացրեց օտար ազգություններին և ըստ 1882 թվականի Նանկինյան պայմանագրի Հոնկոնգը տրվեց Բրիտանիային^[61]։ Առաջին ճապոնա-չինական պատերազմի (1894–1895) արդյունքում Ցին կայսրությունը կորցրեց իր ազդեցությունը Կորեական թերակղզու վրա, ինչպես նաև Ճապոնիայի տիրապետության տակ անցան Թայվանը և Պենհու կղզիները։

Ցին կայսրությունում նաև սկսեցին ներքին հուզումներ, որի արդյուքում մահացան տասնյակ միլիոնավոր մարդիկ։ 1850-1860-ականներին տայպինների ձախողված ապստամբությունը սնանկացրեց հարավային Չինաստանը։ Այլ խոշոր ապստամբություններից էին Պատնի-Հակկա տոհմերի պատերազմը (1855-1867), Նիանցզյունների ապստամբությունը (1851-1868), Միաոյի ապստամբությունը (1854-1873), Պանթայի ապստամբությունը (1856-1873) և Դունգանների ապստամբությունը (1862-1877)։ 1860-ականներից սկսված ինքնաուժեղացման քաղաքականության սկզբնական հաջողությունները ձախողվեցին 1880-1890-ականների ռազմական բախումների ժամանակ։

19-րդ դարում սկսվեց չինացիների մեծ էմիգրացիան։ Էմիգրացիայի կորուստներին ավելացավ նաև կոնֆլիկտների և աղետների մարդկային կորուստները, որոնցից են օրինակ Հյուսիսային Չինաստանի սովը (1876-1879), որին զոհ գնաց 9-13 միլիոն մարդ^[62]։ 1898 թվականին Գուանսյույ կայրսը մշակեց բարեփոխման հարյուր օր նախագիծը, որպեսզի ստեղծի ժամանակակից սահմանադրական միապետություն, բայց նրա ծրագրերը ձախողվեցին Ցի Սի կայսրուհու պատճառով։ 1899-1901 թվականների հակարևմտյան Բոքսերների հեղափոխությունը զգալիորեն թուլացրեց դինաստիան։ 1911-1912 թվականների Սինհայական հեղափոխությունը վերջ դրեց Ցինի կայսրությանը և հիմք դրեց Չինաստանի հանրապետության։

1912 թվականի հունվարի 1-ից ստեղծվեց Չինաստանի հանրապետությունը և Գոմինդան կուսակցության Սուն Յաթ-Սենը հայտարարվեց որպես երկրի նախագահ^[63]։ Այնուամենայնիվ, նախագահությունը քիչ ուշ տրվեց Յուան Շիկային` Ցին դինաստիայի նախկին գեներալին, ով իրեն 1915 թվականին հայտարարեց Չինաստանի կայրս։ Քաղաքացիական քննադատությունների և նրա սեփական Բեյանյան բանակի ազդեցության տակ Շիկայը ստիպված հրաժարվեց կայսրությունից և վերականգնեց հանրապետական ղեկավարությունը^[64]։

1916 թվականին, Յուան Շիկայի մահվանից հետո, Չինաստանը քաղաքականապես մասնատված էր։ Պեկինի ղեկավարությունը միջազգային մակարդակով ճանաչված էր, սակայն փաստացի այն անզոր էր։ Տարածաշրջանային զորահրամանատարները վերահսկում էին իրենց տարածքը^[65][66]։ Ուշ 1920 թվականին, Գոմինդանը Չան Կայշիի ղեկավարության տակ, որն այն ժամանակ Վամպու ակադեմիայի ռեկտորն էր, մի շարք ռազմական գործողությունների և քաղաքական մանյովրների արդյունքում կարողացավ իր վերահսկողության տակ վերցնել երկիրը։ Այդ գործողություն ստացել էր Հյուսիսային արշավ անվանումը^[67][68]։ Գոմիդանը տեղափոխվեց ազգային մայրաքաղաք Նանկին և կյանքի կոչեց Երեք ժողովրդական սկզբունքը, որպեսզի Չինաստանը թևակոխի ժամանակակից դեմոկրատական վիճակի^[69][70]։ Չինաստանի քաղաքական բաժանումը Չանի համար դժվարություններ էր ստեղծել կոմունիստների դեմ պայքարելու համար, որի հետ Գամիդանը պայքարում էր սկսած 1927 թվականի Չինաստանի քաղաքացիական պատերզամի ժամանակ։ Այդ պատերազմը հօգուտ Գամիդանի հաջողությամբ շարունակվում էր, նամանավանդ երբ կոմունիստները նահանջեցին Հյուսիս-արևմտյան արշավանքի ժամանակ։ Այդ հաջողությունը շարունակվեց մինչև Ճապոնական ագրեսիան և 1936 թվականի Սիանի միջադեպը^[71]։

Երկրորդ Ճապոնա-չինական պատերազմը (1937-1945), որը ռազմաբեմ հանդիսացավ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի համար, Գումինդանին ստիպեց ոչ ձեռնտու դաշինք կնքել կոմունիստների հետ։ Ճապոնական զորքերը բազմաթիվ ռազմական գործողություններ իրականացրեցին խաղաղ բնակչության նկատմամբ, որին զոհ գնաց ավելի քան 20 միլիոն չինացի^[72]։ Ըստ գնահատումենրի ճապոնական զորքերի կողմից Նանկին օկուպացիայի ժամանակ 200 000 չինացի դարձել է սպանդի զոհ^[73]։ Պատերազմի ընթացքում, Չինաստանը Մեծ Բրիտանիայի, ԱՄՆ-ի և Ռուսաստանի հետ համարվում էին Միացյալ ազգերի դեկլարացիայի կողմից ճանաչվել է Մեծ քառյակ^[74][75]։ Երեք այլ ուժեղ տիրությունների կողքին Չինաստանը չորրորդ հզոր ուժն էր հանդիսանում Երկրորդ Համաշխարհային պատերազմի ընթացքում և համարվում էր պատերազմի անմիջական հաղթողներից մեկը^[76][77]։ 1945 թվականին Ճապոնիայի պարտությունից հետո Թայվանը, Պենհուելդաո կղզիները ներառյալ, վերադարձվեց Չինաստանի վերահսկողության տակ։ Չինաստանը պատերազմից դուրս եկավ հաղթողի կարգավիճակով, բայց միևնույն ժամանակ թուլացած և սնանկացած էր։ Գուանդմինի և կումունիստների միջև տարաձայնությունները վերածվեցին քաղաքացիական պատերազմի։ 1947 թվականին երկրում հաստատվեց սահմանադրական իշխանություն, բայց երկրում տիրող անհանգստությունների պատճառով սահմանադրության շատ դրույթներ այդպես էլ չիրականացան^[78]։

Չինական քաղաքացիական պատերազմի հիմնական կռիվներն ավարտվեցին 1949 թվականին, երբ կոմունիստական կուսակցությունը իր վերահսկողության տակ վերցրեց մայցամաքային Չինաստանի մեծ մասը, իսկ Գունդիմանը նահանջեց ցամաք, իր տարածքը կրճատելով մինչև Թայվան, Հայնան և նրա հարակից կղզիներ։ 1949 թվականի հոկտեմբերի 1-ին կոմունիստական կուսակցության անդամ Մաո Ցզե-Դունը հայտարարեց Չինաստանի ժողովրդական հանրապետության հռչակումը^[79]։ 1950 թվականին Չինաստանի ազգային ազատագրական բանակին հաջողվեց Չինաստանի հանրապետությունից գրավել Հայնանը^[80] և Տիբեթը^[81]։ Այնուամենայնիվ, մինչև 1950-ականները ազգայնական ուժերը պարտիզանական մարտեր էին մղում արևմտյան Չինաստանում^[82]։

Մաոյի ռեժիմի մեծ արձագանք ստացավ գյուղացիների մոտ ի շնորհիվ հողատարածքային ռեֆորմների, որի ժամանակ մոտ 1-2 միլիոն կալվածատերեր մահապատժի արժանացան^[83]։ Մոի ղեկավարության ժամանակ Չինաստանում զարգացավ անկախ արտադրության համակարգը և նրանք ստեղծեցին իրենց սեփական միջուկային զենքը^[84]։ Չինաստանի բնակչությունը գրեթե կրկնապատկվեց` 550 միլիոնից հասնելով ավելի քան 900 միլիոնի<sup>[85]</sup>։ Այնուամենայնիվ Մաոյի Չինական մեծ թռիչք նախագիծը արդյունք հանդիսացավ ավելի քան 45 միլիոն բնակչության մահվան, որը տեղի ունեցավ 1958-1961 թվականներին` հիմնականում սովից^[86]։ 1966 թվականին Մաոն, արհարմարհելով քաղաքական դժգոհությունները և սոցիալական ցնցումները, իր կողմնակիցների հետ սկսեց իրականցնել մշակութային հեղափոխություն, որը գոյություն ունեցավ մինչև 1976 թվականը, երբ մահացավ Մաոն։ 1971 թվականին Չինաստանի ժողովրդական հանրապետությունը փոխարինեց Չինաստանի Հանրապետությունը Միացյալ ազգերի կազմակերպությունում և դարձավ Անվտանգության Խորհրդի մշտական անդամ^[87]։

1976 թվականին մահացավ Մաոն։ Չորսի բանդան արագորեն ձերբակալվեց և պատասխանատվություն ենթարկվեցին Մշակութային հեղափոխության համար։ 1978 թվականին Դեն Սյաոպինը եկավ իշխանության գլուխ և զգալի տնտեսական բարեփոխումներ իրականացրեց։ Կոմունիստական կուսակցությունը թուլացրեց պետական վերահսկողությունը քաղաքացիների անձնական կյանքի նկատմամբ և կոմունաները աստիճանաբար փոխակերպվեցին մասնավոր հողատարածքների։ Դա թուլ տվեց Չինաստանին պլանային տնտեսությունից սահուն կերպով անցնել խառը տնտեսության` ավելի բաց շուկայական միջավայրով^[88]։ 1992 թվականի դեկտեմբերի 4-ի սահմանադրությամբ Չինաստանը կրկին որդեգրեց այս քաղաքականությունը։ 1989 թվականին Չինաստանի կառավարության կողմից Տյանյանմեն հրապարակի ցույցի կոշտ կերպով ճնշելը քննադատության և սանկցիաների արժանացավ տարբեր երկրների կողմից^[89]։

1990-ական թվականներին երկիրը ղեկավարեցին Ցզյան Ցզեմինը, Լի Պենը և Չժու Ժունցզին։ Նրանց ղեկավարության տակ 150 միլիոն քաղաքացիներ դուրս եկան աղքատության շեմից և ներքին տնտեսության աճը եղավ 11.2 %^[90][91]: 2001 թվականին Չինաստանը պաշտոնապես միացավ Առևտրի համաշխարհային կազմակերպությանը և 2000-ական թվականներին Հու Ցինտաոյի և Վեն Ցզյանբաոյի ղեկավարության ժամանակ շարունակեց պահպանել տնտեսության աճը։ Այնուամենայնիվ, արագ տեմպերով աճը լրջորեն ազդեց երկրի ռեսուրսների և միջավայրի վրա^[92][93] և խոշոր սոցիալական բողոքների պատճառ հանդիսացավ^[94][95]։ Կյանքի որակը արագորեն աճում էր չնայած 2000-ականների վերջերի անկման, սակայն քաղաքական վերահսկողությունը այդպես էլ մնաց կոշտ^[96]։

2012 թվականին կոմունիստական կուսակցության փոխարինման նախապատրաստումը նշանավորվեց վեճերով և քաղաքական սկանդալներով^[97]։ 2012 թվականի նոյոմեբերին Չինաստանի կոմունիստական կուսակցության XVIII կոնգրեսի ժամանակ Հու Ցզինտաույի փոխարեն Չինաստանի կումիստական կուսակցության գլխավոր քարտուղար նշանակվեց Սի Ցզինպինը^[98][99]։ Սիի գլխավորության տակ չինական պետությունը սկսեց իրականացնել տնտեսության լայնամասշտաբ բարեփոխումներ^[100][101], որը տառապում էր կառուցվածքային անկայունությունից և դանդաղ աճի տեմպերից^{[102][103][104][105]}։ Սի-Լի ադմինիստրացիան բարելավեց ռեֆորմեր իրականացրեց բանտային ռեժիմում և ներդրեց մեկ ընտանիք` մեկ երեխա քաղաքականությունը^[106]։

Չինաստանը Ռուսաստանից և Կանադայից հետո իր տարածքով աշխարհում երրորդ ամենամեծ երկիրն է^[107] և ըստ տարբեր գնահատումների իր ընդհանուր տարածքով հանդիսանում է աշխարհի երրորդ կամ չորրորդ ամենամեծ երկիրը` Ռուսաստանից, Կանադայից և ԱՄՆ-ից հետո<sup>[Ն 1]</sup>։ Չինաստանի ընդհանուր մակերեսը կազմում է մոտ 9 600 000 կմ<sup>2[108]</sup>: Ընդհանուր տարածքը ըստ Բրիտանիկա հանրագիտարանի կազմում է 9,572,900 կմ<sup>2[109]</sup>, ըստ Միջազգային տարեգրքի` 9,596,961 կմ^2[110], ըստ Համաշխարհային փաստերի գրքի` 9,596,961 կմ^2[111]:

Չինաստանն ունի աշխարհի ամենաերկար ցամաքային սահմանը` 22,117 կմ` Յալուցզյան գետաբերանից մինչև Բակբո ծովածոցը^[111]։ Ցամաքով սահմանակից է 14 պետությունների, որով և Ռուսաստանի հետ միասին աշխարհում առաջինն է հարևան պետությունների թվաքանակով^[112]։ Արևելյան Ասիայում Չինաստանը սահմանակից է Վիետնամի, Լաոսի, հարավարևելյան Ասիայում` Մյանմարի, հարավային Ասիայում Հնդկաստանի, Բութանի, Նեպալի, Աֆղանստանի և Պակիստանի հետ, կենտրոնական Ասիայում` Տաջիկստանի, Ղրղզստանի և Ղազախստանի հետ, Ներքին Ասիայում և Հյուսիսարևելյան Ասիայում Ռուսաստանի, Մոնղոլիայի և Հյուսիսային Կորեայի հետ։ Ինչպես նաև Չինաստանը ծովային սահմաններ ունի Հարավային Կորեայի, Ճապոնիայի, Վիետնամի և Ֆիլիպինների հետ։

Չինաստանի տարածքը զբաղեցնում է 18°-ից 54° N աշխարհագրական լայնությունը և 73°-ից 135° E աշխարհագրական երկայնությունը։ Չինաստանի լանդշաֆտը բազմազան է։ Արևելքում` մինչև Դեղին ծովի և Արևելաչինական ծովի ափերը, գոյություն ունեն խիտ բնակեցված բերուկային հարթավայրեր, մինչ հյուսիսում` Ներքին Մոնղոլիայի սարահարթում, գերակշռում են լայն խոտհարքները։ Հարավային Չինաստանում սարերը և լեռնաշղթաները, մինչ կենտրոնաարևելյան հատվածն ընկած է Չինաստանի երկու ամենամեծ գետերի` Հուանհե և Յանցզի դելտաների միջև։ Մյուս խոշոր գետերից են Սիցզյանը, Մեկոնգը, Բրահմապուտրաը և Ամուրը։ Արևմուտքում ձգվում են լեռնաշղթաները, որոնցից հատկանշական է Հիմալայները։ Հյուսիսի չորացած լանդշաֆտում կան բարձրավանդակներ, որոնցից են Տակլա Մականը և Գոբի անապատը։ Աշխարհի ամենաբարձր գագաթը` Էվերեստը (8,848 մ), գտնվում է չինանեպալական սահմանին^[113]։ Չինաստանի ամենացածր կետը, որն աշխարհում երրորդն է, գտնվում է Տուրֆանի իջվածքի Այդինկել (−154 մ) չորացած լճում^[114]։

Չինաստանի կլիման հիմնականում չորային է և խոնավ մուսսոնային, որի հետևանքով զգալի ջերմաստիճանային տարբերության կա ամռան և ձմռան միջև։ Ձմռանը հյուսիսային քամիներ են գալիս բարձրադիր վայրերից, իսկ ամռանը հարավային քամիներ են գալիս ծովափնայա և ցածրադիր տաք վայրերից^[115]։ Չինաստանի կլիման, կախված երկրի բարդ տեղագրությունից, շրջան առ շրջան տարբեր է։

Չինաստանի գլխավոր էկոլոգիական խնդիրներից է անապատների ընդարձակումը` հատկապես Գոբի անապատի<sup>[116][117]</sup>։ Չնայած որ 1970-ականներին տնկած ծառերի շարքը մասնակիորեն մեղմել են փոշոտ փոթորիկները, երկարատև երաշտը և վատ մեթոդներով գյուղատնտեսություն վարելը արդյունք է հանդիսացել ասիական փոշոտ փոթորիկների, որն ամեն տարի գարնանը լինում է հյուսիսային Չինաստանում, իսկ վերջերս էլ տարածվում է նաև արևելյան Ասիայի` ներառյալ Կորեայի և Ճապոնիայի վրա։ Ըստ Չինաստանի բնապահպանության վարչության սկսած 2007 թվականից Չինաստանը ամեն տարի անապատացման պատճառով կորցնում է 4000 կմ² տարածք^[118]։ Ջրի որակը, էռոզիան և աղտոտվածության վերահսկողությունը Չինաստանի համար դարձել են կարևոր խնդիրներ։ Հիմալայներում սառցադաշտերի հալում կարող է ջրի պաշարի սակավության խնդիր առաջացնել հարյուր միլիոնավոր մարդկանց համար^[119]։

Չինաստանը, գտնվելով աշխարհի երկու մեծ Պոլեարկտիկա և ինդոմալայան էկոզոնաներում, հանդիսանում է կենսաբազմազանությամբ հարուստ աշխարհի 17 երկրներից մեկը^[120]։ Ըստ հաշվարկներից մեկի՝ Չինաստանն ունի շուրջ 34 687 տեսակի կենդանիներ և անոթավոր բույսեր, որի շոնորհիվ վերջինս հանդիսանում է աշխարհի երրորդ բիոբազմազան երկիրը՝ Բրազիլիայի և Կոլումբիայի հետո^[121]։ 1992 թվականի հունիսի 11-ին Չինաստանը Ռիո դե Ժանեյրոյում ստորագրեց բիոլոգիական բազմազանության համաձայնագիրը և մասնակցեց 1993 թվականի հունվ��րի 5-ի ժողովին^[122]։ 2010 թվականի սեպտեմբերի 21-ին ժողովից հետո Չինաստանը մշակեց «Ազգային բիոբազմազանության մարտավարության և գործելակերպի նախագիծ»^[123]։

Չինաստանը տուն է հանդիսանում առնվազն 551 կաթնասունների (աշխարհում երրորդ տեղն է՝ ըստ թվի մեծության)^[124], 1221 թռչնատեսակների (ութերորդ տեղ)^[125], 424 սողունների (յոթերորդ տեղ)^[126] և 333 երկկենցաղների (յոթերորդ տեղ)^[127] բազմազանություն։ Բացի արևադարձային գոտիներից, Չինաստանը հանդիսանում է ամենակենսաբազմազան երկիրը։ Չինաստանի վայրի բնությունը իր վրա կրում է մարդկային ամենամեծ պոպուլյացիայի սուր ազդեցությունը։ Չինաստանում առնվազն 840 կենդանատեսակներ գտնվում են անհետացման եզրին` գլխավորապես մարդկային գործունեության հետևանքով, որոնցից են օրինակ բնակելի միջավայրի քանդումը, շրջակա միջավայրի աղտոտվածությունը, որսագողությունը, չինական ավանդական բժշկության համար անհրաժեշտ մորթիները և բաղադրիչները<sup>[128]</sup>։ Վտանգված ցեղատեսակները պաշտպանվում են օրենքով և 2005 թվականի տվյալներով երկրում կա ավելի քան 2349 բնական արգելոցներ, որոնք գումարային զբաղեցնում են 149,95 միլիոն հեկտար` Չինաստանի ընդհանուր տարածքի 15 %-ը^[129]։

Չինաստանն ունի ավելի քան 32 000 տեսակ անոթավոր բույսեր^[130] և ունի տարապեսակ անտառներ։ Մերկասերմերով անտառները գերակշռում են երկրի հյուսիսում և բնօրրան են հանդիսանում 120 թռչնատեսակների և այնպիսի կենդանատեսակների, որոնցից են որմզդեղնը և հիմալայան արջը^[131]։ Խոնավ մերկասերմերային անտառներում կարելի է հանդիպել բամբուկազգիների թփուտներ։ Բարձրադիր լեռնահարթերում, որտեղ աճում գիհի և կենի, բամբուկազգիներին փոխարինում են մրտավարդերը։ Մերձարևադարձային անտառները, որոնք գերակշռում են Կենտրոնական և Հարավային Չինաստանում. բնօրրան են հանդիսանում ֆլորայի 146 000 ցեղատեսակների համար^[131]։ Խոնավ արևադարձային անտառները, չնայած որ սահմանափակված են միայն Յուննանի և Հայնան կղզու տարածքով, բնօրրանն են հանդիսանում Չինաստանի ողջ կենդանատեսակների և բուսատեսակների մեկ քառորդի^[131]։ Չինաստանն ունի ավելի քան 10 000 գրանցված սնկեր^[132] և նրանցից 6000-ն հանդիասանում են բարձր սնկեր^[133]։

Վերջին տասնյամակներում Չինաստանը տառապում է շրջակա միջավայրի աղտոտվածությունից և վատթարացումից^[134][135]։ Այս խնդրի կարգավորումները, որոնցից են օրինակ 1979 թվականի շրջակա միջավայրի պաշտապանության բավականին կոշտ օրենքը, վատ են պահպանվում, քանի որ այն հաճախակի արհամարհվում է տեղական կազմակերպությունների և բարձրադիր պաշտոնյաների կողմից հօգուտ տնտեսության արագ զարգացման^[136]։ Օդի աղտոտվածությունը առողջության համար լուրջ խնդիր է հանդիսանում Չինաստանի համար։ Ըստ Համաշխարհային բանկի գնահատումների աշխարհի ամենաշատ աղտոտված 20 քաղաքներից 16-ը պատկանում է Չինաստանին^[137]։ Չինաստանը հանդիսանում է աշխարհում ամենաշատ ածխաթթու գազ արտանետողը^[138]։ Բացի այդ երկիրն ունի ջրի աղտոտվածության լուրջ խնդիրներ։ 2011 թվականի տվյալներով Չինաստանի գետերի 40 %-ը աղտոտվել է արտադրական և գյուղատնտեսական արտանետումների պատճառով^[139]։ 2014 թվականին մեկ շնչին բաժին հասնող քաղցրահամ ջուրը կազմում էր 2062 մ³, իսկ դա դեռ 500 մ³-ով քիչ է մեծ չինական սարահարթի հետ համեմատած, այնինչ աշխարհում մեկ շնչին բաժին է ընկնում 5920 մ³ ջուր^{[140][141][142]}։

Այնուամենայնիվ, Չինաստանը հանդիսանում է աշխարհի առաջադար ներդրող էներգետիկ աղբյուրների նորացման համար։ Այսպես օրինակ միայն 2011 թվականին նրա ներդրումը կազմում է 52 միլիարդ դոլար^{[143][144][145]}։ Չինաստանը հանդիսանում է էներգետիկ աղբյուրների տեխնոլոգիաների նորացման առաջատարներից մեկը և մեծ ներդրում ունի երկրում էներգետիկ նախագծերի նորացման հարցում^[146][147]։ Մինչև 2009 թվականը Չինաստանի էներգետիկ ռեսուրսների ավելի քան 17 %-ը նորացվել է, և հիմնականում փոխարինվել է հիդրոէներգետիկ համակարգերով, որը երկրին տալիս է 197 ԳՎտ հզորության էներգիա^[148]։ 2011 թվականին Չինաստանը նախագիծ հայտարարեց չորս տրիլիոն յուան (619 միլիարդ դոլար) ջրային ինֆրաստրուկտուրայում և աղի ջրերի նախագծերում տասնամյակային ներդրում անելու և ջրհեղեների կանխատեսման համակարգերի ու չորացման դեմ պայքարների միջոցների ձեռնարկման աշխատանքները ավարտել մինչև 2020 թվականը^[141][149]։ 2013 թվականից Չինաստանը օդի աղտոտվածության դեմ պայքարի հինգամյակ ձեռնարկեց, որի համար տրամադրեց 277 միլիարդ ԱՄՆ դոլար։ Աշխատանքները հիմնականում իրականացվում են երկրի հյուսիսում^[150]։

Չինաստանի սահմանադրությունում ասվում է, որ Չինաստանի ժողովրդական հանրապետությունը հանդիսանում է սոցիալիստական պետություն է դեմոկրատական ժողովրդի դիկտատուրայի տակ, որը գլխավորում է աշխատավոր դասակարգը և հիմնված է աշխատավորների ու գյուղացիների միության վրա, իսկ պետական մարմինները որդեգրում են դեմոկրատիկ կնետրոնավորման գաղափարախոսությունը^[151]։ Չինաստանը հանդիսանում է աշխարհի եզակի դեռ սոցիալիստական մնացած երկրներից մեկը, որը բացահայտ քաջալերում է կոմունիզմը։ Չինական պետությունը տարբեր կերպ է նկարագրվում որպես կումինստական և սոցիալիստական, բայց նաև այն հանդիսանում է ավտորիտար և կորպորատիվ պետություն^[152]` մի քանի ոլորտներում ծանր սահմանափակումներով` մասնավորապես համացանցի ազատ հասանելիութան, մասսայական տեղեկատվության հասանելիության, ցույցերի ազատության, բազմացման իրավունքի, ազատ ֆորմատով սոցիալական կազմակերպությունների և դավանանքի ազատության ոլորտներում^[153]։ Ներկայիս կառավարական, գաղափարախոսական և տնտեսական համակարգերը ղեկավարների կողմից որակվում է որպես ազգության դեմոկրատիկ դիկտատուրա, որը Մարքսիզմի որդեգրություն է, և սոցիալիստական շուկայական տնտեսություն^[154]։

Չինաստանի սահմանադրությունում ասվում է, որ երկիրը ղեկավարվում է Չինաստանի կոմունիստական կուսակցության կողմից^[155]։ Ընտրությունների համակարգը բուրգաձև է։ Տեղական կոնգրեսի անդամները ընտրվում են քվեարկության միջոցով, իսկ ավելի բարձր կոնգրեսի, ներառյալ Չինաստանի ազգային կոնգրեսի, անդամները ընտրվում են իրենցից մի մակարդակ ներքև գտնվող կոնգրեսի անդամների կողմից^[156]։ Քաղաքական համակարգը ապակենտրոնացված է և գավառների ու գավառակների առաջնորդներն ունեն զգալի ինքնավար վիճակ^[157]։ Մյուս կուսակցություններն ունեն իրենց ներկայացուցիչները Չինաստանի ազգային կոնգրեսում և Չինաստանի ազգային քաղաքական կոնսուլտատիվ խորհրդում^[158]։

Համեմատելով 1970-ականների փակ դռներով քաղաքականության հետ, ներկայումս ղեկավարման բնույթը կրում է ավելի քիչ սահմանափակ բնույթ, քան նախկինում էր։ Չինաստանն առաջնորդվում է Լենինի դեմոկրատիկ կենտրոնավորման գաղափարախոսությունով^[159], բայց քննադատները Չինաստանի ազգային կոնգրեսը որակում են որպես "սպունգե դրոշմ" ունեցող մարմին^[160]։

Չինաստանի նախագահը ըստ տիտղոսի համարվում է պետության գլխավորը, որը հանդես է գալիս Չինաստանի ազգային կոնգրեսի անունից։ Վարչապետը հանդիսանում է կառավարության գլխավորը, Ազգային խորհրդի նախագահը, որը կազմված է չորս փոխվարչապետներից և նախարարությունների ու հանձնաժողովների նախարարներից։ Չինաստանի գործող նախագահը Սի Ցզինպինը, որը միևնույն ժամանակ Չինաստանի կոմունիստական կուսակցության գլխավոր քարտուղար, և Չինաստանի կենտրոնական ռազմական խորհրդի նախագահն է, որոնցով նա հանդիսանում է Չինաստանի գլխավոր առաջնորդ^[98]։ Չինաստանի վարչապետը Լի Կեքիանգն է, որը նաև Չինաստանի Կոմունիստական կուսակցության քաղբյուրոյի կենտրոնական կոմիտեի մշտական կոմիտեի գլխավոր անդամ է և դե ֆակտո իրավունք ունի Չինաստանի անունից որոշումներ կայացնելու^[161]։

Մի քանի փոքրիկ քայլեր եղան քաղաքականության լիբերալիզացման ուղղությամբ, որոնցից են ընտրությունների անցկացումը քաղաքային և գյուղական բնակավայրերում^[162][163]։ Այնուամենայնիվ, կուսակցությունը էֆեկտիվ կերպով վերահսկողություն պահպանում կառավարական նշանակումների վրա։ Օպոզիցիայի զգալի պակասություն պատճառով գրեթե միշտ կոմունիստական կուսակցությունը հաղթող է դուրս գալիս։ Չինաստանի քաղաքական խնդիրներն ներառում են հարուստ և աղքատ վերնախավի աճող տարբերությունը և կառավարության մակարդակներում կոռուպցիայի առկայությունը^[164][165]։ Այնուամենայնիվ, կառավարության ջանքերը երկրի ղեկավարման ոլորտում բարձր է և 2011 թվականի հարցումների ժամանակ բնակչության 80-95 % բավարար են գնահատել կառավարության աշխատանքը^[166]։

Չինաստանը բաղկացած է 22 նահանգների և համարում է, որ Թայվանը հանդիսանում է 23-րդ նահանգը, այնինչ Թայվանը ներկայումս անկախ պետություն է և ինքն էլ իր հերթին պնդում է, որ Չինաստանի ողջ տարածքը պատկանում է իրեն^[167]։ Չինաստանը նաև ունի հինգ ինքնավար շրջաններ, որոնցից ամեն մեկն ունի իր փոքրամասնությունների խումբը, 4 կենտրոնական ենթակայության քաղաքներ և երկու հատուկ վարչական շրջաններ, որոնք ունեն քաղաքական ինքնավարության կարգավիճակ։ Այս 22 նահանգները, հինգ ինքնավար շրջանները և չորս կենտրոնական ենթակայության քաղաքները միասին կազմում են ցամաքային Չինաստանը` տերմին, որը սովորաբար բացառում է Հոնկոնգը և Մակաոն։

Նահանգներ

Ինքնավար շրջաններ

1. Գուանսի-Չժոուն
2. Ներքին Մոնղոլիա
3. Նինսյա-Հուեյ
4. Սինցզյան Ուրղուրյան
5. Տիբեթ

Կենտրոնական ենթակայության քաղաքներ

1. Շանհայ
2. Չունցին
3. Պեկին
4. Տյանցզին

Հատուկ վարչական շրջաններ

1. Հոնկոնգ
2. Մակաո

Չինաստանը դիվանագիտական հարաբերություններ ունի 173 երկրների հետ և ունի 162 դեսպանատներ^[168]։ Երկրի լեգետիմությունը վիճելի է Չինաստանի Հանրապետության և մի քանի երկրների համար։ Այսպիսով Չինաստանը հանդիսանում է ամենամեծ բնակեցված երկիրը, որն հադնիսանում է մասամբ ճանաչված պետություն։ 1971 թվականին Միավորված Ազգերի Կազմակերպությունում ՉԺՀ-ն փոխարինեց Չինաստանի հանրապետությանը, ինչպես նաև դարձավ ՄԱԿ-ի Անվտանգության Խորհրդի հինգ մշտական անդամներից մեկը^[169]։ Չինաստանը նաև եղել է չմիացած երկրների շարժմանի անդամ և մինչև հիմա իրեն համարում է զարգացող երկրների պաշտպան^[170]։ Ռուսաստանի, Բրազիլիայի, Հնդկաստանի և Հարավային Աֆրիկայի հետ Չինաստանը հանդիսանում է ԲՐԻԿՍ-ի անդամ և 2011 թվականի ապրիլին Հայնան նահանգի Սանյա քաղաքում տեղի է ունեցել ԲՐԻԿՍ-ի երրորդ գագաթնաժողովը^[171]։

Մեկ Չինաստան քաղաքականությունը ներդնելուց հետո Պեկինում պետք է կայանան բոլոր դիվանագիտական հարաբերությունները, այլ ոչ թե Թայվանում, որը գտնվում է Չինաստանի հանրապետության ենթակայության տակ։ Չինաստանի պաշտոնյաները բազմիցս անգամ բողոքարկել են, երբ օտար երկրները դիվանագիտական հարաբերություններ են ունեցել Թայվանի հետ^[172], նամանավանդ այն պարագաներում, երբ տեղի է ունեցել զենքի առևտուր^[173]։

Ներկայիս Չինաստանի արտաքին քաղաքականության մեծ մասը հիմնված է վարչապետ Չժոու Էլնայի Խաղաղ գոյատևման հինգ հիմունքներ տեսության և «հարմոնիա առանց միատարրության» գաղափարախոսության հիման վրա, որը թույլ է տալիս բանակցել այնպիսի պետությունների հետ, որոնք ունեն գաղափարախոսական տարբերություններ^[174]։ Այս քաղաքականությունը Չինաստանին թույլ է տալիս աջակցել այնպիսի երկրների, որոնք արևմտյան ազգությունների համար համարվում են վտանգավոր կամ ռեգրեսիվ, որոնցից են օրինակ Զիմբաբվեն, Հյուսիսային Կորեան և Իրանը^[175]։ Չինաստանը տնտեսական և ռազմական սերտ հարաբերություններ ունի Ռուսաստանի հետ^[176], և երկու պետությունները հաճախ համաձայնեցված են քվեարկում ՄԱԿ-ի անվտանգության խորհրդում^{[177][178][179]}։

Վերջին տասնամյակներում Չինաստանը գնալով ավելի բարձր դեր է խաղում իր ասիա-խաղաղօվկիանոսյան հարևան երկրների հետ ազատ առևտրի գոտի և անվտանգություն ապահովելու հարցում։ 2004 թվականին Արևելյան Ասիայի գագաթնաժողովում Չինաստանն առաջարկեց տարածաշրջանային անվտանգության նոր նախագիծ^[180]։ Արևելյան Ասիայի գագաթնաժողովը, ներառյալ Հարավարևելյան Ասիայի պետությունների ասոցիացիան հավելյալ երեք պետություններով, Հնդկաստանը, Ավստրալիան և Նոր Զոլանդիան իրենց առաջին գագաթնաժողովն անցկացրեցին 2005 թվականին։ Չինաստանը Ռուսաստանի և Կենտրոնական Ասիայի պետությունների հետ միասին հանդիսանում է «Շանհայ համագործակցության կազմակերպության» հիմնադիր անդամներից մեկը։ 2011 թվականի դեկտեմբերի 11-ին Չինաստանը դարձավ Միջազգային առևտրի կազմակերպության անդամ։

2000 թվականին ԱՄՆ-ի կոնգրեսը «մշտական նորմալ առևտրային հարաբերություններ» հաստատեց Չինաստանի հետ, որը թույլ է տալիս չինական ապրանքը արտահանել նույն ցածր սակացուցակով, ինչպես-որ երկրներից շատերը^[181] Չինաստանն ԱՄՆ-ում ունի զգալի առևտրային բալանս, որը հանդիսանում է նրա ամենակարևոր արտահանման շուկան^[182]։ Վաղ 2000-ական թվականներին ԱՄՆ-ի քաղաքագետները պնդում էին, որ չինական յուանը զգալի կերպով թերագնահատված է, որի պատճառով էլ Չինաստանն ունի առևտրային առավելություններ^{[183][184][185]}։ Վերջին տարիներին Չինաստանը առևտրային ոլորտում համագործակցում է աֆրիկյան երկրների հետ^{[186][187][188]}։ 2012 թվականին չինա-աֆրիկյան առևտրի ծավալը կազմել է 160 միլիարդ դոլար^[189]։ Բացի այդ, Չինաստանը իր տնտեսական կապերը հզորացրեց Հարավային Ամերիկայի հետ` դառնալով Բրազիլիայի լայնածավալ առևտրային գործընկեր և ստրատեգիական կապեր հաստատելով Արգենտինայի հետ^[190][191]։

Չինաստանի քաղաքացիական պատերազմից հետո Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետության հաստատվելուց հետո կառավարությունը պնդում է, որ Չինաստանի հանրապետության կողմից վերահսկվող տարածքը պատկանում է իրեն։ Վերջինս, որ առավել հայտնի է Թայվան անվանումով, հանդիսանում է առանձին քաղաքական սուբյեկտ և իր տարածքում ընդգրկում է Թայվան կղզի որպես Թայվանի նահանգ, Ցզինմենը և Մանցզուն որպես Ֆուցզյան նահանգի մաս և Հարավչինական ծովի կղզիները որպես Հայնան և Գուանդուն նահանգների մաս։ Այս պնդումները վիճելի են չինա-թայվանյան հարաբերությունների պատճառով և հանդիսանում են չինական դիվանագիտության մեկ Չինաստան քաղաքականության ամենակարևոր հասկացողություններից մեկը^[192]։

Չինաստանը բացի Թայվանից ներքաշված է նաև ուրիշ միջազգային տարածքային վեճերի մեջ։ 1990-ականներից սկսած Չինաստանը մասնակցել է բանակցությունների, որի ժամանակ պետք է որոշվեր Հնդկաստանի հետ վիճելի տարածքները և Բութանի հետ անորոշ սահմանը։ Բացի այդ Չինաստանը ներքաշված է բազմաթիվ տարածքային վեճերի մեջ կապված չինական ծովի արևելյան և հարավային մի քանի կղզիների սեփականատիրության հարցում, որոնցից են օրինակ Սենկակու կղզիների վեճը և Սկարաբո Շոլի դիմակայությունը^[193][194]։ 2014 թվականի մայիսի 21-ին նախագահ Սին Շահայի կոնֆերանում իր վրա պարտավորություն վերցրեց Չինաստանի հետ կապված տարածքային վեճերը խաղաղ կերպով կարգավորելու համար։ «Չինաստանը մնում է ցամաքային և ջրային տարածքային սուվերինիտետի հետ կապված վեճերը խաղաղ ճանապարհով լուծելու կողմնակից». ասել է նախագահը^[195]։

Չինաստանը պարբերաբար գնահատվում է որպես պոտենցիալ գերտերություն` հղվելով երկրի տնտեսական պրոգրեսի, ռամական ուժի աճի, բնակչության թվաքանակի և միջազգային ազդեցության նշանների^[10][196]։ Մյուսներն, այնուամենայնիվ, մտահոգ են, որ տնտեսական պղպջակները և դեմոգրաֆիկ դիսբալանսը կարող են դանդաղեցնել կամ էլ նույնիսկ կանգնեցլ Չինաստանի աճը^[197][198]։ Որոշ հեղինակներ հարց են առաջ քաշում, թե ինչ է նշանակում «գերտերություն»։ Չինաստանը ուժեղ է միայն տնտեսապես, սակայն նա ԱՄՆ-ի վրա չի կարող ազդել իր ռազմական ուժով կամ էլ մշակույթով^[199]։

Չինական դեմոկրատական շարժումը, սոցիալ ակտիվիստները, Չինաստանի կոմունիստական կուսակցության որոշ անդամներ որոշում են սոցիալ և քաղաքական ռեֆորմների իրականացման կարիքը։ Մինչ 1970-ականներից սկսած տնտեսական և սոցիալական վերահսկումը Չինաստանում զգալի թուլացել է, քաղաքական ազատությունը մնում է կոշտ կերպով սահմանափակված։ Չինաստանի սահմանադրությունն ասում է. քաղաքացիների իրավունքն ներառում է խոսքի ազատությունը, մասսայական ինֆորմացիայի ազատությունը, դատապաշտպան ունենալու իրավունքը, կրոնի ազատությունը, ընդհանուր ընտրական իրավունքը և կարողության իրավունքը։ Սակայն գործնականում այս դրույթները չեն ապահովում զգալի ծաշտպանություն կառավարության քրեական հետապնդումներից^[200][201]։ Ղեկավարող կոմունիստական կուսակցության և կառավարության գործիչների որոշ քննադատությունները տանելի են, սակայն առաջին հերթին համացանցում քաղաքականությանը վերաբերվող տեղեկությունը վերահսկվում է^[202][203]։ Դա մեծ մասամբ արվում է այն նպատակով, որպեսզի կանխվի ցանկացած կոլեկտիվ շարժում^[204]։ 2005 թվականին Լրագրողներ առանց սահմանների կազմակերպության տվյալներով Չինաստանը 167 երկրներից գրավեց 159-րդ տեղը, որը փաստում է երկրում շատ ցածր տեղեկատվական ազատության մասին^[205]։ 2014 թվականի Չինաստանը 180 երկրներից զբաղեցրեց 175-րդ տեղը^[206]։

Չինաստանում գյուղաբնակ միգրանտները քաղաքներում հաճախ որակավորվում են երկրորդ կարգի քաղաքացիներ ըստ հուկոու համակարգի, որը վերահսկում է սոցիալական նպաստների հասանելիությունը^[207][208]։ Ունեցվածքի իրավունքը հաճախ շատ թույլ է պաշտպանված^[207], և հարկային կառույցները շատ հաճախ գործ են ունենում աղքատ քաղաքացիների հետ^[208]։ Այնուամենայնիվ, 2000-ականների սկզբներին մի քանի գոյւղական հարկեր կրճատվեցին կամ չեղարկվեցին, ինչպես նաև գյուղաբնակ բնակչության համար հատկացվեց լրացուցիչ սոցիալական ծառայություններ^[209][210]։

Մի շարք օտար երկրներ, օտարերկրյա ԶԼՄ-ների գործակալությունն և հասարակական կազմակերպություններ քննադատում են Չինաստանում մարդու իրավունքի ոտնահարումները` հղվելով քաղաքական և քաղաքացիական իրավունքի լայն տարածում գտած խախտումներին, որոնցից են առանց դատավարության բանտարկությունը, բռնի աբորտը^[211], բռնի խոստովանությունները, խոշտանգումները, հիմնական օրենքների սահմանափակումները^[153][212], և չափից դուրս շատ մահապատժի կիրառույթունը^[213][214]։ Կառավարությունը ճնշում է ազգային բողոքներն ու ցույցերը, որոնք որ համարում է պոտենցիալ վտանգ «սոցիալ կայունության» համար։ Դրանցից էր օրինակ 1989 թվականի Տյանյանմեն հրապարակի ցույցը, որը կոշտ կերպով ճնշվեց կառավարության կողմից։

Ֆալունգուլ շարժումը սկսվեց 1992 թվականին։ 1999 թվականին, երբ սկսվեց շարժման հետապնդումը, այն ուներ 70 միլիոն մասնակից^[215]։ Արդյունքում եղավ մասսայական ձերբակալություններ, անհիմն ազատազրկումներ և խոշտանգումներ ու մահվան ելքեր ազատազրկման վայրերում^[216][217]։ Չինական կառավարությունը պարբերաբար մեղադրվում է Տիբեթում և Սինցզյան Ուրղուրյանում լայնամասշտաբ ռեպրեսիաների և մարդու իրավունքների խախտման, այդ թվում նաև ոստիկանական ռեպրեսիայի և կրոնի ճնշման մեջ^[218][219]։

Չինական կառավարությունը օտար երկրների քննադատություններին պատասխանել է, որ գոյատևման և տնտեսության զարգացման համար անհրաժեշտ են մարդու իրավունքի այլ տեսակներ, ինչպես նաև մարդու իրավանք հասկացություն ասելիս պետք է հաշվի առնել տնտեսական զարգացման ներկայիս վիճակը^[220]։ Դա է ընդգծում Չինաստանում 1970-ականներից սկսած կյանքի մակարդակի աճը, գրագիտությունը և կյանքի միջին տևողությունը, ինչպես նաև անվտանգության ապահովվածության բարձրացումը աշխտավայրերում և տարերայի աղետների դեմ պայքարը, որոնցից է օրինակ Յանցզի գետի վարարումները^{[220][221][222]}։ Բացի այդ որոշ չինացի քաղաքագետներ սատարում են ժողովրդավարությունը, իսկ մյուսները պահպանողական են^[223]։ Որոշ ջանքեր գործի դրվեցին ռեֆորմներ իրականացնելու համար։ Դրանցից էր օրինակ 2013 թվականի նոյեմբերին կառավարության կողմից «մեկ ընտանիք, մեկ երեխա» քաղաքականության մեղմացումը և շատ «քննադատված վերադաստիարակություն աշխատանքի միջոցով» ծրագրի չեղարկումը^[106]։ Սակայն իրավապաշտպան խմբերը նշում են, որ բարեփոխումները վերջնական տեսքով կրում էին միայն կոսմետիկ բնույթ^[216]։ 2000-ականներին և վաղ 2010-ականներին չինական կառավարությունն ավելի համբերատար է հասարակական կազմակերպությունների նկատմամբ, որոնք առաջարկում են սոցիալական խնդիրների պրակտիկ և էֆեկտիվ լուծումներ^[224]։

2.3 միլիոն ակտիվ զորքով Չինաստանի ազգային ազատագրական բանակը հանդիսանում է աշխարհի խոշոր ռազմական ուժերից մեկը, որը վերահսկվում է ՉԺՀ-ի կենտրոնական ռազմական խորհրդի կողմից^[225]։ Ազգային ազատագրական բանակը բաղկացած է ցամաքային զորքերից, ռազմածովային ուժերից, ռազմաօդային ուժերից և հրետանուց։ Ըստ Չինաստանի կառավարության Չինաստանի զինված ուժերի բյուջեն 2014 թվականին կազմել է 132 միլիարդ դոլար, որն հանդիսանում է աշխարհում երկրորդ ամենամեծ ռամական բյուջեն^[16]։ Այնուամենայնիվ,Ստոլկհոլմի աշխարհի խնդիրների հետազոտման ինստիտուտը և ԱՄՆ-ի պաշտպանության նախարարության գրասենյակը պնդում են, որ Չինաստանը չի հրապարակում իր ծախսերի իրական մեծությունները և այն ավելի բարձր է, քան պաշտոնական տվյալները^[16][226]։

Որպես միջուկային զենք ունեցող երկիր Չինաստանը համարվում է տարածքային հզոր ռազմական ուժ և պոտենցիալ ռազմական գերուժ^[227]։ Ըստ 2013 թվականի ԱՄՆ-ի պաշտպանության նախարարության հաշվետվության Չինաստանը բացի կարճ հեռավորության բալիստիկ հրթիռներից ունի նաև 50-70 հեռահար բալիստիկ հրթիռներ^[15]։ Այնուամենայնիվ, համեմատած ՄԱԿ-ի անվտանգության խորհրդի չորս մշտական անդամների հետ, Չինաստանի հնարավորությունները ռազմական ուժի կիրառման հարցում սահմանափակ են^[228]։ Այդ կոնպենսացնելու համար Չինաստանը 2000-ականներից սկսած նախագծել է ռամական մի քանի նախագծեր, որոնցի են 2012 թվականից սկսած Լյաոին ավիակիրները^{[229][230][231]}, և ունի զգալի սուզանավերի տորմիղ, որոնց թվում նաև ատոմային և ռամական նշանակության հրթիռային սուզանավեր^[232]։ Բացի այդ Չինաստանը կարևոր ծովային ճանապարհների համար հիմնել է միջազգային ռազմական հարաբերությունների ցանց^[233]։

Չինաստանը վերջին տասնամյակներում զգալի առաջընթաց ունի իր օդային ուժերը մոդեռնիզացնելու հարցում, որոնցից են օրինակ ռուսական Սու-30 կործանիչների ձեռք բերումը և սեփական ժամանակակից կործանիչների արտադրությունը, որոնցից ավելի նշանավորներն են Chengdu J-10, J-20, Shenyang J-11, J-15, J-16 և J-31 կործանիչները^[229][234]։ Բացի այդ Չինաստանը նախագծում է ստելս ինքնաթիռներ և մի քանի մարտական դրոններ^{[235][236][237]}։ Օդային և ջրային ռազմուժի ձեռքբերումների պատճառով Չինաստանը Ճապոնիայի և Վաշինգտոնի կողմից դիտարկվում է որպես տարածքային վտանգ^[238][239]։ Չինաստանը նաև թարմացրել է իր ցամաքային տեխնիկան` փոխարինելով սովետական միության կողմից ուղարկված տանկերը ժամանակակից Տիպ 99 տանկի մոդելներով և թարմացրել է ջոկատային կենտրոնի C3I համակարգը` այն դարձնելով C4I և ապահովելով ցանացակենտրոն պատերազմի հնարավորությունը^[240]։ Բացի այդ Չինաստանը ստեղծել կամ ձեռք է բերել ժամանակակից հրթիռային համակարգեր^[241][242], այդ թվում հակարբանյակային հրթիռներ^[243], թևավոր հրթիռներ^[244] և սուզանավերից արձակվող բալիստիկ հրթիռներ^[245]։ Ըստ Ստոկհոլմի աշխարհի խնդիրների հետազոտման ինստիտուտի Չինաստնաը 2010-2014 թվականներն հանդիսանում է աշխարհում երրորդ ամենամեծ ռամամթերք արտահանող երկիրը և 2005-2009 թվականների տվյալների հետ համեմատած արտահանումը մեծացել է 143 տոկոսով^[246]։

Ըստ 2014 թվականի տվյալների, Չինաստանն ունի աշխարհում երկրորդ ամենամեծ ՀՆԱ-ն, որը ամբողջ գումարը ըստ Արժույթի միջազգային հիմնադրամի կազմում է 10.380 տրիլիոն ԱՄՆ դոլար^[249]։ Եթե հաշվ�� առնենք նաև գնողունակության համարժեքություն, ապա Չինաստանի տնտեսությունը աշխարհի ամենամեծ տնտեսությունն է, քանի որ 2014 թվականին նրա գնողունակության համարժեքություն-ՀՆԱ-ն կազմում էր 17.617 տրիլիոն ԱՄՆ դոլար^[249]։ 2013 թվականին գնողունակության համարժեքություն-ՀՆԱ-ն ըստ շնչի կազմում էր 12 880 ԱՄՆ դոլար, այն դեպքում երբ այդ արժեքի նոմինալը 4 859 ԱՄՆ դոլար էր։ Երկու դեպքում էլ Չինաստանը հետ է մնում գլոբալ ՀՆԱ-յում ըստ մեկ շնչին ընկնող անվանական ՀՆԱ-ի (աշխարհի 183 երկրներ և արժույթի միջազգային հիմնադրամ)^[250]։

1949 թվականից սկսած, երբ հիմնվեց ՉԺՀ-ն, մինչև 1978 թվականը, Չինաստանը սովետական ոճով վարում էր պլանային տնտեսություն։ 1976 թվականին, Մաոյի մահից և մշակութային հեղափոխությունից հետո, Դեն Սյաոպինը և Չինաստանի նոր ղեկավարությունը սկսեցին իրականացնել տնտեսության բարեփոխում և տնտեսությունը տարան շուկայակողմնորոշված խառը տնտեսության ուղղությանը։ Կոլեկտիվ գյուղատնտեսությանը փոխարինեց գյուղատնտեսությունը, մինչ արտաքին առևտուրը դարձավ նոր հիմնական ուղղություն, որը հանգեցրեց aզատ տնտեսական գոտու ստեղծմանը։ Ոչ էֆեկտիվ պետական ձեռնարկությունները վերակազմավորվեցին, իսկ ոչ եկամտաբերները միանգամից փակվեցին, որն հանգեցրեց մասսայական գործազրկության։ Ժամանակակից Չինաստանը հաճախ որակավորվում է որպես շուկայական տնտեսություն հիմնված մասնավոր սեփականության վրա^[251], և հանդիսանում է պետական կապիտալիզմի ամենառաջատար օրինակներից մեկը^[252][253]։ Պետությունը դեռ գերազանցում է մարտավարական կարևոր սեկտորներում, որոնցից են օրինակ էներգիայի արտադրությունը և ծանր արդյունաբերությունը, բայց մասնավոր սեփականությունը արագորեն աճել է։ 2008 թվականի դրությամբ կա 30 միլիոն գրանցված մասնավոր սեփականություն^{[254][255][256][257]}։

1978 թվականին տնտեսական լիբերալություն սկսելուց հետո, Չինաստանը մտնում էր աշխարհի արագ զարգացող տնտեսությունների ցանկում^[258]` հիմնականում հիմնվելով ներդրումների և արտահանումների աճի վրա^[259]։ Ըստ արժույթի միջազգային հիմնադրամի Չինաստանի տարեկան տնտեսական աճը 2001 թվականից 2010 թվականների ընթացքում կազմում էր 10.5 %: 2007-2011 թվականների ընթացքում Չինաստանի տնտեսական աճը համարժեք էր մեծ յոթնյակի երկրների տնտեսական աճին միասին վերցրած^[260]։ 2011 թվականին Citigroup-ի կողմից հրապարակված տնտեսության գլոբալ աճի գեներատորների ցանկում Չինաստանն ուներ շատ բարձր 3G աճի վարկանիշ^[261]։ Չինաստանի բարձ արտադրողունակությունը, էժան աշխատուժը և հարաբերական լավ ինֆրոստրուկտուրան գլոբալ լիդեր համաշխարհային արդյունաբերությունում։ Այնուամենայնիվ, Չինաստանի տնտեսությունը շատ էներգատար է և ոչ էֆեկտիվ^[262], որի արդյունքում 2010 թվականին Չինաստանը աշխարհում ամենաշատ էներգիա սպառողն էր^[263]։ Էներգետիկ ռեսուրսներից ամենաշատը օգտագործվում է ածուխը, որը կազմում է շուրջ 70 %։ Բացի այդ 2013 թվականի սեպտեմբերին Չինաստանն անցավ ԱՄՆ-ին նավթ ներկրելու քանակով^[264][265]։ Վաղ 2010-ականներին Չինաստանի տնտեսական աճը դանդաղեց ներքին վարկային խնդիրների, չինական արտադրանքի արտահանման մակարդակի նվազման և գլոբալ տնտեսության մեջ թուլացման պատճառներով^{[266][267][268]}։

2014 թվականի ՀՆԱ-յի գրաֆ ԱՄՆ դոլարով[269]

Չինաստանը հանդիսանում է Առևտրի համաշխարհային կազմակերպության անդամ և աշխարհի ամենամեծ առևտրային տերությունը։ 2012 թվականի դրությամբ միջազգային առևտուրը կազմում էր 3,87 տրիլիոն ԱՄՆ դոլար^[14]։ 2010 թվականին Չինաստանի արժույթի ռեզերվը հասել է 2.85 տրիլիոն դոլարի և 18.7%-ով ավելացել է նախորդ տարվա համեմատ և դարձել է աշխարհի ամենամեծ ռեզերվային պահուստ ունեցողը^[270][271]։ 2012 թվականին Չինաստանը հանդիսանում էր աշխարհում ամենաշատ օտարերկրյա ներդրումներ ստացողը, որը կազմում էր 253 միլիարդ դոլար^[272]։ 2014 թվականին Չինաստանի օտարերկրա դրամային փոխանակությունը կազմել է 64 միլիարդ դոլար, որը նրան դարձել է աշխարհում ամենաշատ դրամներ փոխանցվող երկրների ցանկում երկրորդը^[273]։ Չինաստանը նաև ներդրումներ է անում արտերկրում։ 2012 թվականին ներդրումների ընդհանուր ծավալը կազմել է 62,4 միլիարդ դոլար^[272]։ 2009 թվականին Չինաստանն ըստ գնահատումների իր ձեռքի տակ ուներ 1,6 տրիլիոն ԱՄՆ դոլար^[274] և միևնույն ժամանակ ուներ 1,16 տրիլիոն դոլար ԱՄՆ-ի պետական պարտք^[275][276]։ Ըստ ՄակՔինզի խորհրդատվական ընկերության Չինաստանի պարտքը 2007 թվականի 7,4 տրիլիոն դոլարից 2014 թվականին հասել է 28,2 տրիլիոն դոլար, որը կազմում է Չինաստանի ՀՆԱ-յի 228%-ը^[277]։ 2017 թվականին Միջազգային Ֆինանսների Ինստիտուտը հայտնեց, որ Չինաստանի պարտքը կազմում է ՀՆԱ-յի 304 %-ը^[278]։

Փիլիսոփայությունը Չինաստնում սկզբնավորվել է մ․ թ․ ա․ 4-3-րդ դարերում, երբ ձևավորվել են կոնֆուցիականության, մոիզմի, լեգիզմի, դաոսիզմի (դաոսականության) փիլիսոփայական դպրոցները, որոնք վճռական ազդեցություն են ունեցել փիլիսոփայական մտքի հետագա զարգացման վրա։ Այդ դպրոցներին հատուկ էր հասարակության և պետության կառավարման հարցերով զբաղվելը։ Արդեն վաղ շրջանում նկատվում են փիլիսոփայության պետականացման, քաղաքականացման միտումներ։ Այդ խնդիրների շուրջ առաջինը իր սկզբունքները առաջ է քաշել Կոնֆուցիոսը, որի հայացքները խիստ քննադատել է Մո Ցզին։

Տարերային մատերիալիստական փիլիսոփայության․ ուղղություն է դաոսիզմը, որը հիմնավորում է բնության համընդհանուր օբյեկտիվ օրենքի (դաո–ուղու) գոյությունը։ Դաոսիզմի հիմնադիրները (Լաո Ցցի և Չժուան Ցզի) հանդես են եկել մարդու գործունեությունը սահմանափակող ցանկացած օրենքի, մասնավորապես կոնֆուցիականության բարոյական նորմերի, դեմ։ Դաոականները քարոզել են քաղաքակրթությունից հրաժարում, գովերգել են բնությունը։

Մ․ թ․ ա․ 4-3-րդ դարերում ձևավորվում է լեգիզմը, որն ուներ ընդգծված հակակոնֆուցիական բնույթ։ Մ․ թ․ ա․ 3-2-րդ դարերում ձևավորվում է նեոկոնֆուցիականությունը։

Այդ չորս դպրոցներից բացի Չինաստանում փիլիսոփայական մտքի զարգացմանը նպաստել է նաև «ին–յան» բնապաշտական դպրոցը, ըստ որի ամեն ինչի հիմքում ընկած է կանացի պասսիվ ուժի (ին) և տղամարդկային ակտիվ ուժի (յան) փոխազդեցությունը։ Այդ գաղափարները հետագայում ձուլվել են հինգ սկզբնատարրերի (մետաղ, փայտ, ջուր, հուր, հող) փոխադարձ անցման մասին ուսմունքին և լրացվելով «ցի» (գոլորշի, եթեր) նախատարրի մասին գաղափարով, յուրացվել են գրեթե բոլոր փիլիսոփայան դպրոցների կողմից։

Մ․ թ․ ա․ 3-րդ դարում իմացության մատերիալիստական տեսություն են զարգացնում մոիստները։ Մ․ թ․ ա․ 1-ին դարում Չինաստանի հայտնի մատերիալիստ և լուսավորիչ էր Վան Չունը, ըստ որի աշխարհի հիմքում ընկած է հավերժ գոյություն ունեցող մատերիական սուբստանց (յուան–ցի)։ Բուդդայական փիլիսոփայությունը Չինաստանում զարգացել է, յուրացնելով չինական փիլիսոփայական գաղափարների տարրերը, որը և դարձել է բուդդայականության զանազան հոսանքների և աղանդների երևան գալու պատճառ։ Կոնֆուցիականությունը և դաոսիզմը ևս բուդդայականության դեմ պայքարի ընթացքում յուրացրել են նրա առանձին գաղափարներ։ Մասնավորապես դաոսիզմը հիմնականում ընդօրինակել է բուդդայականության ծեսերը, վերածվել մոգության տարատեսակի և սպառվել որպես փիլիսոփայական դպրոց (3-րդ դար)։

Սուբյեկտիվ իդեալիզմի նշանավոր ներկայացուցիչ էր Վան Յանմինը (15-րդ դարի վերջ–16-րդ դարի սկիզբ), որը վերածնել է Կոնֆուցիոսի՝ բնածին գիտելիքի մասին դրույթը՝ վերագրելով դրան համընդհանուր և բացարձակ բնույթ։ 17-18-րդ դարերում չինական փիլիսոփայությունը զբաղվել է հիմնականում Կոնֆուցիոսի և Մեն Ցզիի «սուրբ գրքերի» մեկնությամբ։ 19-րդ դարում ծագել է լուսավորականության և սոցիալական բարենորոգումների քաղ․ գաղափարախոսությունը։ 20-րդ դարի սկզբին Չինաստանում տարածվել են բուրժուաքաղաքական, փիլիսոփայական և սոցիոլոգիական տեսությունները (պոզիտիվիստական, էվոլյուցիոնիստական, սոցիալ–դարվինիստական)։ Չինական հասարակության ընդհանուր ճգնաժամի պայմաններում ուժեղացել է գաղափարական պայքարը։ Որոշ բարենորոգիչների առաջադիմական գաղափարները զարգացնում է Սուն Յաթ Սենը։

Հոկտեմբերյան հեղափոխության ազդեցությամբ Չինաստանում տարածվել են մարքսիզմ–լենինիզմի գաղափարները, հատկապես Չինաստանի կոմոuնիստական կուսակցության ստեղծումից հետո։ Չինական մարքսիստները գաղափարական ուժեղ պայքար են մղել բուրժուական և ֆեոդալական գաղափարախոսության դեմ։ ՉԺՀ–ի կազմավորումից հետո մարքսիզմ–լենինիզմը դարձել է ղեկավարող տեսական հիմք սոցիալիզմի համար մղվող պայքարում և լայն տարածում ստացել ողջ երկրում։

Մ․ թ․ ա․ 1-ին հազարամյակում տեղի էր ունենում պատմական գիտելիքների կուտակման պրոցես, կազմվում էին առաջին տարեգրությունները և պատմական երկերը։ Մ․ թ․ ա․ 4-3-րդ դարերում ստեղծվել են գրքեր՝ նվիրված առասպելական հին պատմությանը, Ին և Չժոու ժամանակաշրջաններին։ Այդ ստեղծագործություններում տիրապետում են հին կոնֆուցիականության գաղափարները, որոնք հանգում են ամենազոր երկնքի նկատմամբ հավատին, ավանդական «ոսկի դարի» կառավարիչների փառաբանմանը։ Մ․ թ․ ա․ 2-րդ– մ․ թ․ 4-րդ դարերում դրվել են պատմական գիտության հիմքերը, ձևավորվել է պատմ․ ընթացքի աշխարհըմբռնումը։ Սիմ Ցյանի (մ․ թ․ ա․ 1-ին դարի սկիզբ) «Շի ցզի» («Պատմական նոթեր») աշխատությունը Չւնաստանի առաջին համընդհանուր պատմությունն է, որտեղ հեղինակն օգտագործել է շարադրման նկարագրակենսագրական և ժամանակագրական կոմպլեքսային մեթոդը։ «Շի ցզի»-ի օրինակով հետագայում ստեղծվել են դինաստիաների պաշտոնական պատմությունները՝ Բան Գուի կազմած (մ․ թ․ 1-ին դար) «Հան շու»-ն («Հանի պատմությունը»), Չեն Շոուի կազմած «Սան գո չժի» («Եռաթագավորության պատմությունը») և այլն։

Պատմագիտության մեջ կարևոր տեղ են գրավում Տան և Սուն ժամանակաշրջանները (7-8-րդ դարերը, որոնք համընկնում են ֆեոդալական պետության վերելքի շրջանին։ Զարգանում էր պաշտոնական պատմագիտությունը, որը հետզհետե անցնում էր պետական աստիճանավորների իրավասության տակ։ Պարբերաբար կազմվում էին նախկին դինաստիաների պատմությունները։ Երևան է գալիս առաջին պատմական բանաքաղությունը՝ «Տուն դյան»-ը («Քաղաքական ժողովածու», 8-րդ դար)։ Լյու Չժիցգիի (8-րդ դար) «Շի տուն» («Ներթափանցում պատմության մեջ») աշխատության մեջ առաջին անգամ քննադատորեն գնահատվել է պատմագրական ժառանգությունը, դատապարտվել են պատմական որոշ երկերի սխալներն ու միտումնավորությունը։

Ընդհանուր պատմությանն են նվիրված 11-12-րդ դարերում, գրված Սիմ Գուանի «Ցզի չժի աուն ցզյան» («Կառավարմանն օժանդակող իրադարձությունների ընդհանուր տեսություն», ընդգրկել է մ․ թ․ ա․ 403–մ․ թ․ 959 թվականների ժամանակաշրջանը) և Չժու Սիի «Տուն Ցզյան գան մու» (տոգորված էր լեգիտիմիզմի ոգով և կոնֆուցիականության ուղղահավատության գաղափարով) աշխատությունները։ Միաժամանակ պատմական մտքի վրա զգացվում էր դաոսականության ազդեցությունը։

Սուն ժամանակաշրջանում (960–1279) ի հայտ եկած իրադարձությունները «սկզբից մինչև վերջ» նկարագրելու ժանրը, հրապարակվեցին օրենքների ժողովածուներ, առաջին անգամ հավաքվեցին քարի և բրոնզի վրա արված գրությունները։ Կազմվեցին նոր ժողովածուներ՝ Չժեն Ցյաոյի «Տուն չժի»-ն («Պատմական ժողովածու»), Մա Դուանլինի «Վենսյան տունկաո» («Հին տեքստերի և դրանց ավանդույթների հետազոտությունը») պատմական–գրական բանաքաղությունր, «Տայպին յույլան» («Կայսերական վերանայում») և «Յե Ֆու յուան գույ» («Գրադարանների գանձարան») հանրագիտարանները։

Ֆեոդալական պատմագրության զարգացման վերջին շրջանը XVII –XVIII դարերն էին։ Մանջուրական նվաճողները պայքարում էին հայրենասիրական գաղափարների դեմ, իրականացնում, այսպես կոչված, գրական ինկվիզիցիա։ Չինական Մին դինաստիայի (1368- 1644) ճշմարտացի պատմությունը շարադրելու համար մահապատժի են ենթարկվել Դադ Մինշին և ուրիշներ։

17-18-րդ դարերում չին պատմաբանների միջավայրում ուժեղացավ պատմագրական ժառանգության և ավանդական պաշտոնական գրականության նկատմամբ քննադատական մոտեցման շարժումը (Վան Սիտուն, Ցյուան Ցզուվան, Գոլ Յանու, Ցյան Դասին և ուրիշներ)։ Չժան Սյուեչենի «Վեն շի տուն»-ի («Գրականության և պատմության ընդհանուր իմաստը») աշխատության մեջ դրված են պատմաբանի գիտակցության և բարոյականության, օբյեկտիվի և սուբյեկտիվի հարաբերակցության, նկարագրության ճշմարտացիության խնդիրները։ Չինական պաշտոնական պատմագրությանը, ընդհանուր առմամբ, բնորոշ էր ժողովրդական զանգվածների ելույթների, բռնի կերպով Չինական կայսրությանը միացված ոչ չինացի ժողովուրդների ազատագրական շարժումների նկատմամբ արհամարհանքը։

19-րդ դարում նկատելիորեն ուժեղացավ հայրենասիրական թեման և հետաքրքրությունը արտաքին աշխարհի նկատմամբ (Լին Ցզեսյույ, Վեյ Ցուան, Սե Ֆուչեն)։ Չինական մտավորականությունը սկսեց ծանոթանալ Արևմուտքի բուրժական գիտության հետ։ Կան Յուվեյի (1858–1927) աշխատություններում նոր զարգացում ստացան հին ուղղությունների ավանդական տեսությունները պատմության երեք դարաշրջանների ուսմունքի տեսքով։

20-րդ դարում չինական պատմագիտության մեջ ներթափանցեցին մի կողմից բուրժական իդեալիստական տեսությունները, մյուս կողմից տեղի էր ունենում աստիճանական ծանոթությունը մարքսիզմի հետ։ Չինական պատմագիտության մեջ պատմամատերիալիստական գաղափարների մունետիկը չին հայտնի մարքսիստ Լի Դաչժաոն էր։ Պատմագիտության զարգացումն ընթանում էր բարդ ուղիով, իրենց զորությունն էին պահպանում ավանդական հայացքներն ու մեթոդները, հրապարակվում էին հին ժանրի տասնյակ աշխատություններ, միևնույն ժամանակ նոր գտածոների և նյութերի հայտնաբերումը (գրություններ ոսկորների վրա, Հան ժամանակաշրջանի տեքստեր, կայսերական դիվան) ընդլայնում էր հետազոտությունների բազան։ Պատմագիտության զարգացման մեջ մեծ ավանդ են ներդրել Լո Չժենյույը, Դուն Ցզոբինը, Վան Գովեյը և ուրիշներ։ Հնության նկատմամբ քննադատական մոտեցում են ցուցաբերել «Գու շի բյան» («Բանավեճեր հին պատմության մասին») աշխատության հեղինակները։

Գոմինդանականների տիրապետության ժամանակաշրջանում (1927–1949) պատմագիտության մեջ գաղափարական սուր պայքար էր մղվում առաջադիմական և հետադիմական հայացքների միջև։ Պաշտոնական պատմագիտության մեջ քարոզվում էին կոնֆուցիականության գաղափարներ, բուրժուական տեսություններ և ազգայնամոլություն (Դայ Ցզիտաո, Ցզյան Տինֆու, Տաո Սիշեն և ուրիշներ)։ Զուգահեռ հրապարակվում էին Ֆան Վենլանի, Ցզյան Բոցզանի, Գո Մոժոյի և ուրիշների երկերը։ 1941 թվականի լույս տեսավ «Չինաստանի համառոտ պատմություն» կոլեկտիվ աշխատությունը։

1949-1958 թվականներն ընկած ժամանակահատվածում ստեղծվեց պատմության երեք ինստիտուտ և Չինատանի գիտությունների ակադեմիայի հնագիտության ինստիտուտը։ Հրատարակվեցին պարբերականներ՝ «Լիշի յանցզյու» («Պատմության ուսումնասիրություն», 1954 թվականից), «Կաոգու» («Հնագիտություն») և այլն։ Ծավալվեցին հնագիտական աշխատանքներ, որոնք կարևոր նյութեր տվեցին Չինաստանի հին մշակույթների մասին։ Հրապարակվեցին մեծ թվով փաստաթղթեր ու նոր նյութեր նոր և նորագույն պատմության վերաբերյալ։

Պատմաբանների համար անարդյունավետ էր 1959–1965 թվականների ժամանակահատվածը, որը պայմանավորված էր երկրի քաղաքական վիճակով։ 1960-ական թվականների 2-րդ կեսին «կուլտուրական հեղափոխության» ժամանակ դադարեցին լույս տեսնել պատմության վերաբերյալ գրքեր և ամսագրեր, հայտնի պատմաբաններ (Ու Հան, Ցզյան Բոցզան և ուրիշներ) հետապնդվեցին և հալածվեցին, գիտական հիմնարկները անգործության մատնվեցին։

Չինաստանում տնտեսագիտական միտքն սկզբնավորվել է մ․թ․ա․ 1-ին հազարամյակում։ Սկսած մ.թ.ա. 6-ից 3-րդ դարերի փիլիսոփայական մտքի առաջատար դպրոցների՝ կոնֆուցիականության, դաոսականության, մոիզմի (Մո Ցզիի հետևորդների), «ֆացզյայի» ուսմունքի միջև սուր բանավեճ էր ընթանում ստրկության ու համայնքի փոխհարաբերության, վերջինիս տնտեսական հնարավորությունների ու թերությունների, տնտեսական կյանքին պետության միջամտության աստիճանի, պետական մենաշնորհի, առևտրի, ֆինանսների խնդիրների մասին։ Կոնֆուցիականները մեծ նշանակություն էին տալիս ժողովրդի ու պետության հարստության աճմանը, ընդ որում, դրա աղբյուրը համարում էին աշխատանքը։

Մոիստները դեմ էին դասայնությանը, վերնախավի հանարժանի արտոնություններին, պաշտպանում էին մասնավոր սեփականության, մանր արտադրողների ազատ նախաձեռնության զարգացման և համատեղ ֆիզիկական աշխատանքով ընդհանուր բարեկեցության հասնելու գաղափարը։ «Ֆացզյայի» դպրոցը և նրա խոշորագույն ներկայացուցիչ Հան Ֆեյը հիմնավորում էին պետության տնտեսական և ռազմական, հզորության ամրապնդման անհրաժեշտությունը, տնտեսության հիմքը համարում գյուղատնտեսությունը և այդ պատճառով, պահանջում էին խրախուսել հողատերերին։

Տայպինյան ապստամբության տարիներին (1850–1864 թվականներ) առաջ էր քաշվում արտադրության ու բաշխման ոլորտներում հասարակության բոլոր անդամների հավասարության հիման վրա արդարացի հասարակարգ ստեղծելու գաղափարը։ 19-րդ դարի վերջին առաջավոր մտավորականության շրջանում առաջացած ռեֆորմիստական շարժման ղեկավարներ Կան Ցու Վեյր, Լյան Ցի Չաոն, Տան Սի Տուն գտնում էին, որ Չինաստանի հետամնացությունը կարելի է հաղթահարել ընթանալով միայն Արևմուտքի ուղիով, յուրացնելով նրա քաղաքական ու գիտաատեխնիկական փորձը և, այդ նպատակով, առաջարկում էին վերևից ռեֆորմներ անցկացնել։

Հետագայում ռեֆորմիստներին փոխարինեց բուրժուական հեղափոխական դեմոկրատների շարժումն ի դեմս դրա առավել հետևողական գաղափարախոսության՝ սոլնյաթսենիզմի։ Ռուսաստանում Հոկտեմբերյան սոցիալիստական մեծ հեղափոխության հաղթանակից հետո Չինաստանում մարքսիզմի, այդ թվում նաև Կառլ Մարքսի տնտեսագիտական ուսմունքի, առաջին պրոպագանդողը Լի Դա Չժաոն էր։ Նա շեշտում էր, որ Չինաստանի բոլոր արմատական պրոբլեմների լուծման ուղեցույցը գիտական կոմունիզմի գաղափարներն են։

Իրավագիտական մտքի ծագումն ու զարգացումը Չինաստանում շուրջ 2 հազար տարի կապված են եղել լեգիստյան («ֆացզյան» դպրոց) և կոնֆուցիականության բարոյաքաղաքական դպրոցների հետ։ Լեգիստների ըմբռնումները շարադրվել են «Շան Ցզյուն շու» տրակտատում («Շան մարզի կառավարիչի գիրք»), որը մ․ թ․ ա․ 3-րդ դարում կազմել են բարեփոխումների հայտնի կողմնակից Շան Յանի հետևորդները։ Զարգացնելով լեգիզմի նախահայր Դուան Չժոնի (մ․ թ․ ա․ 7-րդ դար) առաջ քաշած օրենքի համընդհանրության սկզբունքը՝ Շան Յանը մշակել էր ժամանակի համար բռնապետության կատարյալ նախագիծ, որտեղ օրենքին տրվում է հասարակության ու պետության կարգավորիչ դեր։

Լեգիստների կարծիքով, հաջող կառավարել հնարավոր է միայն այն դեպքում, երբ պետության գլուխը հենվում է միասնական, բոլորի համար պարտադիր օրենքների վրա։ Նրանք գտնում էին, որ միայն օրենքի օգնությամբ է հնարավոր իրականացնել տնտեսական և քաղաքական խոշոր միջոցառումներ։ Օրենքը համարելով գերագույն ուժ՝ լեգիստները տիրակալին օժտում էին անսահմանափակ իշխանությամբ։ Լեգիստյան դպրոցի ծաղկման դարաշրջանը (մ․ թ․ ա․ 5-3-րդ դարեր) հողի մասնավոր սեփականության ծագման ու տարածման, առևտրի ու արհեստների զարգացման, քաղաքների աճման ժամանակաշրջանն էր։ Սոցիալական այդ փոփոխություններն արտացոլվել են լեգիստների տեսական ու պրակտիկ գործունեության մեջ։ Պետական իրավունքի բնագավառում լեգիստներն ստեղծեցին մի շարք իրավաբանական նորմեր ու ինստիտուտներ, որոնք դրվեցին նոր պետական կառուցվածքի՝ իշխանության կայսերական կարգի հիմքում։

Լեգիստների սկզբունքային հակառակորդները՝ կոնֆուցիականները, մերժում էին ամեն մի օրենսդրական ակտ, գտնում, որ օրենքը խախտում է ժառանգական արիստոկրատիայի դիրքերը։ Կոնֆուցիականները դեմ էին օրենքի առաջ բոլորի հավասարության սկզբունքին, ժառանգական արիստոկրատիան ու ադմինիստրացիան վեր էին դասում օրենքից։ Կոնֆուցիականների դեմ լեգիստների պայքարն ավարտվել է նրանց ոչ տևական հաղթանակով․ Ցինի կայսրության շրջանում (մ․ թ․ ա․ 221–207) նրանց ըմբռնումները դրվել են կառավարման հիմքում։ Սակայն արդեն Հան դինաստիայի շրջանում (մ․ թ․ ա․ 206–մ․ թ․ 220), երբ կոնֆուցիականությունը դառնում է իշխող դասակարգի գաղափարախոսություն, տեղի է ունենում ազդեցության ոլորտների որոշակի տարանջատում։ Վարչական և քրեական իրավունքը կառուցվում է լեգիստների, քաղաքացիական, ընտանեկան և մասնավոր այլ իրավունքները՝ կոնֆուցիականության ազդեցությամբ։ Լեգիստյան մի շարք ըմբռնումներ կոնֆուցիականացվում են։

Վեյ հարստության կառավարման շրջանում (220–265) Չինաստանում ընդունված «Գործերի բարեհաջող քննության ութ պայմաններ»-ի («Բш ի») մասին օրենքով պետական աստիճանավորների համար նախատեսվում են հատուկ արտոնություններ, նրանք վեր են դասվում օրենքից։ Չինաստանում իշխանության համեմատաբար կայուն համակարգը ազդեցություն է թողել օրենսդրության վրա․ որպես կանոն բոլոր հարստությունների օրոք մշակված օրենքների ժողովածուները նախորդներից ժառանգել են իրավունքի հիմնական դրույթները։ Այդ երևույթը հատկապես ակնառու է Ցինյան դինաստիայի (1644–1911) օրենքների ժողովածուներում։ Այսպես, «Ցին մեծ դինաստիայի հիմնական ժողովածուների և որոշումների» քրեական օրենսգրքի հիմնական հոդվածները, առանց Էական փոփոխությունների, փոխառնվել են Մին դինաստիայի օրենսգրքից (1368–1644), որն իր հերթին կազմվել է Տան դինաստիայի (618–907) օրենսդրական համակարգի վրա։ Սակայն նոր ժամանակաշրջանում իրավունքի ավանդական նորմերը չէին կարող բավարարել Չինաստանի տնտեսական և քաղաքական զարգացման պահանջները։

19-րդ դարի վերջում, երբ Չինաստանում ծավալվեց բարենորոգումների համար շարժումը, նրա ներկայացուցիչները (Կան Յու Վեյ, Լյան Ցիչաո և այլն) սահմանադրական միապետության շրջանակներում, կապիտալիզմի արագ զարգացման նպատակով, առաջադրելով բուրժուական վերափոխումների ծրագիր, հանդես եկան ավանդական օրենքների փոփոխման օգտին։ Սինհայի հեղափոխության (1911 – 1913) հետևանքով վերացվեցին կայսերական իշխանությունն ու դրա հետ միասին բազմաթիվ ավանդական օրենքներ (այդ թվում՝ «բա ի» օրենքը)։ 1912 թվականին Ազգային ժողովն ընդունեց Չինական հանրապետության ժամանակավոր սահմանադրությունը (մշակմանը մասնակցել է նաև Սուն Յաթ Սենը), որը հռչակել է քաղաքացիների իրավահավասարության, անձի, բնակարանի ու գույքի անձեռնմխելիության, խոսքի, մամուլի, ժողովների ազատության ևն առաջադիմական սկզբունքներ։ Սակայն բեյյանյան միլիտարիստների տիրապետության ու չանկայշիական դիկտատուրայի հաստատումը խոչընդոտեց այդ սկզբունքների կենսագործմանը։

Չինաստանում օգտագործվում է 292 կենդանի լեզուներ^[279]։ Ամենաշատ օգտագործվող լեզուները պատկանում են սինատիբեթյան լեզվաընտանիքի սինտիկ լեզուների ճյուղին, որն ներառում է մանդարիներեն (խոսում են բնակչության մոտ 70%-ը)^[280] և չինարենի այլ տարատեսակներով` Ու (ներառյալ շանհայան բարբառ), Յուե (ներառյալ կանտոներեն և Տայշանյան բարբառ), միներեն (ներառյալ ֆուժհոուերեն, հոկիերեն և չոաշաներեն), սյաներեն, գաներեն և հակկայերեն լեզուներով։ Տիբեթա-բիրմանական ճյուղի, ներառյալ տիբեթերենը, ցյաներենը, նասիրենը և նոսուրենը, լեզուներով են խոսում Տիբեթյան լեռնաշխարհի և Յուննանի բարձրավանդակի բնակիչները։ Հարավ-արևմտյան Չինաստանի լեզուները, որոնք փոքրամասնություն են հանդիսանում, ներառում է Տայ-Կադայ լեզվաընտանիքի չժուաներեն, տայերեն, դուներեն և սուիերեն, միաո-յաո լեզվաընտանիքի միաոերեն և յաոերեն, և ավստարա-ասիական լեզվաընտանիքի վա լեզուները։ Ողջ հյուսիսարևելյան և հյուսիսարևմտյան Չինաստանում փոքրամանսություն կազմող էթնիկ խումբը խոսում է ալթայան լեզուներով, որն ներառում է մանչժուերեն, մոնղոլերեն և մի քանի Թյուրքական լեզվախմբի լեզուներ` ույգուրերեն, ղազախերեն, ղրղզերեն, սալարերեն և սարիգ-յոգուրյան լեզուներով։ Կորեերենով են խոսում Հյուսիսային Կորեայի սահմանամերջ բնակչությունը։ Արևմտյան Սինցզյան Ուրղուրյան նահանգի սարիկոլիները խոսում են սարիկոլիերեն, որը պատկանում է հնդեվրոպական լեզվաընտանիքին։ Թայվանի աբորիգենները, մայրցամաքային Չինաստանի փոքրիկ էթնիկ խմբի հետ միասին, խոսում են ավստրոնեզիերենով^[281]։

Ստանդարտ մանդարիներնը, որը հիմնված է պեկինյան բարբառի վրա, հանդիսանում է Չինաստանի պաշտոնական լեզուն և այն օգտագործվում է երկրի ներսում բոլոր լեզվաընտանիքներին պատկանող մարդկանց կողմից^[282]։

Չինարենի այբուբեն որպես գիր հազարավոր տարիներ օգտագործվել է սինիտիկ լեզվաընտանիքի կողմից։ Հիերոգլիֆները թույլ էին տալիս չինարենի տարբեր բարբառներ տիրապետողներին հաղորդակվել միմյանց հետ գրի միջոցով։ 1956 թվականին կառավարությունը ստեղծեց պարզեցված հիերոգլիֆներ, որն ավանդական չինկան հիերոգլիֆների փոխարեն տեղ գտավ մայրցամաքային Չինաստանում։ Չինարենի այբուբենը ռոմանիզացվում է փինյին համակարգի միջոցով։ Տիբեթացիների այբուբենի հիմքում ընկած է հնդկական գիրը։ Ույգուրները հաճախ գրում են պարսկա-արաբերենով։ Մոնղոլական գիրը և մանչժուրիական գիրը ծագել է հին ույգուրյան այբուբենից։ Ստանդարտ չժուաներենն օգտագործում է լատիներեն այբուբենը։

Վերջին տասը տասնամյակներին Չինաստանը զգալի ուրբանիզացվել է։ 1980 թվականին քաղաքներում ապրող 20 % բնակչության ցուցանիշը 2014 թվականին արդեն կազմում է ավելի քան 50 %^{[283][284][285]}։ Ըստ գնահատումների Չինաստանի քաղաքային բնակչությունը 2030 թվականին կկազմի մեկ միլիարդ, որը համարժեք կլինի երկրագնդի ողջ բնակչության մեկ ութերորդին^[283][284]։ 2012 թվականի դրությամբ ավելի քանի 262 միլիոն միգրանտ աշխատողներ կան Չինաստնում, իսկ տեղական միգրանտները հիմնականում գյուղաբնակ բնակչությունն է, որն աշխատում է քաղաքում^[286]։

Չինաստանն ունի ավելի քան 160 քաղաք, որոնց բնակչությունը գերազանցում են մեկ միլիոնը^[287], ներառյալ յոթ մեգապոլիսները (ունեն ավելի քան 10 միլիոն բնակչություն) Չունցին, Շանայ, Պեկին, Գուանչժոու, Տյանցին, Շենչժեն և Ուհան^{[288][289][290]}։ Ըստ գնահատումների 2025 թվականին Չինաստանում կլինեն 221 հատ միլիոնից ավել բնակչություն ունեցող քաղաքներ^[283] Աղյուսակում պատկերված թվերը վերցված են 2010 թվականի մարդահամարի տվյալներից^[291], և ներառում է միայն բնակչության թվաքանակը քաղաքի ադմինիստրատիվ տարածքում։ Միգրանտ բնակիչների մեծ թվաքանակը դժվարություններ է առաջացրել մարդահամարի ժամանակ և ցուցակներում ներառնվել են միայն մշտական բնակիչները^[292]։

Չինաստանի բնակչության թիվը, 1980-2022

Աղբյուր՝ Macrotrends

Հազարամյակներ ի վեր չինական քաղաքակրթությունը եղել է տարբեր կրոնական շարժումների տակ։ Չինաստանի մշակույթի վրա զգալի ազդեցություն են ունեցել այսպես կոչված «երեք ուսուցումները»` կոնֆուցիականությունը, դաոսականությունը և բուդդայականությունը^[294][295], որոնցից ամեն մեկը իր դերն է ունեցեկ ժամանակակից չինական կրոնում^[296]։ Չինաստանի սահմանադրությամբ երաշխավորված է կրոնի ազատությունը, սակայն պաշտոնական թույլատվություն չունեցող կրոնական կազմակերպությունները կարող են հանդիսանալ քաղաքական հետապնդման օբյեկտ^[212][297]։

Ամենատարածված կրոնը դա «չինական կրոնն» է, որն ներառում է կոնֆուցիականության և բուդդայականության տարրեր։ Կրոնի հիմքում ընկած է Շենը (神), որը խորհդրանշում է սերունդների էներգիան։ Այն կարող է լինել միջավայրի կամ գերդաստանների նախահայրերի աստվածություն, հասկացություն քաղաքակրթության մեջ, մշակութային հերոսներ, որոնցից շատերի մասին հիշատակվել է չինական դիցաբանության կամ պատմության մեջ^[298]։ Ամենատարածված ազգային կուռքերից են Մացզուն (ծովերի աստվածուհի)^[299][300], Հուանդին (չինական ռասայի երկու աստվածային կայսրներից մինը)^[299][301], Գուան Յույը (պատերազմի և առևտրի աստված), Կաիշենը (բարգավաճման և հարստության աստված), Պանգուն և շատ այլք։ Չինաստանը հանդիսանում է աշխարհում ամենաբարձր կրոնական արձաններ ունեցող երկիրը։ Այդ արձանների թվում է նաև Հենանի Գարնանային տաճարի Բուդդան, որը հանդիսանում է աշխարհի ամենաբարձր արձանը^[302]։

Չինաստանը պաշտոնապես համարվում է աթեիստ։ Կրոնի հետ կապված գործերն ու խնդիրները գտնվում են Չինաստանի կրոնների գործով պետական կառույցի վերահսկողության տակ^[303]։ Ըստ «Gallup International»-ի 2015 թվականի հարցման Չինաստանի բնակչության 61%-ն իրենց բնորոշում են որպես աթեիստ^[304], բայց այս ցուցանիշը կարող է հետևանք լինել այն բանի, թե արևմուտքում ինչ են հասկանում կրոն տերմինի տակ։ Գիտնականները նշում են, որ Չինաստանում չկա հստակ սահման կրոնների միջև, հատկապես բուդդայականության, դաոսիզմի և ժողովրդական կրոնների միջև^[294]։ Բայց չինագետ Ջոն Լաերվեյը Չինաստանը հստակորեն բնորոշում է որպես «կրոնական պետություն»^[305]։

Ըստ Չինաստանում կրոնների տվյալների չինացիների մոտ 80%-ը դավանում են չինական ազգային կրոնի որոշ տարատեսակներ, դաոսիզմ և կոնֆուցիականություն։ Բնակչության մոտ 10—16 %-ը բուդդիստներ են, 2—4 %-ը` քրիստոնյա և 1—2 %-ը` մուսուլման։ Ի հավելումն դրա հաները և չինական որոշ փոքրամասնություն կազմող էթնիկ խմբեր դավանում են իրենց ավանդական կրոնները։ 2—3 %-ը դավանում են զանազան կրոնական սեկտաներ, իսկ կոնֆուցիականությունը տարածված է ինտելեկտուալների մոտ։ Հուեյների և ույգուրների դավանանքն իրենից ներկայացնում է տիբեթյան բուդդիզմի և իսլամի համակցությունը։

Չինաստանում հայերը հիշատակվում են դեռևս II դարից. նրանք մետաքս և այլ ապրանքներ արտահանող վաճառականներ էին։ Հայկական փոքր գաղութներ հիմնվել են մոնղոլական առաջին արշավանքներից (XIII դարի սկիզբ) հետո, երբ Հայաստանից գերեվարված հայերի մի մասը բնակեցվել է Չինաստանի հյուսիսային շրջաններում։ Այնուհետև հայերը թափանցել են երկրի խորքը, բնակվել ծովափնյա քաղաքներում, հատկապես՝ Կանտոնում (այժմ՝ Գուանչժոու), XVIII դարում ոչ մեծ հայկական առևտրական տներ են եղել Շանհայում։ Ամենահայաշատը Խարբինն էր, որի համայնքն ուներ եկեղեցի։

Չինարենի ուսուցիչ կանտոնաբնակ Հովհաննես Ղազարյանը անգլերենից չինարենի է թարգմանել Աստվածաշունչը։ Ներկայումս Չինաստանում բնակվում է ընդամենը 160 հայ^[306]։

Վաղնջական ժամանակներին չինական մշակույթը կախված է եղել կոնֆուցիականությունից և կոնսերվատիվ փիլիսոփայություններից։ Կայսերական դարաշրջանների ժամանակ սոցիալ զարգացումը եղել է ի շնորհիվ կայսրական քննությունների, որը ծագել է Հան դինաստիայի ժամանակներում^[307]։ Գրականությունը կայսրական քննությունների ժամանակ ազդել է չինական մշակույթի հղկման վրա։ Դրա շնորհիվ կալիոգրաֆիան, պոեզիան և նկարչությունը համարվում էին ավելի բարձր արվեստի ձև, քան պարը կամ դրաման։ Չինական մշակույթը իր մեջ պարունակում է խորը պատմության զգացումը և շատ բաներում կենտրոնացած է ազգային հետաքրքրությունների վրա^[10]։ Այժմ էլ Չինաստանում բարձր է գնահատվում մշակութային արժեքները^[308]։

ՉԺՀ-ի առաջին ղեկավարները ծնվել էին ավանդական կայսերական տարիներին, սակայն իրենց վրա կրում էին մայիսի չորսի շարժման և ռեֆորմներ իրականացնելու գաղափարների ազդեցությունը։ Նրանք փոփոխություններ մտցրեցին Չինաստանի ավանդական մշակութային հասկացողությունների մեջ, որոնցից էին հողագործությունը, սեքսիզմը և կրթության կոնֆուցիականության ոճը, սակայն որոշ գաղափարներ թողեցին անփոփոխ, որոնցից էին ընտանիքի գաղափարը և ղեկավարությանը ենթարկվելու մշակույթը։ Որոշ հետազոտողներ ենթադրում են, որ 1949 թվականին ստեղծված ՉԺՀ-ն շարունակում է չինական ավանդական դինաստիաների պատմությունը, իսկ մյուսները պնդում են, որ կոմունիստական կուսակցության ղեկավարությունը վնասել է չինական մշակույթի հիմքերը, հատկապես քաղաքական շարժումների ոլորտում, որոնցից էր օրինակ 1960 թվականի մշակութային հեղափոխությունը, որի ժամանակ վերացվեցին չինական ավանդական մշակույթի մի քանի հասկացողություններ` դրանք համարելով «ֆեոդալիզմի մնացուկներ» կամ «հետադիմական և վնասակար»։ Չինաստանի ավանդական մշակույթի և բարոյական շատ կարևոր հասկացողություններ, որոնցից են օրինակ կոնֆուցիականությունը, արվեստը, գրականությունը և պեկինյան օպերայի ներկայացումները, փոփոխության ենթարկվեցին, որպեսզի համապատասխանի ղեկավարության քաղաքականությանը և այդ ժամանակների գաղափարախոսությանը^[309]։ Միջազգային ԶԼՄ-ների հասանելիությունը դեռ մնում է խիստ սահմանափակված վիճակում^[310]։

Ներկայումս չինական կառավարությունը չինական մշակույթի բազմաթիվ տարրեր ընդունել է որպես չինական հասարակության անբաժանելի մաս։ [Չինական ազգայնականության աճի և մշակութային հեղափոխության ավարտի հետ կապված չինական ավանդական մշակույթի տարբեր ոլորտներ, որոնցից են արվեստը, գրականությունը, երաժշտությունը, կինոն, նորաձևությունը և ճարտարապետությունը, զարթոնք ապրեցին^[311][312], և մասնավորապես ազգային էստրադան հետաքրքրություն առաջացրեց ինչպես ազգային, այնպես էլ միջազգային ասպարեզում^[313]։ Չինաստանը հանդիսանում է երրորդ ամենաշատ այցելվող երկիրն աշխարհում^[314]։ 2010 թվականին այն ունեցել է 55.7 միլիոն այցելու^[315]։ Բացի այդ եկրում մեծ է նաև ներքին տուրիզմը։ Ըստ գնահատումների 2012 թվականին 740 միլիոն չինացիներ իրենց հանգիստն անցկացրել են Չինաստանում^[316]։ Չինաստանում օրենքն արգելում է սպանել պանդա արջերին^[317]։

Չինաստանի գրականությունը հանդիսանում է աշխարհի հնագույն գրականություններից մեկը, որը երեքհազարամյա ավանդույթներ ունի։ Ուշ շրջանի գրառումներն ու մշակումները վկայում են, որ չինացիները դիցաբանության համեմատաբար զարգացած համակարգ ունեն, սակայն հին շրջանի և վաղ միջնադարի նշանակալի էպիկական հուշարձաններ չկան։

Չինական հին գրականության առաջին խոշոր բանաստեղծական գործը «Շիցզին»-ն է («Երգերի գիրք», մ․ թ․ ա․ XI – VI դդ․), որը որոշակի մշակման ենթարկված բանավոր ստեղծագործության հուշարձան է։ Անհատական պոեզիան սկզբնավորվել է մ․ թ․ ա․ IV–III դդ․, հարավում։ Ցյույ Յուանի (մ․ թ․ ա․ մոտ 340–մոտ 278) և նրա աշակերտների բանաստեղծություններն ու պոեմներն ամփոփվել են «Չույան տաղեր» (մ․ թ․ ա․ II դ․) անթոլոգիայում։ Հատուկ «Երաժշտական պալատի» գրառումների շնորհիվ պահպանվել են նաև յուեֆու (մ․ թ․ ա․ III դարից) քնարական ու երգիծական ժողովրդական երգերը, որ ընդօրինակել են չին շատ բանաստեղծներ։

Հնադարյան արձակը սինկրետիկ է։ Փիլիսոփայական և պատմական երկերը պարունակում են առասպելներ, հեքիաթների, ավանդազրույցների պատառիկներ, առածներ և այլն։ Կոնֆուցիական Մեն Ցզիի (մ․ թ․ ա․ IV–III դդ․) առակները և Չժուան Ցզիի (մ․ թ․ ա․ III դ․) դառները գեղարվեստական արձակի սաղմեր են։ Սիմա Ցզյանը (մ․ թ․ ա․ 135–մ․ թ․ ա․ մոտ 86) ստեղծել է պատմական անձնավորությունների վարքագրություններ։ «Շչի ցզի»-ում («Պատմական հիշատակարան») վավերականությունը զուգորդվում է բարձր գեղարվեստականության հետ։ Այն ժամանակների «բարձր» պոեզիայում իշխել է վերամբարձությամբ աչքի ընկնող ֆու արձակ–բանաստեղծական ժանրը։

Վաղ ֆեոդալիզմի (III – VII դարեր) առաջին բանաստեղծների (Ցաո Չժի, 192–232 և ուրիշներ) վրա, որ պատերազմական կյանքի դժվարությունների ու ժողովրդի տառապանքների մասին են գրել, ազդեցություն են գործել յուեֆու երգերը։ Հակաբռնատիրական տրամադրություններն են արտացոլվել Ժուան Ցզիի (210-263) և Ցզի Կանի (223–262) ստեղծագործություններում։ IV–V դարերում խոշորագույն բանաստեղծ, «դաշտերի ու այգիների» երգիչ Թաո Ցուանմինը (365–427) չին բանաստեղծներից առաջինն է երգել գեղջկական աշխատանքը։ V–VI դարերում ծնունդ է առել դասական բանաստեղծությունը՝ հիմնված երաժշտական չորս հնչերանգների խիստ հերթագայության վրա։

Թան դինաստիայի (618–907) կողմից երկիրը միավորվելուց հետո նպաստավոր պայմաններ են ստեղծվել գրականության վերելքի համար։ Այդ շրջանում է ձևավորվել գրական լեզուն (վենյան)։ Չեն Ցզիանը (661-702) հանդես է եկել հանուն գրականության բովանդակության և բարձր իդեալների։ Գրականության ծաղկումն են սկզբնավորել բանաստեղծներ Մեն Հաոժանը (689–740) և Վան Վեյը (699 կամ 701–759 կամ 761)։ Լի Բոյի (701–762) քնարերգությունը համակված է կյանքի իմաստն ըմբռնելու ձգտումով։ Դու Ֆուի (712–770) զուսպ ու խստաշունչ պոեզիայում քաղաքացիական մոտիվները զուգորդվում են անձնական խոր ապրումներով։ Սոցիալական թեման հետագա զարգացումն է ապրել Բո Ցզյույ Ի-ի (772–846) պոեզիայում։ VIII–IX դդ․ խոշորագույն քնարերգուներն են Ցուան Չժենը (779–831), Լի Շան Ինը (813-858), Դու Մուն (803–853)։

IX դարում հաստատվել են արձակի տարբեր ժանրեր (էսսե, առակ, ուղերձ, նախաբան), որոնցում դրսևորվել են չինական գրականությանը հատուկ դիդակտիկ միտումներ։ Երևան են եկել սիրային, արկածախնդրական ու ֆանտաստիկ նովելների ժողովածուներ։ Արձակ–բանաստեղծական ժանր բյանվենը, քաղաքային վիպակ հուաբենը, արձակ–բանաստեղծական խոշոր ձև չժունգունդյաոն նախապատրաստեցին նոր ժանրերի՝ դրամայի (նշանակալի հաջողությունների հասավ XII –XIV դարեր) և վեպի (XV դար) երևան գալը։

Սուն դինաստիայի ժամանակաշրջանում (960–1279) հատկապես զարգացել են քաղաքացիական հայրենասիրական թեմաները։ Շի դասական խիստ բանաստեղծության (Օույան Սյու (1007–1072), Սու Շի (1036–1101)) կողքին լայն տարածում է գտել ցի երգային քնարերգությունը, որի համար բնորոշ է զգայական հիմքը, հետաքրքրությունը մարդու ներաշխարհի նկատմամբ (Սին Ցի Ցզի (1140–1207), Լու Յու (1125–1210))։ Օույան Սյուն և Սու Շին հանդես են եկել նաև որպես արձակագիր։ Լայն տարածում է գտել դրաման, որի առաջին գրառումները (այսպես կոչված՝ հարավային դրամա) կատարվել են XIII դարում։ Թեև պիեսների սյուժեները մեծ մասամբ հենվել են հին ավանդազրույցների և նախորդ դարերի գրականության վրա, սակայն մերկացնող պաթոսն ու հասարակ մարդու նկատմամբ ուշադրությունը դրանք դարձրել են այժմեական։

XIV դարում շարքերի են վերածվել ժողովրդական պատումները․ դրանց հիման վրա ստեղծվել են վեպ–էպոպեաները, որոնք միավորում են սյուժեի տեսակետից ավարտուն, բայց ոչ միշտ իրար հետ կապված գլուխները՝ Լո Գուան Չժունի (մոտ 1330 –մոտ 1400) «Եռաթագավորություն»-ը, Շի Նայ Անի (1296–1370) «Գետախորշեր»-ը։ XVI դարի վերջին պատմողական արձակի նոր վերելք է նկատվել՝ Ու Չեն Ենի (մոտ 1500–1582) «ճանապարհորդություն դեպի արևմուտք» էպոպեան, «Ցզին, Պին, Մեյ» սոցիալ–կենցաղային անստորագիր վեպը և այլն։ Այդ ժամանակաշրջանի դրամատուրգիայի բարձրագույն նմուշներն են Թան Սյան Ցզուի (1550-1616), Հուն Շենի (1645–1704) և Կուն Շանժենի (1648-1718) պիեսները։ Մանջուրական ներխուժման (1644) հետ է կապված օպոզիցիոն կերպով տրամադրված գրողների համաստեղության երևան գալը, որոնց ստեղծագործության համար բնորոշ են լուսավորական միտումները․ Պոլ Սունլինի (1640–1715) ֆանտաստիկայով ու հեգնանքով տոգորված նովելները, Ու Ցզինցզիի (1701–1754) «Կոնֆուցիականների ոչ պաշտոն, պատմությունը» երգիծական վեպը։ Դասական վեպի բարձրակետն է Ցաո Սյուեցինի (մոտ 1715–1762) «Երազ կարմիր դղյակում» գործը։

1920–1930-ական թվականներին դրվեցին չինական նոր գրականության հիմքերը՝ բովանդակության (հին աշխարհի ժխտում, հասարակության վերափոխման գաղափարներ, լեզվի բարեփոխում) և ձևի (ազատ ոտանավոր, եվրոպական տիպի վեպ և այլն) ասպարեզում։ Չինական գրական հեղափոխության գլուխ կանգնած էր Լու Սինը (1881 –1936), որի ստեղծագործության մեջ մարմնավորված էին քննաղատական ռեալիզմի գծերը։ Այդ ժամանակ երևան եկավ վիպագիրների (Լաո Շե (1899 –1966), Մաո Դան (1896-1981), և Շենտաո (1893-?), Բա Ցկին (1904-2005) և ուրիշներ), դրամատուրգների (Հուն Շեն (1894–1955), Տյան Հան (1898-1968), Սյա Ցան (1901-?), Ցաո Յույ (1910-?)), բանաստեղծների (Ցզյան Գուանցի (1901–1931), Սյույ Չժիմո (1896-1931), Ին Ֆու (1909–1931), Տյան Ցզյան (1917-?), Դո Մո Ժո (1892–1978) և ուրիշներ) համաստեղությունը։

Ճապոնական զավթիչների դեմ չին ժողովրդի մղած ազգային–ազատագրական պատերազմը (1937–1945) պայմանավորեց հայրենասիրական գրականության բուռն աճը՝ Այ Ցինի (1910-?), Տյան Ցզյանի պոեզիան, Լաո Շեի դրամաները, Լյու Բայ Յույի (1915-?) պատմվածքներն ու ակնարկները։ Գոմինդանական թիկունքի կյանքի քննադատությամբ հանդես են եկել Մաո Դունը («Քայքայում», 1941, վեպ) և Չժան Տյանին (1906-?)։ Կայսերական Ճապոնիայի ջախջախումից (1945) հետո առաջադիմական գրականությունը ներգրավվեց երկրի դեմոկրատական զարգացման համար մղվող պայքարի մեջ։ 1945–1947 թվականներին գրվեցին Յուան Շույ Պոյի (ծն․ 1916) երգիծական բանաստեղծությունները, Լաո Շեի «Չորս սերունդ նույն հարկի տակ» եռերգությունը։

1949 թվականին ՉԺՀ–ի ստեղծումը խթան եղավ գրականության համար, որն արտացոլեց հասարակության կյանքում և հերոսների հոգեբանության մեջ տեղի ունեցող փոփոխությունները։ Երևան եկան սոցիալիստական շինարարությունը և նոր մարդու դաստիարակությունը պատկերող ստեղծագործություններ։ 1950-ական թվականների պոեզիայի և արձակի ներկայացուցիչներն էին Այ Ուն (1904-?), Չժաո Շու Լին (1906-?), Չժոու Լիբոն (1908-?), Դին Լին (1907-?), Ցաո Մինը (1913-?), Դու Պենչեն (1921-?)։ 50-ական թթ․ վերջերին Չինաստանի մշակութային կյանքում ուժեղանում են աղանդավորական և դոգմատիկ միտումները։

Չինաստանի հնագույն կառույցները վերաբերում են մ․ թ․ ա․ IV–I հազարամյակներին (հիմնակմախքային տներ, կավածեփ կառույցներ)։ Չժոու ժամանակաշրջանում (մ․ թ․ ա․ I –III դդ․) ձևավորվել են չինական քաղաքների ուղղանկյուն հատակագծման սկզբունքները։ Մ․ թ․ ա․ IV–III դդ․ կառուցվել են Չինական մեծ պարիսպը, պալատներ, կամուրջներ, դամբարաններ, դարպասներ։ Շինարարությունում օգտագործվել է փայտ և աղյուս։ Ցզին ժամանակաշրջանից (III –V դդ․) տարածվել են հնդկական ճարտարապետության ազդեցությունները։

IV–VI դարերում հիմնադրվել են վիմափոր տաճարներ, ստեղծվել է բազմահարկ պաշտամունքային կառույցի՝ պագոդայի նոր տիպ, կառուցվել են գեղատեսիլ պալատներ, որոնց ճարտարապետությունը Տան և Մուն ժամանակաշրջաններում (VII – XIII դարեր) հասել է ամենաբարձր ծաղկման։ Շինարարության, փայտե կոնստրուկցիաների, քանդակազարդման, որմնանկարչության կուտակված փորձը ընդհանրացվել է «ճարտարապետության մեթոդները» տեսական աշխատությունում (1103, հեղինակ՝ Լի Մինչժոլն)։ Ավանդական տիպերը պահպանվել են մինչև XIX դարը։ Յուրաքանչյուր կառույցի հիմքում չորս սյուների և ծածկի հեծանների «դոուգունո» հարկային բարձակներով լրացված համակարգից կազմված պարզագույն հիմնակմախքային բջիջն է։ Հասարակական շենքերը զարդարվել են քանդակներով, որմնազարդերով, կղմինդրով։ Առավել հայտնի են XV դարի «Փակ քաղաքը» (կայսերական պալատ) և «Երկնքի տաճարը» Պեկինում։ Կատարելության է հասել պուրակային ճարտարապետությունը։

XVI դարում ուժեղացել է դեկորատիվ սկզբունքը, հարսաացել է զարդապատկերը (տաճարների ինտերիերներ, դամբարաններ, դարպասներ)։ XIX դարի վերջին –XX դարի սկզբին եվրոպական և ամերիկյան գաղութարարները քաղաքները կառուցապատել են ժամանակակից տիպի շենքերով, խորացել է հարուստ թաղամասերի և բանվորական աղքատ շրջանների հակադրությունը։ 1949 թվականից հետո կատարվել է պլանաչափ կառուցապատում, բուռն թափով կառուցվել են արդյունաբերական, տեխնիկական և հասարակական շինություններ, բնակելի աներ։ Ժողովրդական գեղջկական բնակարաններից տարածվածը հում աղյուսից ֆազան է։

Արվեստի հնագույն հուշարձանները վերաբերում են մ․ թ․ ա․ IV–III հազարամյակներին (այսպես կոչված նախշազարդ և սև խեցեղենների մշակույթներ)։ Մ․ թ․ ա․ II հազարամյակում ստեղծվել են բրոնզե գեղարվեստական կերտվածքներ, մարմարյա քանդակներ, ոսկրից և նեֆրիտից քանդակազարդ առարկաներ։ Մ․ թ․ ա․ V–III դարերին է վերաբերում մետաքսի վրա կատարված առաջին հայտնի նկարը։ Ստեղծվել են բարձրորակ մետաքսյա գործվածքներ, գեղարվեստական լաքե կերտվածքներ, խեցեղեն։

V–VI դարերում բուդդայականության ներթափանցումով վիմափոր տաճարները զարդարվել են հազարավոր մոնումենտալ արձաններով և որմնանկարներով։ IV–VI դարերում ի հայտ է եկել մետաքսյա և թղթյա գալարափաթեթների վրա գեղանկարչությունը, VI -VIII դարերում՝ փայտի փորագրանկարները, ճենապակե կերտվածքները։ Տան ժամանակաշրջանում արվեստը բաժանվել է ժանրերի՝ դիմանկար (Ցան Լիբեն, Չժոու Ֆան), «Ծաղիկներ–թռչուններ» (Բյան Լուան), անիմալիստական (Խան Գան)։ Ինքնուրույն նշանակություն է ստացել «շան–շույ» («լեռներ–ջրեր») բնանկարը։ Գեղարվեստական ինքնատիպ եղանակները մեծ ընդհանրացումներ կատարելու հնարավորություն են ընձեռել, ստեղծել անծայրածիր աշխարհի մաս կազմող բնության ամբողջականության տպավորություն (Մա Յուանի, Սյա Գույի բնանկարները)։

X դարում մեծ տեղ է գրավել «գիտնականների գեղանկարչությունը» (Սու Շի, Վեն Տուն, Մի Ֆեյ), որոնք ձգտել են իրենց ստեղծագործությամբ պատկերել երևույթների քողարկված իմաստը, Տիեզերքի շարժումը, նրա ոգին։ VIII–X դարերում աճել է ճենապակու, բրոնզյա հայելիների, մետաքսե գործվածքների արտադրությունը, XIV–XVIII դարերում ծաղկման է հասել խեցեգործական արտադրությունը։

Օտարերկրյա ներխուժումների և ֆեոդալ կառավարողների պատճառով քայքայման հասցված Չինաստանի արվեստը XVIII–XIX դարերում անկում է ապրել։ Չնայած դրան, ճենապակին, ժողովրդական քանդակազարդումը, լաքերը, արծնապակին, ասեղնագործությունը, դիպակագործությունը հասել են գեղարվեստական բարձր մակարդակի։ Ազգային ինքնագիտակցության աճի հետ արվեստում դրսևորվել են նոր տեղաշարժեր, փորագրանկարներում արտացոլվել է անկախության համար Չինաստանի ժողովրդի պայքարը։

XIX դարի վերջին ի հայտ է եկել քաղաքական ծաղրանկարը։ 1920–1930-ական թվականներին ստեղծվել են հեղափոխական պաստառներ, թռուցիկներ, ծաղրանկարներ։ Քաղաքական փորագրանկարը առավել բարձր զարգացման է հասել Լու Սինի անվան արվեստի ակադեմիայի հիմնադրումով (1938)․ ստեղծվել են Գոլ Ցուանի փորագրանկարաշարերը, Լի խուայի, Մա Դայի նկարաթերթերը։ Մեծ են ավանդական «գոհուո» ոճի գեղանկարչության նվաճումները, ուր կիրառվում են ազգային ավանդույթները, տուշով գալարափաթեթների վրա երփնագրելու հին տեխնիկան՝ հաճախ դրանք միահյուսելով ժամանակակից եվրոպ․ գեղանկարչական եղանակներին (Ցի Բայշի, Սյույ Բեյխուն, Ցզյան Չժաո խե, Պան Տյանշոու)։ Զարգացել են դեկորատիվ արվեստի բոլոր տեսակները։

Չինաստանի երաժշտական մշակույթը հնագույններից է։ Նրա ավանդույթները սկզբնավորվել են ծիսական երգերից և պարերից։ Մ․ թ․ ա․ XI–VI դարերում երաժշտություն (յ ու ե) բառը նշանակել է նաև բանաստեղծություն, պար, կերպարվեստ։ Մ․ թ․ ա․ VI դարից ստեղծվել է «Երգերի գիրք»-ը («Շիցզին»)՝ XI – VI դարերի ժողովրդական երգարվեստի հնագույն հուշարձանը, որի ի հայտ գալու ժամանակը համարվում է Չինաստանի երաժշտության պատմության սկիզբը։ Մ․ թ․ ա․ մոտ VI դարում երգը առանձնացել է պարից՝ դառնալով արվեստի ինքնուրույն տեսակ։ Խուան դի առասպելական տիրակալին է վերագրվում լյ ույ (լարվածք, չափ) համակարգի գյուտը, որի հիմքում 12-աստիճանանոց հնչյունաշարն է (ստացվում էր տարբեր մեծության 12 բամբուկե փողերով՝ դասավորված այնպես, որ առաջանում էր վերընթաց կվինտային քայլերի շղթա), լյույը գոյատևել է մինչև XVI դարը։

Մ․ թ․ ա․ VII դարում Չինաստանի երաժշտության մեջ սկզբնավորվել է պենտատոնիկան (լյույի համակարգում առանձնացվել են 5 կարևորագույն տոները)։ Չինական ավանդական նվագախումբը բաղկացած է մոտ 100 նվագարանից, որի լարային խումբը (ամենամեծը, մոտ 30 տեսակ) կազմված է կսմիթային՝ սե, ցին, պիպա, աղեղնավոր՝ տարբեր տեսակի խ ու (էրխու, բանխու և բազմաթիվ այլ) նվագարաններից, փողայիններից՝ տարբեր տիպի սրինգներ, այդ թվում՝ սյաո, պայսյաո, չի, դի, սոնա, շեն, հարվածայիններից՝ գոնգերի տարբեր տեսակներ, բանգու (թմբուկի տարատեսակ), բոչժուն (զանգի տարատեսակ) ևն։ Մ․ թ․ ա․ V դ․ (կոնֆուցիականության զարգացման հետ) Չինաստանի երաժշտությունը հատկապես կարևոր հասարակական նշանակություն է ձեռք բերել, նրա զարգացմանը նպաստել են այսպես կոչված լին (ծիսակարգը) և ժենը (մարդասիրությունը)։

Մ․ թ․ ա․ III դ․ երաժշտությանը տրվել է պետական նշանակություն, մշակութային ընդհանուր վերելքը անդրադարձել է ժողովրդական երգերի ու պարերի զարգացման վրա։ Մ․ թ․ ա․ II դարում չինական արքունիքին կից ստեղծվել է հատուկ «երաժշտական պալատ»՝ Յուեֆու, որի տնօրինության տակ էր երաժշտական բանահյուսության հավաքումն ու ուսումնասիրությունը, ինչպես և Չինաստանի տարբեր մարզերից երգիչների և պարողների հավաքագրումն ու ուսուցումը։ Չինաստանի երաժշտությանը բնորոշ է կապը բանաստեղծության հետ, որից և առաջացել է վոկալ ժանրերի գերակշռությունը։ Ժողովրդական երգին հատուկ են՝ միաձայնություն, հետերաֆոնիա, կրկնվող ռիթմեր։ Երգեցողության եղանակը ֆալցետաին է՝ հնչյունի կոկորդային երանգավորմամբ։

VI –X դդ․ Չինաստանում բուդդայականության տարածման հետ ներթափանցել է ւսյլ ժողովուրդների երաժշտական մշակույթների ազդեցությունը, որն անդրադարձել է երաժշտության լադային կառուցվածքի և գործիքարանի (ի հայտ են եկել նոր նվագարաններ) վրա։ Առաջին (պահպանվածներից) պրոֆեսիոնալ ստեղծագործությունը ցին կսմիթային նվագարանի համար գրված «Միայնակ խոլորձ» պիեսն է (վերագրվում է Ցյու Մինին, VI դար)։ VIII դարի սկզբին սկսվել է երաժշտական մշակույթի վերելքը, հիմնադրվել են հատուկ երաժշտական ուսումնական հաստատություններ, առաջին դերասանական պրոֆեսիոնալ թատերախմբերը (այդ թվում՝ «Լիյուան»-ը՝ «Տանձենու այգի»-ն)։ X դարում ստեղծվել է Դուան Անցզեի «Նշագրումներ երաժշտության մասին» երաժշտատեսական առաջին տրակտատը։ X–XII դարերում սկսել է զարգանալ բեյցյույը (հյուսիսային երաժշտական դրամա), որի կարևորագույն ձևն է ցզացզյույը․ այդ ժանրի ավելի քան 60 պիես տեղական ժողովրդական երգերի հիման վրա գրել է Գուան Հան Ցինը։ XIV դարում ի հայտ է եկել նանսին (հարավային երաժշտական դրամա)։ Դրանց ազդեցությամբ XV դարում ձևավորվել է Չինաստանի երաժշտաթատերական բարձր արվեստը։

Պատմական արժեք ունի «Երաժշտական հնչյունների հանրագիտարանը» (1584), ուր երաժշտության տեսաբան Չժու Ցզայ Յույը զարգացրել է հավասարաչափ տեմպերացված 12-աստիճանանոց հնչյունաշարի սկզբունքը, ավարտին է հասցրել լյույ համակարգի և չինական ողջ դասական երաժշտության զարգացումը։ XVII դարում հաստատվել է մի երաժշտարվեստ, որի ավանդույթները պահպանվել են ներկայումս։ XVIII դարից ներթափանցված եվրոպական ազդեցությունները ուժեղացել են XIX–XX դարերի սահմանագծին։

XX դարի 20-ական թվականներին չինական առաջադեմ երաժիշտները (այդ թվում Սի Սինհայը) եվրոպական երաժշտության նվաճումներին տիրապետելու համար սովորել են Եվրոպայի երկրներում։ 1930-ական թվականներին կոմպոզիտոր Նե Էրը (Չինաստանի պետական հիմն դարձած «Կամավորների քայլերգ»-ի հեղինակը), Լյույ Ցզին և ուրիշներ ստեղծել են հեղափոխական հայրենասիրական մասսայական երգեր։ 1949 թվականին ստեղծվել է Գրականության և արվեստի համաչինական ֆեդերացիան, 1953 թվականին՝ նրան կից Չինաստանի կոմպոզիտորների միությունը։ 1972 թվականին լույս է տեսել «Երգեր կռվի դաշտից» ժողովածուն, բացվում են բարձրագույն երաժշտական ուսումնական հաստատությունները։

Չինաստանի թատերարվեստը սկզբնավորվել է մ․ թ․ ա․ Ill –II հազարամյակներում և զարգացել հիմնականում երգ–պարային ստեղծագործության ժողովրդական ձևերում, աշխարհիկ և կրոն, ծեսերի երգերում ու պարերում, ինչպես և «բայ սի» («հարյուր ներկայացում») ձևով, որոնք ընդգրկել են կրկեսային ժանրերի բազմաթիվ տարրեր։ Մ․ թ․ ա․ II –I հազարամյակների գրավոր հուշարձաններում հիշատակվում են «չան յու» («երգող դերասան») և «պայ յու» («ծաղրածու», «կատակերգակ») տերմինները։

Տան ժամանակաշրջանում (VII–X դարեր) երևան է եկել երգ–պարային դացյույ բեմական նոր ձևը, որը դարձել է երաժշտությունը, երգը, պարն ու մնջախաղը միավորող չինական թատրոնի հիմնաքարերից։ VIII դարում կայսր Սյուան Ցզունի արքունիքին կից ստեղծվել է «Տանձենու այգին» («Լիյուան») թատերական դպրոցը, ուր պատրաստվել են երաժիշտներ, պարուհիներ և երգիչներ՝ արքունական ներկայացումների համար։ Նույն անվանումն է ունեցել նաև արքունական դերասանական թատերախումբը։ Առաջին դրամատիկական ձևերից է ցզացյույ երաժշտական դրաման, որ ծաղկման է հասել XIII դարում։

Չինական դրաման զարգացել է երկու ուղղությամբ։ Ցզացյույ պիեսները վերաբերում են թատրոնի հյուսիսային ճյուղին (բեյցյույ), չուանցի դրամատիկական ձևը՝ հարավային ճյուղին (նանսի)։ XIV–XVII դարերում գրաքննությունը խստորեն արգելել է բազմաթիվ ներկայացումներ։ Թատրոնի հետագա զարգացումը հիմնականում ընթացել է ծայրամասերում, ուր ստեղծվել են առաջին տեղական թատեր․ ժանրերը առավելապես դեմոկրատական՝ իյանյան և կունցյույ (ազնվական խավերի, երկուսն էլ՝ Ցզյանսի նահանգում)։ XIX դարի կեսին տեղական թատրոնների, այդ թվում կունցյույի, հիման վրա ստեղծվել է պեկինյան երաժշտական դրամա (ցզինսի) նոր ձևը, որը ժամանակի ընթացքում ձևավորվել է որպես չինական համազգային դասական դրամա։ Դրանում արտահայտվել են չինական թատրոնի հիմնական գծերը՝ գործող անձանց բաժանումը ըստ ամպլուաների՝ հերոս (շեն), հերոսուհի (դան), տղամարդկանց բնութագրական դերեր (ցզին), կատակերգակ (չոու)․ դերասանական արվեստի առանձնահատկությունն է՝ խաղ երևակայական առարկաներով, արտահայտչական պայմանական հնարքներ, ոճավորված շարժումներ և ժեստեր։

XX դարում պեկինյան երաժշտական դրամայի պատմությանն է կապված մի շարք դերասանների՝ Մեյ Լանֆանի, Չժոու Սինֆանի, Չեն Ցանցյուի, Օույան Ցույցյանի ստեղծագործական ուղին։ Նրանք բոլորն էլ կատարել են կանանց դերեր, բացի Չժոու Սինֆանից։ XX դարի սկզբի դեմոկրատական և հեղափոխական տրամադրությունները նպաստել են ժամանակակից դրամատիկական թատրոնի ձևավորմանը, որի հաստատումն ընթացել է եվրոպ․ դրամատիկական արվեստի ազդեցությամբ։ 1907 թվականին Ճապոնիայում սովորող չին ուսանողները կազմակերպել են «Գարնանային ուռենի» («Չունլյուշե») առաջին դրամատիկական թատերախումբը։ Նույն թվականին Չինաստանում ստեղծվել է նաև «Գարնանային արև» («Չունյանշե») առաջին պրոֆեսիոնալ դրամատիկական թատրոնը։

XX դարի սկզբի դրամատիկական և ավանդական թատրոնների առաջադեմ գործիչները 1927 թվականին Շանհայում միավորվել են «Հարավային ընկերություն»-ում («Նանգոշե»)։ 1930 թվականին կազմակերպվել է Չահ թատերական գործիչների լիգան։ 1930-ական թվականներին դրամատիկական թատրոնները բեմադրել են համաշխարհային դրամատուրգիայի պիեսներ, ինչպես և ազգային դրամատուրգների երկեր։ Ճապոնական զավթիչների դեմ պատերազմի (1937–1945) ժամանակ ազատագրված շրջաններում ներկայացվել են հրատապ թեմաներով գործեր, ինչպես և ավանդական խաղացանկի պիեսներ՝ նոր խմբագրումներով։ 1940-ական թվականների 2-րդ կեսին դասական գործերի հետ բեմադրվել են նաև պեկինյան երաժշտական դրամայի ժանրի նոր ստեղծագործություններ («Ալեհեր աղջիկը»)։

ՉԺՀ–ի կազմավորումից հետո ստեղծվել է Թատերական բարեփոխումներ անցկացնող կոմիտե։ 1952 թվականին տեղի է ունեցել թատրոնի և դրամայի համաչինական 1-ին ստուգատեսը՝ ցուցադրելով դասական թատրոնի 23 տեսակների 150-ից ավելի պիես։ 1960-ական թվականներին երևան են եկել ցզինսի ժանրի ստեղծագործություններ, որոնցում պարզունակ կերպով են լուծվել երկրի քաղաքական և տնտեսական «հրատապ խնդիրները» («Երբեք չի կարելի մոռանալ» և այլն)։ 1963 – 1964 թվականներին դրվել է թատրոնում «հեղափոխության» մասին հարցը և ստեղծագործ մտավորականության դեմ ձեռնարկվել են քաղաքական ճնշումներ։ Չինաստանի թատրոնը ապրել է ստեղծագործական ծանր ճգնաժամ։ Խաղացանկից հանվել են դասական գործերը։ Թատրոնները պիեսներ են բեմադրել միայն տոնախմբություններին, հին սերնդի ռեժիսորները և դերասանները հեռացվել են աշխատանքից, շատերը ենթարկվել հալածանքների։ 1970 թվականից Չինաստանի թատերական կյանքը կանոնավորվում է։ Աշխատանքը վերսկսում են թատերական ուսումնական հաստատությունները։

1908 թվականին Շանհայում ստեղծվել է առաջին կինոընկերությունը։ Գեղարվեստական ֆիլմերի արտադրությունն սկսվել է 1913 թվականին, բայց Չինաստանի կինեմատոգրաֆիան տնօրինել են օտարերկրացիները։ 1917 թվականին նկարահանվել է առաջին գեղարվեստական կարճամետրաժ ֆիլմը, 1920 թվականին գործել են 100-ից ավելի կինոընկերություններ, որոնք թողարկել են շահութաբեր ֆիլմեր։ 1930 թվականին, հնչուն կինոյի ի հայտ գալով, այդ կինոընկերությունների թիվը իջել է 6-ի։ 1931 թվականին «Մինսին» ընկերությունը նկարահանել է առաջին հնչուն ֆիլմը։

1932 թվականից բազմաթիվ կինոնկարների սցենարները գրել են հեղափոխական մտավորականության ներկայացուցիչները։ Այդ շրջանի ֆիլմերը շոշափել են հասարակական նշանակալից խնդիրներ։ Աչքի են ընկել դերասաններ Ցուան Լինյույը, Ցզին Յանը, Յուան Մուչժին։ Համաշխարհային ճանաչման է արժանացել «Ձկնորսի երգը» (ռեժիսոր Ցայ Չու Շեն, 1935) կինոնկարը։ Գոմինդանը հետապնդել է կինեմատոգրաֆիստներին, որոնք 1931 թվականից միավորված էին Լոլ Սինի գլխավորած Ձախ գրողների և արվեստագետների ֆեդերացիայում։ Ճապոնիայի ներխուժումից հետո կինոարտադրության կենտրոնը Շանհայից տեղափոխվել է Նանկին, ապա Չանցուն (1937–1941)։ Հայրենասիրական ֆիլմեր են նկարահանել Շի Դունշանը («Պաշտպանենք մեր հողը»), Ցույ Չուշենը («10000 լի ուղի») և ուրիշներ։ Կինոստուդիաների սարքավորումները զավթիչները տեղափոխել են Ճապոնիա։ Ռեժիսոր Յուան Մուչժիի գլխավորությամբ երեք հոգանոց խումբը թշնամու թիկունքում՝ Յանանում, նկարահանել է 5 վավերագրական ֆիլմ։

1946 թվականից Մնջուրիայում թողարկվել է«Ազատագրված Հյուսիս Արևելքը» կինոհանդեսը։ 1947 թվականին ռեժիսոր Ցայ Չու Շենը նկարահանել է «Գարնանային ջրերը հոսում են դեպի Արևելք»։ ՉԺՀ–ի կազմավորումից (1949) հետո սկսվել է կինոձեռնարկությունների ագգայնացումը։ Կարլովի Վարիի փառատոնի մրցանակների են արժանացել «Չինաստանի դուստրերը» (ռեժիսոր Լին Ցզի Ֆեն և Չժայ Ցյան, 1950), «Պողպատյա զինվորներ» (ռեժիսոր Չեն Ին, 1951) ֆիլմերը։ Չին ժողովրդի ազատագրական պայքարին են նվիրված «Ալեհեր աղջիկը» (ռեժիսոր Վան Բին և Չժան Շույհուա) և «Մարտական բարեկամներ» (ռեժիսոր Չժայ Չան, 1952)։ 1953 թվականին ընդունվել են «ֆիլմերի արտադրությունն ավելացնելու մասին» և «Կինոցանցի և կինոարդյունաբերության ստեղծման մասին» որոշումները։ Այդ տարիներին տեղական ղեկավարների աշխատանքը քննադատող կատակերգությունների նկարահանումը արգելվել է։

1959 թվականին Շեն Ֆուն ստեղծել է «Հին զինվորի նոր պատմությունը» առաջին գունավոր լայնէկրան ֆիլմը։ Արդիական թեմաներով են նկարահանվել «Կարմիր ուղերթ» (ռեժիսոր Չեն Գան), «Փոթորիկ» (ռեժիսոր Ցզին Շան) և այլն։ Նկարահանվել են գունավոր բազմասերիանոց ֆիլմեր («Հարավային ծովի ռազմիկները», 1962, ռեժիսոր Ցայ Չուշեն), ֆիլմ–ներկայացումներ, մանկական կինոնկարներ, կատակերգություններ։ «Կուլտուրական հեղափոխության» շրջանում ֆիլմերի արտադրությունը կրճատվել է, փակվել Կինեմատոգրաֆիայի բարձրագույն դպրոցը, բազմաթիվ կինեմատոգրաֆիստներ հալածվել են։ Հիմնականում նկարահանվել են վավերագրական ֆիլմեր («Նանկինի մոտ, Յանցզիի վրայով գցվող կամրջի շինարարությունը», 1965, «Ընդհատակյա պատերազմ», 1965)։

1975 թվականին ստեղծվել են «Երկրորդ գարուն» (ռեժիսոր Շան Ցոլ և Վան Շուվեն) և «Շողշողացող կարմիր աստղը» (ռեժիսոր Լի Չուն և Լի Ան)։ Ներքին Մոնղոլիա ինքնավար շրջանի կազմակերպման 30-ամյակին է նվիրված «��այրենիքը մայր է» ֆիլմը (1976)։ 1977 թվականի կինոնկարներից են՝ «Հաշիշային պատերազմ», «Հուզումներ երկնային կայսրությունում»։ Նկարահանվել են հակասովետական ֆիլմեր («Հրեղեն տարհներ», «Սկիզբը»,«Երկրորդ զարուն»)։ 1977 թվականին Շանհայի ստուդիան թողարկել է «Արշավ» ֆիլմը (հակասովետական վեպի էկրանավորում) և բացահայտ հակասովետական «Արջի հետքը» նկարը։

1976 թվականից սկսվել է արտասահմանյան, այդ թվում ամերիկյան և արևմտաեվրոպական բազմաթիվ շահութաբեր ֆիլմերի ներմուծումը։ 1977 թվականին ՉԺՀ–ում նկարահանվել է 28, 1978 թվականին՝ 36, 1979 թվականին՝ 52 գեղարվեստական ֆիլմ։ Գեղարվեստական ֆիլմեր նկարահանվում են Պեկինում, Շանհայում, Նանկինում։ 1979 թվականին ստեղծվել է ֆիլմերի համատեղ արտադրության միավորում։ Համաձայնագրեր են կնքվել ԱՄՆ–ի, Իտալիայի, Հոնկոնգի, Անգլիայի, Ֆրանսիայի, Ճապոնիայի և Գերմանիայի պրոդյուսերների հետ։ Սկսել են ցուցադրվել «Կուլտուրական հեղափոխության» տարիներին արգելված գիտաֆանտաստիկ ֆիլմերը։

• Նոր տարին (հունվարի 1),
• Գարնան տոնը (Նոր տարի՝ ըստ լուսնային օրացույցի),
• Կանանց միջազգային օրը (մարտի 8),
• Աշխատավորների միջազգային համերաշխության օրը (մայիսի 1),
• Չինաստանի երիտասարդության օրը (մայիսի 4),
• Երեխաների պաշտպանության միջազգային օրը (հունիսի 1),
• Չինաստանի ազգային-ազատագրական բանակի ստեղծման օրը (օգոստոսի 1),
• Ուսուցչի օրը (սեպտեմբերի 10),
• ՉԺՀ ազգային տոնը (հոկտեմբերի 1)^[318]։

• Հովհաննես Բաբաջանյան․ Հնագույն կուլտուրայի երկրում։ «Սովետական արվեստ», 1957, թիվ 2, էջ 40-45։
• Ստեփան Պողոսյան, Չինական պարսպից այն կողմ։ «Գարուն», 1967, № 2, էջ 61-71։
• Физическая география Китая, М․, 1964
• Физико-географическое районирование Китая, Сб․ ст․, [пер․ с кит․], в․ 1, М․, 1957
• Ковда В․ А․, Очерки природы и почв Китая, М․, 1959
• Основы тектоники Китая, пер․ с кит․, М․, 1962
• Северный Китай, пер․ с кит․, М․, 1958
• Советско-китайские отношения 1917–1957- Сб․ документов, М․, 1959
• Опасный курс․ По поводу событий в Китае, в․ 1–10, М., 1969–80
• Критика теоретических основ маоизма (сб․ ст․), М․, 1973
• История Китая с древнейших времен до наших дней, М․, 1974
• Китайская Народная Республика․ Экономика, государство и право, культура, М․, 1970
• Чжукзы цзичэн (Собр․ произв․ древних мыслителей), т․ 1–8, Пекин, 1957
• Xоу Вай-лу (и д р․), Чжунго сысян тунщи (История китайских идеологий), т․ 1–5, Пекин, 1957–60
• Китайская философия, пер․ с кит․ и текст М․ Л․ Титаренко, в кн․
• Антология мировой философии, т․ 1, М․, 1969
• Древнекитайская философия․ Собр․ текстов, т․ 1, М․, 1972
• Историко-библиографический обзор источников и литературы по новой истории Китая, ч․ 1–3, Л, 1965–72
• Васильев В․ П․, Очерк истории китайской литературы, СПБ, 1880
• Федоренко Н․ Т․, Китайская литература, М․, 1956
• Лисевич И․ С․, Древняя китайская поэзия и народная песня, М․, 1969; Позднеева Л․ Д․, Китайская литература, в кн․
• Литература Востока в средние века, ч․ 1, М․, 1970
• Семанов В․ И․, Эволюция китайского романа, М․, 1970
• Рифтин Б․ Л․, Историческая эпопея и фольклорная традиция в Китае, М․, 1970
• Виноградова Н․ А․, Искусство Китая, в кн․։ Всеобщая история искусств, т․ 1, М․, 1956; т․ 2, кн․ 2, М․, 1961
• Архитектура Китая, в кн․։ Всеобщая история архитектуры, т․ 1, М․, 1970; т․ 9, М․, 1971
• ГайдаИ․ В․, Китайский традиционный театр сицюй, М․, 1971
• Чжоу И-бай, Чжунго сицзюйши чанбянь (Большая история китайского театра), Пекин, 1960

• Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետությունում Հայաստանի դեսպանություն