Edukira joan

Harri Aroa

Aldatu loturak
Artikulu hau Wikipedia guztiek izan beharreko artikuluen zerrendaren parte da
Bideo honek Ikusgela proiektuko bideo bat barneratzen du
Wikipedia, Entziklopedia askea

Historiaurreko aroak
Paleolitoa
Holozenoa
Metalen aroa

Harri Aroa[2] historiaurreko garai bat da, gizakiek harrizko tresnak sortzen zituzten garaia, lehendik zegoen teknologiatik abiatuta. Zura, hezurrak eta bestelako materialak ere erabili ziren (adarrak, saskiak, sokak, larrua eta abar) baina harria eta, batez ere, zenbait arroka konkoide (silexa, kuartzoa, kuartzita eta obsidiana, besteak beste) tresnak eta armak egiteko erabili ziren, bai ebakitzeko, bai jotzeko.

Nolanahi den ere, harrizko tresnen ezaugarria beharrezko baldintza izanik ere, ez da aski garai hura osoki definitu ahal izateko, gaur egungo mundua izango zenaren oinarrizko fenomenoak ere gertatu baitziren: giza bilakaera; aurrerapen teknologiko handiak, hala nola lehen gizakiek sua menderatzea, tresnak, etxebizitza eta jantziak erabiltzea, besteak beste; bilakaera sozial nabaria; glaziazioak; giza espezie batzuk Afrikatik kanpo sakabanatzea, gainerako giza espezieen suntsipena (duela 30.000 urtetik hona, giza espezie bakarra Homo sapiens da); eta iraultza ekonomikoa, bilketan eta ehizan (edo hasieran sarraskijale izatetik) oinarritutako biziraupen ekonomiaren sistema batetik, nekazaritzan eta abeltzaintzan zedarritutako ekonomia produktiboaren sistemara, animalia eta landare espezieak etxekotzea ekarri zuena.

Harri Aroak hartzen duen aldia anbiguoa, eztabaidagarria eta aldakorra da, zein eskualderen ikuspegiz begiratzen den. Gizateria osoarentzat garai zehatz horri buruz hitz egin daitekeen arren, ez da ahaztu behar giza talde batzuek ez zutela inoiz metal urtuaren teknologiarik garatu eta, beraz, harri aroan bizi izan zirela kultura teknologikoki garatuagoekin topo egin zuten arte. Hala ere, oro har, historialariek uste dute garai hura duela 2,5 milioi urte hasi zela Afrikan, Homo generoko lehen hominidoek harria ebaki zutenean, nahiz eta ikertzaile batzuentzat harri lanketaren abiarazlea Homo habilis izan zen. Harri Aroa bi garai handitan banatzen da: Paleolitoa (hitzez hitz, «harri zaharra») eta Neolitoa («harri berria»). Geroago, bi garai horien arteko trantsizio aldi bat gehitu zen: Mesolitoa (edo «tarteko harria»).

Harri Aroa historiaurreko eta gizateriaren historiako garai teknologikorik zabalena da, eta metalen aro batzuk datoz ondoren, gizateriak metalen galdaketa asmatu zuenekoak. zaharrenetik berrienera: Kalkolitoa edo kobrearen aroa; eta Brontze Aroa, aleazio horrekin ohiko tresnak egin ziren garaia, K.a. 6000 eta 2500 bitartean gertatu zena.

Harri ebakiz egindako tresna bat.

Paleolitoa ehiztarien eta fruitu, zurtoin eta kanabera biltzaileen garaia da, gizaki nomadena eta harriz nahiz hezurrez egindako tresnen aroa. Paleolitoko gizakiak ere azalpen magikoak ematen hasi ziren gertakari batzuei, bereziki bizitzarekin eta heriotzarekin lotutako gorabeherei.

Afrika

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Afrika, gizateriaren sorlekua izan zelarik, gaur egun herri primitibo gehien bizi diren kontinentea da. Horregatik, esan daiteke Afrikako historiaurrea munduko luzeena eta konplexuena dela.

Eurasian eta Amerikan ez bezala, kontinente horretan historiaurrean zehar gertatu ziren aldaketa klimatikoak ez ziren glaziazioak izan, euri aldiak (prezipitazio gehiagorekin) eta euri arteko lehorte aldiak tartekatu ziren. Horien zehaztapena eta kronologia egitea aski zaila baldin bada ere, azterketa batzuen arabera, euri gertaerak glaziazio aldiekin batera gertatu ziren; beste ikertzaile batzuen arabera, berriz, glaziazio arteko aldiekin batera.[3]

Saharaz hegoaldeko Afrika

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Saharaz hegoaldeko Afrika.

Afrika erdialdeko eta hegoaldeko geografia nahiko homogeneoa da beste kontinenteekin konparatuta, geologikoki planetako eremurik zaharrenetakoa baita eta higadurak oztopo natural handiak ezabatu baititu. Goi ordokiak eta sakonuneak bakarrik dira nabarmentzekoak: Kongo ibaiaren arroa eta Kalahariko basamortua, inguruan dituztela goi ordokiak Angolan, Namibian eta Zambian, besteak beste. Mendikateak ekialderantz elkartzen dira, Rift haran handiari lotuta. Eskualde hori sumendiz, horst garaiez, laku izugarriz eta sakanez betetako eremu izugarri zabala da. Y letraren forma du eta 5.000 km inguruko luzera. Mozambikeko hegoaldean sortu eta Itsaso Gorrira iristen da; handik, Asian jada, Jordan ibaiaren ibarreraino jarraitzen du. Ikertzaileen arabera, Rift haranean izan daiteke gizakiaren jatorria.[4]

Aro garaikidean klima, hidrografia eta ekologia aldetik begiratuta desberdintasun nabarmenak dauden arren, parametro horiek ezin dira aplikatu Harri Aroan, ingurumen aldaketa nabarmenak gertatu baitziren aro hartan zehar, lehen esan den bezala. Hain zuzen ere, aldaketa haietako bat izan zen, ziurrenik, eraldaketa geologikoekin batera, hominidoak agertzeko eta eboluzionatzeko prozesua abiarazi zuen txinparta. Duela 20 milioi urte baino gehiago, antzinako primateak bizi ziren Afrika ekialdeko baso trinkoetan. Primate haiek ―agian Propliopithecus edo Aegyptopithecus― lau hankan ibiltzen ziren zuhaitzetan. Ustezko mugimendu tektoniko ―nolabait Rift haranarekin lotua― baten eraginez, oihanak mendebaldean gelditu ziren, eta ekialdean, berriz, lehortze prozesu bat gertatu zen, sabana eta belardien lurralde bat agertu zen, primate berriek egokitzera behartu zuena. Hala, uste da agertu zirela lehen antropoide bipedoak, Ardipithecus generokoak, eta horrek, duela sei-lau bat milioi urteko une zehaztugabe batean, Australopithecus hominidoak sortu ziren.[5]

Gizakiaren eboluzioa.

Ez dago guztiz baztertzerik australopithecus aurreratu batzuek oinarrizko tresnak egiten hastea, baina eztabaida handia dago horretaz.[6] Oro har, Homo generoko kideak izan ziren tresnak berariaz fabrikatu zituzten lehenak, hau da, behar izan baino lehenago, inprobisatu gabe, haiek erabiltzeko aukera aldez aurretik ikusita. Puntu horretan hasten da historiaurrea eta Harri Aroa, Saharaz hegoaldeko Afrikan hiru fasetan banatzen dena

Paleolitoa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Lehenengo Homo agertu zenetik, duela bi milioi eta erdi urte baino gehiago, duela 200.000 urte ingurura arteko aldia da (ingelesez: Early Stone Age ESA). Giza eboluzioaren urrats handi guztiak hartzen ditu bere garai zabal honek ―gizaki primitibo modernoak deiturikoak garai honen amaieran sortu baitziren―, baita aurrerapen kultural garrantzitsuak ere, zeinetatik ia ez baitira ezagutzen aztarnak, harrizko eta hezurrezko gauzaki urri batzuk alde batera utzita.[7]

Bi etapa handitan banatzen da:

  • Olduvai aldia: horrela deitzen da Olduwaiko arroila eta beste aztarnategi batzuei lotua dagoelako,gehienak Rift haranarekin lerrokatuak. Olduvaitar tresna zaharrenak 2,6 ma baino gehiagokoak izan daitezke ―Etiopiako Afar eskualdeko aztarnategian aurkituak―,[8] eta aurkikuntzen segida bat dago Afrika ekialde eta austral osoan ordutik duela 1,5 ma ingurura arte, etenik gabe. Horri esker, denboraldi horrek milioi bat urte baino gehiago iraun zuela argudia daiteke.[9]
Hastapenean, zakarki ebakitako harrizko tresnak izan ziren, inolako estandarizaziorik gabe teknikan. Poliki-poliki, baina, prozedura eta mota jakin batzuk finkatzen hasi ziren; horien artean, nabarmentzekoak dira ebakitako errekarriak, poliedroak, arraspak eta dentikulatuak. Pentsa daiteke zuraren edo hezurraren industria bat ere egongo zela, baina, bistan denez, haien hondakinak ez dira baldintza beretan kontserbatu. Aldi luze hartako protagonistak Homo generoko zenbait espezie izan ziren: Homo habilis, Homo rudolfensis eta lehen Homo erectus, batzuetan Homo ergaster ere hartzen dutenak. Espezie horiek guztiak, dirudienez, nagusiki bilketatik eta sarraskietatik bizi izan ziren, eta oso gutxitan ehizatzen zuten; sua ezagutzen zuten, baina ez zuten menderatzen, eta babesteko eraikuntza egitura sinple batzuk egin omen zituzten.[10]
  • Acheul aldia: Afrikan munduko beste edozein lekutan baino askoz lehenago sortu zen, aldi berean, itxura guztiaren arabera, Eurasiarako giza migrazio handiarekin eta lehen Homo erectus gizakien agerpenarekin. Hala ere, aurpegibiko tresna zaharrenak Etiopiako Konso-Gardula aztarnategian aurkitu ziren arren, duela 1,9 ma ingurukoak, badirudi acheuldar teknologia ez ela Afrikako eremutik atera milioi bat urte geroago arte. Beraz, Afrika acheul kulturan guztiz murgilduta zegoen bitartean, Mundu Zaharraren gainerakoan olduvaitar tradizioak iraun zuen. Seguruenik, kultura berri horren asmatzailea Homo ergaster izan zen, eta oso adierazgarria da haur baten hezurdura ia osoa aurkitzea Nariokotomen,[11] Turkana aintziraren ertzean (Kenya). Acheul tresna ezagunena aurpegibikoa da, baina aldaera tipologikoa oso handia da: arrailgailuak, triedroak, bola poliedrikoak eta era guztietako tresnak agertzen dira. Afrikar acheul aldiak iraun zuen duela 200.000 urte arte. Oso litekeena da acheul kultura Afrikatik kanpo hedatzea bigarren migrazio bolada baten ondorioz, nahiz eta migrazio hori ez zen Asiako mugetara iritsi.


Saharaz hegoaldeko Afrikako behe paleolitoaren denbora lerroa
Acheul kultura desagertu egin zen gizaki primitibo modernoak agertu ahala, azken horiek, alde batetik, adimentsuagoak zirelako; eta, bestetik, askoz ere teknologia sofistikatuagoa eta aldagarriagoa sortzeko gai izan zirelako. Eskualde berekoa ez izan arren, Marrakexetik (Maroko) gertu dagoen Jebel Irhoud eskualdean 160.000 urte baino gehiagoko gizaki primitibo modernoaren masailezur bat aurkitu zuten. Hondakin horiek Homo sapiens idaltu (Etiopia) gizakiaren hondakinen antzinatasun berekoak direnez, ondorioztatu daiteke kontinente osoan amaitu zela Harri Aro goiztiarra.[12]

Mesolitoa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Pieza hostokara bat.

Tarteko aldi hau (ingelesez: Middle Stone Age MSA) duela 200.000 urte hasi eta 30.000 urte inguru amaitu zen. Europako Erdi Paleolitoarekin pareka liteke, baina desberdintasun kultural eta antropologiko esanguratsuak daude bien artean. Ikertzaile batzuen arabera, eremu osoak konstante elkartu batzuk ditu: erauzketa teknikak antzekoak, aurpegibiko pieza hostokara finak, aldiaren amaieran hosto itxurako harri punta meheak lortzeko bilakaera teknikoa.[13] Beste batzuek, aldiz, bi korronte hautematen dituzte aldi honetan, aurkikuntzek aurrera egin ahala lausotuz eta bat egiten doazenak, autore batzuen ustez lehengaiaren beharkizunengatik edo tresnen espezializazioagatik, basorako edo sabanarako.[14]

Hastapenean, badirudi harri izpiak eta aizkora edo aitzur motako tresna handia egiteko jarduerak nagusitu zirela, eta estilo horren kultura adierazgarrienetakoak dira sangoandar kultura eta Afrika ekialdeko eta australeko stillbaytarra, zenbait aztarnategitan argi eta garbi ikusten baita acheuldar kulturaren ostekoak direla (adibidez, Cave of Hearts),[15] hosto litikoen proportzioa gero eta handiagoa baita. Aurpegibikoak txikiak eta lodiak baziren hasieran, hosto antzeko pieza foliazeo estilizatu eta landuak bihurtu ziren pixkanaka. Hain ziren finak, ezen Europako ereinotz hostoak gogorarazten baitituzte. Punta triangeluarrak ere ugariak dira, eta dirudienez levallois metodoa[16] kultura horren garai osoan mantentzen da. Kultura hori hedatu zen bai hegoaldean bai Afrikako Aintzira Handien eremuan, Zambian eta Zimbabwen, esaterako. Nolanahi den ere, leku ezagunenak dira Polokwane eta Bambata,[17] tresna multzo handi bat gordetzen zituztenak, nagusiki karrakagailuak, puntak eta pieza hostokarak, luzeenetan levallois metodoa nabarmena delarik.

Bestalde, aldi honetako lerrorik eboluzionatuenak ―harri ezpal hostokaren erauzketa eta mikrolito laminarrak orokortuak― Howiesons Poort aztarnategian (Gauteng, Hegoafrika) aurkitu ziren, 70.000 urte arteko antzinatasuneko mikrolitoak aurkitu baitira.

Afrikako mesolitoaren denbora lerroa

Zaila da giza talde zehatzak lotzea tresna mota horietako bakoitzarekin. Ziurrenik, arkaikoenak sapiens aurreko gizakiarekin lotu daitezke, eta eboluzionatuenak antzinako lehen Homo sapiens gizakiekin. Gizaki primitibo modernoak Afrikan jaio ziren, aldi honetan, aurreko epigrafean adierazi den bezala, Jebel Ihroud eskualdean (Maroko) eta Homo sapiens idaltu (Afarreko triangelua); baita ere, aztarnak aurkitu izan dira Border Cave eta Klaisies River Mouth aztarnategietan.

Neolitoa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Bideo hau Ikusgela proiektuaren parte da.
Bideo hau Ikusgela proiektuaren parte da. Bideoak dituzten artikulu guztiak ikus ditzakezu hemen klik eginez gero.
Neolitoa azaltzen duen bideoa.

Harri Aro berantiarra Saharaz hegoaldeko Afrikaren paleolitoaren azken aldia da. Neolitotik aurrera, Hegoaldeko Afrikan kultura mikrolitiko eta laminarrak (leptolitikoak) agertu ziren, non obsidianaren trukea (agian, merkataritza) dokumentatu ahal izan den, Rift Haranetik Hegoafrikaraino hedatzen ziren bideen bitartez, duela 32.000 urte inguru.[18] Bi tradizio batera egon ziren, dirudienez: bat mikrolitikoa, Howiesons Poort tradiziotik eratorria, Robberg edo Wilton bezalako kulturekin; eta bestea harri xaflazko tresnetan oinarritua (tshitoliarra, nachikufiarra, hargeisiarra eta abar) Afrika erdialdean eta ekialdean, edo baita pieza makrolitikoak ere, albany kultura edo magosiarrean bezala.

Wilton kultura industria nabarmendu behar da mikrolitikoaren ordezkari gisa. Kultura hori Afrikako hego mutur osoan zehar hedatu zen, duela 8.000 urte ingurutik bantuen hedapena gertatu arte. Bere azken faseetan, zeramika, harria leuntzea eta abeltzaintza ezagutzen zituzten, eta ziurrenik nekazaritza ibiltaria ere bai, partzialki neolitizatutako kultura gisa kontsidera daitekeelarik. Ehiztari-biltzaile kultura honen kokalekurik ondoen kontserbatuenetako bat Gwisho da (Zambia).[19]

Afrikako Harri Aro berantiarraren denbora lerroa

Tradizio makrolitikoa, hastapenetan, lupembiar kulturan (Kongoko harana) gauzatzen da. Tresna arkaikoak dira, aurpegibiko pieza astunak, aizkora eta zeio antzekoak, nahiz eta pieza landuagoak ere badauden. Badirudi tradizio hori magosiar kulturak jarraitu zuela, geroago, elementu erregresiboak eta ezaugarri eboluzionatuak nahasten zituen arren (pieza hostokara finak, mikrolitoak eta abar. Magosiar kultura duela 12.000 urte inguru hasi zen, luzaz iraun zuen.ere tresnen mikrolititzaziorantz eboluzionatu zuen. Saharaz hegoaldeko Afrikaren iparraldean, tresna aurreratuak daude, Harri Aro ertainekoen gisakoak.

Neolitoaren amaieraren mugarritzat jotzen da Nok kulturaren agerpena, burdinaren teknologiaren hastapenarekin lotzen dena, egungo aroaren lehen milurtekoaren erdian. Hala ere, eskualde isolatuago askotan, tresnak oso gutxi garatu ziren, Europaren kolonizazioa iritsi arte.[20]

Awash ibaiaren erro modernoa, Etiopia. Palaeo-Awashen ondorengoa, Harri Aroko tresna zaharrenak aurkitu diren sedimentuen iturria.

Afrika iparraldea

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Afrika iparraldearen mapa.

Mediterraneoko Afrikan Harri Aroak funtsean Europaren aldi paraleloak ukan zituen,[21] harik eta, neolitoaren hasieran, Egiptoko zibilizazioaren eraginak eta feniziar kolonizatzaileek eboluzio erritmoa azkartu zuen arte, Europaren aldean.[22]

Paleolitoa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Sakontzeko, irakurri: «Paleolitoa»

Kultura zaharrenak olduvai aldikoak dira; aztarnategi batzuetan, hala nola Sidi Abderramanen, Casablancan (Maroko) duela milioi bat urte inguruko aztarnak aurkitu dira. Horiei esker pixkanakako trantsizioa ezarri ahal izan da, ebakitako uharriak nagusi ziren kulturatik aurpegibikoa tresna nagusia zen kulturara. Sidi Abderramango aztarnak lotu litezke Oranen (Aljeria) aurkitutako Atlanthropus mauritanicus giza motarekin, (Homo heidelbergensis espeziearen aldaera bat).[23]

  • Olduvai eta acheul aldietako aztarnak, Iparraldeko Afrikan
  • Atlanthropus mauritanicus baten masailezurra.
    Atlanthropus mauritanicus baten masailezurra.
  • Uharri landuak.
    Uharri landuak.

Acheul aldia oso ugaria da inguru horretan: besteak beste, Sidi Zin (Tunisia), Ain Fritissa (Maroko), Arka, Erg Tihodaine, Tachengit eta Tabelbala (Aljeria); Abbassieh, Kharga eta Gurnah (Egipto) aztarnategiak nabarmentzen dira. Aljeriako aztarnategietan, Ipar Afrikako acheul aldiaren sekuentzia oso bat ezarri ahal izan da (800.000-100.000 urte).[24]

Iparraldeko Afrikaren paleolito beheko eta erdikoaren denbora lerroa

Iparraldeko Afrikako erdi paleolitoa neandertalen eraginez sortu zen, ziurrenik Europatik etorritakoak eta mousteriar kultura inportatu zutenak. Eztabaidatua da neandertalek Europatik Afrikara egin zuten bideaz. Orobat onartzen den arren migrazioak Ekialde Hurbiletik etorri zirela, badirudi Gibraltarko itsasartean zehar komunikazioa egon zela, ziurrenik bi noranzkoetan.[25]

Iparraldeko Afrikako erdi paleolitoak, duela 50.000 urteko europarraren oso antzekoa, ateriar (Aljeriako Bir el-Ater aztarnategiari zor dio izena) kulturaren hastapena ekarri zuen, industria propio bat sortu zuena. Mousteriarraren oso antzekoa zen ateriarra, baina alderik garrantzitsuena da azken horren tresna gehienak pedunkulatuak zirela (karrakagailuak, puntak, eta abar), eta pieza hostokara landuak zituztela. Jebel Irhoudeko (Maroko) gizaki primitibo modernoarekin lotzen da. Kultura hori oso ugaria izan zen 20.000 urtez (Bir el-Ater, Taforalt, Temara, Dar-se-Soltan eta abar), baina duela 30.000 urte hasi zen gainbehera, eta duela 12.000 urte desagertu zen erabat, holozenoaren egunsentian.[26]

  • Ateriar kulturaren ale nabarmenak (Sahara)
  • Jebel Ihroudeko buruhezurra.
    Jebel Ihroudeko buruhezurra.
  • Punta hostokara.
    Punta hostokara.
  • Punta txortenduna,
    Punta txortenduna,
  • Karrakagailu txortenduna.
    Karrakagailu txortenduna.

Afrikako goi paleolitoa ere desberdina da Europakoaren aldean; Afrikako iparraldeko kulturen multzoa desberdina da.

Iberomauritaniar kultura da ezagunena, Magreben sortua, K.a. 30000. urte inguruan, iraupen luzekoa, oraindik ere bizirik baitzen zen mesolitoaren hasieran, eta duela 8.000 urte desagertua. Jatorria eta ezaugarriak oraindik eztabaidagai dira, ateriar erroari buruzko mota guztietako espekulazioen jomuga izan baita. Ikertzaile batzuek ―esparru akademikoan izendatu zutenek― Iberiar penintsulatik iritsitako etorkinen kulturatzat hartzen dute; aditu gehienek, baina, ekialdetik etorritako gizaki primitibo modernoarekin lotzen dute. Kultura leptolitikoa da, pieza hostokarak egiten zituen, hau da, hosto gisako harri piezak ezinbesteko oinarri ziren mota guztietako tresnen euskarri gisa, denborak aurrera egin ahala mikrolito bihurtzeko joera argiaz.[27]

  • Iberomauritaniar kulturaren aztarnak
  • Mechta el-Arbi erako garezurra.
    Mechta el-Arbi erako garezurra.
Paleolitotik neolitorako denbora lerroa, Magreben

Epipaleolitoa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Sakontzeko, irakurri: «Mesolitoa»

Kapsiar kultura Gafsa ondoko Mekta aztarnategian (Tunisia). Kultura horren eraginak Magreb eskualdea gainditu zuen, eta zirenaikaren eremura eta Nilo haranera iritsi zen. Kultura horren aztarnategietan aurkitu izan dira jatorri bromatologikoko maskor ugari eta industria litiko laminar eta mikrolitiko bat, forma trapezoidalak eta triangeluarrak dituena. Gainera, ostrukaren arrautza oskolak erabili zituzten ontzi gisa, askoan apainduraz josiak. Kapsiar kultura lotu liteke Libiako Ain Dakkarako gorpuzkiekin eta Tassiliko nahiz Saharako beste eremu arrokatsu batzuetako labar artearekin.[28][29]

Iberomauritaniar eta kapsiar aztarnategi nagusiak Magreben.

Neolitoa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Sakontzeko, irakurri: «Neolitoa»
Mendebaldea
[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ipar Afrikako itsasertzeko lehen neolitoa zeramika kardiala da, K.a. zazpigarren milurtekoaren hasierakoa. Garai hartan, bizileku nagusia harpeak zirenez, egiaztatu ahal izan da leize zuloetan aurkitutako aztarnen bitartez, zeramika inprimatuaren hondarrekin eta ehiza frogekin batera, nekazaritza eta abeltzaintza jada egiten zirela.[30] Mendebaldean, tokiko kulturari gehitu zitzaizkion magrebiar eremuan nagusitu ziren berrikuntzak, «kapsiar tradizioko neolitoa» sortzeko, K.a. 5000-2000 bitarte, gutxi gorabehera.[31]

Garai hartan, suharria zizelkatzeko teknika asko aurreratu zen; hastapenean, mikrolito geometrikoak, gero punta hostokarak. Abeltzaintza eta ehiza ziren jarduera nagusiak, eta nekazaritza bigarren maila batean gelditzen zen. Zeramika landugabea eta apaingarririk gabea zen bitartean, ostruken arrautza oskolez egindako tresnak maiz oso apainduta egoten ziren.[32]

Erdialdea
[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Saharar-sudaniar neolitoa antzeko prozesu batean agertu zen, eta kronologia berarekin: kapsiar kulturaren oso antzekoa bazen ere, garapen maila handiago lortu zuen: zeramika landua nabarmentzen da, ebakidurekin eta inpresioekin ongi apaindua; lurperatzeak fetu jarreran, okrearekin eta kornalina, amazonita, kaltzedonia edo bolizko apaingarriekin. Labar artea ere egin zuten, basamortuan sakabanatutako babesleku eta harpe txikietan.[33]

Nilo aldea
[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Itxuraz autoktono izan ziren bi neolitizazio eremu bereizi ziren: hegoaldean, Egipto garaiko eremua, non badari kultura nagusitu baitzen;[34] eta iparraldean, Egipto beherean, non ibaiaren delta eta Qarun aintzira aldean merimde kultura nabarmendu baitzen.[35]

Kasu guztietan, neolitoa K.a. 5000 inguruan sortu zen, eta K.a. 4000ko milurtekoan zehar iraun zuen. Bi eremuen arteko komunikazioa ibaiaren bidez izan behar zen; izan ere, K.a. 3000ko milurtekoaren hasieran, ezaugarri antzeko asko zituzten, eta kultura bakar batez hitz egin zitekeen, ez neolitoa, baizik eta kalkolitoa, hegoaldean (naqada kultura) aberatsagoa zena iparraldean (maadi kultura) baino.

Neolitoaren denbora lerroa Nilon

Merimde kulturaren neolitoa sakonki ezagutzen da, deltaren erdian dagoen aztarnategi handi bati esker (Merimde Beni-Salame),[36] ingurune zingiratsuak kontserbazio arazo larriak ezartzen dituen arren. Induskatutako herrixketan oinplano obaleko etxeak aurkitu izan dira, kanaberaz eraikiak, tximinia eta siloekin; zeramika, forma askotakoa izan arren, landugabea da eta apaingarririk gabea, azken faseetan izan ezik, non ukitu gorrizta bat jaso baitzuen. Oinarrizko estatuak ere modelatu zituzten, horien artean giza aurpegi zakar bat nabarmentzen baita. Industria litikoan maila tekniko handia lortu zuen, oinarri ahurreko gezi muturrak eta aurpegibiko piezak bereziki. Batzuetan, presio bidezko ukituak nahiz piezen leunketa ere egiten zuten, hala nola lantza mutur bikainak. Labanak, igitai hortzak eta eguneroko beste tresna batzuk ere egiten zituzten, hala nola aizkora leunduak. Merimde kulturan lehen aldiz agertu ziren paleta landugabeak, kosmetikarako edo ehunetarako pigmentuak nahasteko, zenbait materialetan eginak eta forma zehatzik gabekoak. Hilobi obaletan ehunka lurperatze aurkitu izan dira.[37]

  • Neolitoaren aztarnak Nilo inguruan
  • Naqada kulturako hilobi bat, momifikatze natural batez.
    Naqada kulturako hilobi bat, momifikatze natural batez.
  • Naqada kulturako zeramika.
    Naqada kulturako zeramika.
  • Arrain itxurako paleta bat.
    Arrain itxurako paleta bat.
  • Emakume baten irudia, boliz egina, amratiar kulturakoa
    Emakume baten irudia, boliz egina, amratiar kulturakoa

Badari kulturari dagokionez ere, aztarnen artean agertu izan dira hilobi lurperatzeak, gehienetan ibai ertzean, horregatik kontserbatu izan dira: hilobi asko oholez zurkaiztuta daude; eskeletoak eta momia naturalak fetu jarreran agertu ohi dira, apaingarri ugarirekin, hala nola gerrikoak, zeramika, gezi muturrak eta beste batzuk; gainera, hilotza larru batez estali ohi zuten. Lehen indusketetan aztertu ahal izan ziren badari kulturako eskeletoen arraza ezaugarriak: herri mestizo, erdi afrikar, erdi asiar bat zen. Kanpotik etorritako herri neolitiko baten hipotesia indartu lezake horrek. Hala ere, hipotesi hori guztiz iraulia izan zen geroztik egindako ikerketa batzuen bitartez: badari jendeak beltzek omen ziren,m Afrikaren bihotzetik etorriak. Nolanahi den ere, Egiptoko neolitoaren jatorria oraindik gai eztabaidagarria da.[38]

Kultura materiala Egipton beherean baino hobeki ezagutzen da, aberatsagoa dirudi edo, besterik gabe, ingurugiroaren baldintzek kontserbazioaren alde egin dute: suharrizko pieza bikainak, forma ezberdinetako eskisto paletak (laukiak, arrain itxura), pigmentuak nahasteko; hezurrezko eta bolizko piezak, ehunak eta, aroaren amaieran, kobrezko objektu batzuk ere. Gizonezkoen eta emakumezkoen estatuak eta animalien irudiak ere aurkitu izan dira. Zeramika leuna landu zuen, askotarikoa, eta, hasieran, erliebean apainduta egon ohi zen, uhin erako apaingarriz; geroago, irudi geometriko, landare eta animalia irudiz margotutako zeramika sortu zuten, giza irudia agertu arte. Nekazaritza eta abeltzaintza dokumentatuta daude eta induskatutako herrixketan lau angeluko oinplanoko etxebizitzak agertu izan dira, zuhaitz adarrez eta adobez eraikiak. Esan daiteke badari kultura Egiptoko aro aurredinastikoarekin lotzen dela ―jada aro historikoan―.[39]

Lehen metalak antzinako Egipton agertu ziren, eta, berehala, idazkera asmatu eta antzinateko kultura nagusietako bat eratu zuten. Magreb aldea gelditu egin zen, herri libiko aski ezezagunen mende. Han ezin daiteke, beraz; benetako Brontze Aroaz hitz egin, Mediterraneoaren gainerako eskualdeen antzera; izan ere, feniziarrek eragin zituzten, K.a. 1000. urte inguruan, eskualde hori Harri Arotik behin betiko atera zuten aldaketak.[40]

Ekialde Hurbila

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Ekialde Hurbileko eskualdea, XXI. mendeko herrialdeak nabarmenduta.

Ekialde Hurbila izena erabiliko dugu Europatik hurbilen dagoen ekialdeko eskualdea izendatzeko. Izen horren mugak aldagarriak izan badaitezke ere, eremu mugatuagoan, izendapen hori hego-mendebaldeko Asia izendatzeko erabiltzen da: Turkia, Siria, Libano, Palestina, Israel, Jordania, Irak, Iran. Baita ere, Saudi Arabia, Kuwait, Bahrain, Qatar, Arabiar Emirerri Batuak, Oman eta Yemen ere eskualde horretan daude, baina ez dira testu honetan aipatuko. Egipto ere sartu ohi da, lehen aipatu duguna, Afrikari buruzko atalean; Zipre ere kanpo geldituko da, Europako kapitulurako utziz. Bestalde, Kaukasoko aldeak ere aipatuko dira tarteka.

Historiaurrearen ikuspegitik begiratuta, Ekialde Hurbilean etengabeko berrikuntzak eta aldaketak sortu ziren, eta horrek eragin erabakigarria izan zuen Eurasia osoko garapenean, ez bakarrik hurbileko eremuetan.

Paleolitoa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Behe Paleolitoa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ekialde Hurbilean gizakiaren presentzia oso goiztiarra izan zela egiaztatu ahal izan da, Dmanisiko (Georgia) aztarnategian egindako aurkikuntzetan. Aztarnategi horretan, Homo ergaster espeziearen aztarnak aurkitu dira, zehazki 1.850.000 eta 1.600.000 urte bitarteko zenbait garezur, kultura material oso zakar baten aztarnekin batera (harri printzak, uharri landuak eta erauzketa nukleo desantolatuak).[41] Beraz, behe paleolitiko arkaiko baten aurrean gaude, acheul aldiaren aurrekoa. Datu horiek olduvai aldiko gertaera paleomagnetikoa markatzen dute, fosilik zaharrenen azpian, 1.850.000 urte dituen basalto gainazal bat (Mashaveraren gainazal izendatua, polaritate normalekoa) aurkitu baitzen, eta haren gainean geratzen ziren giza aztarnak, litikoak eta paleontologikoak zituen estratua. Hor polaritatea jada negatiboa zen, eta horrek gertaeraren amaiera adierazten du.[42]

Lehen aurpegibiko lazki landuak Galileako itsasoaren hegoaldean agertu ziren, Al-Ubeidiyan (Zisjordania), beste tresna batzuekin batera. Aztarnategi horretan, milioi bat urte baino gehiagoko giza aztarnak aurkitu ziren, urriak izan arren.[43]

Acheul aldi ohikoago bat aurkitu izan da Al Gesher Benot Yaaqov (Israel)[44] ―800.000 urte baino gehiagoko aztarnak eman ditu―, Latamne (Siria) ―500.000 urte―[45] edo Gharmachi (Siria) ―acheul aldiaren amaiera―[46] aztarnategietan. Acheul aldiaren amaierako aztarnak ugariagoak dira, bai itsasertzeko aztarnategietan (Ras Beyruth, Libano)[47] nahiz barnealdean, Jordan haranean, Um Qatafa[48] eta Tabun bailaretan,[49] Erdi Paleolitorako trantsizioa markatzen duena. Trantsizio hori, dirudienez, «yabrud» izeneko industria litikoetan dago (aurpegibiko gutxiago, ezpal tresna gehiago, Levallois metodoaren garrantzi handiagoa...); kultura hori Zuttiyeh leizean aurkitu izan da, 150.000 urteko antzinatasunarekin.[50]

Behe Paleolitoaren denbora lerroa Ekialde Hurbilean:

Erdi Paleolitoa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Europakoaren nahiko antzekoa da. Kultura materiala, funtsean, mousteriar tresnez osatzen da: zaharrena Nahal Me'arot leizeko wadi-mughara tradizioa da, eta ondoren, gaur egungo Tajikistaneraino iristen den mousteriarra. Izan ere, ikertzaile batzuek «erdi paleolito perimediterraniar» batez mintzatzen dira.[51] Izan ere, Ekialde Hurbilean leize enblematikoak daude, besteak beste: Shanidar (Irak), non «loreen gizakiaren» hilobia aurkitzen den; Kebara,[52] Amud[53] eta Tabun[54] (Israel), Erdi Paleolitoko sekuentzia ia osoa eskaintzen duena eta neandertalen ehorzketekin erlazionatzen dena; Teshik-Tash (Uzbekistan), haur neandertal baten garezurra aurkitu den lekua;[55] eta abar.

Tabun leizean, industria litiko zaharrenak Behe Paleolitokoak dira (acheul aldiaren amaiera eta yabrud), non wadi-mughara[56] tradizioko piezak aurkitzen diren. Haren gaineko indusketa mailan, oso industria modernoak aurkitu izan dira; goialdean, berriz, mousteriar alkdiko aztarnak agertu dira, birtualki Europan aurkitutakoen berdinak eta neandertalen hondarrei lotuak.[57]

Horrek ezaugarri guztiz bereziak ematen dizkio Mediterraneo ekialdeko Erdi Paleolitoari, beste aztarnategi antzinagoko batzuk ere baitaude bertan. Dirudienez, Jordan ibaiaren haranak gizaki modernoen migrazioa jaso zuen neandertalak desagertu aurretik. Nolanahi ere, aztarnek erakusten dute harrizko tresna modernoak agertu zirela (Europako Goi Paleolitokoen antzekoak), K.a. 56000. urtetik aurrera, Europan baino askoz lehenago, Levallois tradizioarekin ahaidetuta, baina argi eta garbi aurignactarra. Era horretako industria litikoak Boker Tachtit (Negev) aztarnategian datatuak izan dira 47.000 eta 38.000 urteko antzinatasunez.[58]

  • Jordan haranean agertutako gizaki primitibo modernoen eta neandertalen gorpuzkiak
  • Gizaki primitibo modernoa, haurra (Qafzeh, K.a. 90000).
    Gizaki primitibo modernoa, haurra (Qafzeh, K.a. 90000).
  • Gizaki primitibo modernoa, heldua (Skhül, K.a. 80000).
    Gizaki primitibo modernoa, heldua (Skhül, K.a. 80000).
  • Neandertal hilobia (Kebara, K.a. 60000).
    Neandertal hilobia (Kebara, K.a. 60000).
  • Neandertala (Amud, K.a. 50000).
    Neandertala (Amud, K.a. 50000).

Giza fosilei dagokienez, Jordan haranean aztarna multzo handi bat aurkitu izan da, neandertal klasikoen eta cro-magnon edo gizaki modernoen arteko ezaugarri bateratuak dituena. Aztarna horiei «neandertal progresibo» esan izan zaie batzuetan, eta «gizaki primitibo moderno» beste batzuetan.[oh 1] Aztarnei dagokienez, Skhül, Amud, Qafzeh eta Mugharet-el-Zuttiyeh haitzuloetakoak nabarmendu behar dira, 100.000 eta 90.000 urtekoak,[57] nahiz eta ikertzaile batzuek zaharragotzat jotzen dituzten, kontuan izanik Kebarako neanderthal hilobiak gutxienez 60.000 urte dituela.[59] Neandertal klasikoak ez bezala, gizaki primitibo moderno hauek ez ziren desagertu eta, inolako etenik gabe, gizaki modernoekin lotzen dira, bai alderdi fisikoan, bai kulturalean. Gaingiroki, gizaki primitibo modernoak neandertal klasikoetatik bereizten dira, aurpegia askoz txikiagoa eta irtenagoa dutelako, masailezurraren atzeko espaziorik gabe,[60] eta bekoki garaia; garezurraren edukiera antzekoa den arren, buruaren egitura arras desberdina da.

Zalantzak daude Ekialde Hurbileko gizaki primitibo moderno hauek ote diren Europarako bidean lehen abangoardia, lehen adierazi dugun bezala, ikertzaile batzuen iritziz gizaki moderno hauek neandertalak baino lehenago iritsi baitziren Ekialde Hurbilera.[61] Bi espezieak hedatzen ari ziren, bata mendebaldeko Europatik zetorren eta bestea, berriz, Afrikatik, eta hemen aurkitu ziren. Aurkitutako aztarnek hibrido baten antza dute, espezie horien arteko harreman fisiko edota kulturalen emaitza.[62] Seguruenik, milaka urtez bizi izan ziren elkarrekin.

Erdi Paleolitoaren aldia Ekialde Hurbilean

Goi Paleolitoa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

XX. mendearen amaiera arte, ekialdeko Mediterraneoaren Goi Paleolitoaren azterketa René Neuvillek eta Dorothy Garrodek,[63] bakoitzak bere bidetik egindako lanetan oinarritzen zen batez ere, Galileako, Karmel mendiko eta Judeako leize eta babesleku arrokatsuetan eginak. Neuvilleren ikerketen arabera, eboluzio leinu bakarra zegoen, zenbait fasetan banatuta.[64]

Geroagoko azterlan batzuek bi kultura korronte bereizi eta paralelo aipatzen dituzte;[65] besteak beste, aurkitutako teknologia litikoagatik, eta, aldi berean, kronologia berrikusi da:

  • Ahmariar kultura, K.a. 36000 eta K.a. 22000 urteen artean datatutako kultura.[67] Itxuraz, emirandar kulturatik eratorri zen, eta baliteke kebarandar goiztiar baten aitzindaria izatea. Fosil nagusia da Mugharat el-Wad leizean aurkitutako punta orraztua.[68]
  • Ahmariar tradizioaren ohiko tresnak
  • Karrakagailua harri xafla batean.
    Karrakagailua harri xafla batean.
  • Gubila.
    Gubila.
  • Mugharat El-Waden aurkitutako punta.
    Mugharat El-Waden aurkitutako punta.
  • Mikrolito hostokara.
    Mikrolito hostokara.
  • Sortaldetar aurignac aldia, K.a. 32000 eta K.a. 18000 urteen artean garatua, hiru fasetan banatu ohi da (behe anteliarra, goi anteliarra eta atlitiarra).[69] Ziur aski, Europako ekialdeko aurignac alditik eratorria da (Bacho Kiro leizea, Bulgaria).[oh 2]
  • Sortaldetar aurignac aldiaren tresnak
  • Karrakagailu karenatua.
    Karrakagailu karenatua.
  • Gubila.
    Gubila.
  • Dufour xafla.
    Dufour xafla.
  • Bi puntadun azagaia.
    Bi puntadun azagaia.
Goi Paleolitoaren denbora lerroa Ekialde Hurbilean

Goi Paleolitoaren eta Epipaleolitoaren arteko trantsizioan, aldaketa kontzeptual garrantzitsu bat gertatu zen. Tresna litiko zaharrenak prozesu operatibo espezializatuetan lortzen ziren, mikrolito laminarrak lortzeko helburuaz egindakoak. Epipaleolitoaren hasieran, ordea, helburua ez zen harri hostokarak lortzea, baizik eta mikrolito geometrikoak lortzeko xaflak egitea: mikrogubilaren teknika garatu zen eta horrela agertu ziren lehenengo gezi puntak orrazketa lauez landuak. Horrek adieraz lezake Mesolitoan arkua asmatu zela.

Mesolitoa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Natufiar ehorzketa, Nahal Me'arot.

K.a. 15000 urte inguruan hasi zen Mesopotamian eta Egipton, azken glaziazioa amaitu zenean. Klima aldaketak ingurunea desertifikatu zuen pixkanaka, biztanleen bizibidean eta ohituretan eragin handi batez. Dena den, litekeena da klima aldaketa ez izatea gizakiaren aurrerapena bultzatu zuen faktore bakarra. Hastapenetan, ehizak eta bilketak berebiziko garrantzia izaten jarraitu zuten; ekoizpen eremuak ibai eta aintziren inguruetara mugatzen joan ziren, eta horrek gizakien bizibidea sakon aldatzera behartu zuen. Ekialde Hurbilean, garia eta oloa berez hazten ziren, eta ugari ziren ardi, ahuntz eta zezen basatien taldeak. Nomadismoa, halabeharrez, erdi-sedentarismo bihurtu zen, ehiza sinbiotikoa bihurtu zen (gizakiek beren piezak ehizatzen zituzten beste lehiakide batzuetatik babesten zituzten aldi berean), eta bilketa hobeto antolatu zen. Fase honi, Ekialde Hurbilean, kebarandar aldia deitzen zaio. Garai hartan agertu ziren arkua eta geziak.[71]

Geroago, uzta biltzeak garrantzi handiagoa hartu zuen, eta ekialdeko mesolitoko kultura esanguratsuena sortu zen, natufiar kultura: Wadi Natuf ―uadi bat Palestinako lurraldean― ibai ibilguaren inguruetan, sedentarismoa izan zuen ezaugarri nagusia: etxe zirkularreko herrixkak agertu baitira aztarnetan; zerealen bilketa sistematikoa egiten zuten; igitai hortzen mikrolitoekin batera, motrailuak, errotarri primitiboak eta beste harri landuzko piezak egiten zituzten. Natufiar kulturan, piezak lantzeko prozedurak soildu egin ziren, ekonomia irizpide baten arabera, baina, itxuraz, teknika litikoa beheratu egin zen, ia edozein harri mota erabiltzen baitzuten tresnak sortzeko. Hala ere, egoera hori ekonomiaren malgutze gisa interpreta liteke, lortutako produktuak ez baitziren hain espezializatuak, eta zenbait helburutarako erabil zitezkeen, edo in situ egin zirelako, unean uneko behar jakinetarako.[72][73]

Epipaleolitoaren eta mesolitoaren denbora lerroa Ekialde Hurbilean

Neolitoa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Sakontzeko, irakurri: «Iraultza neolitiko»
Ilgora Emankorra.

Duela 10.000 urte inguru, Ekialde Hurbilean berrikuntza katea luze bat garatu zen, eta hain izan ziren nabarmen, ezen iraultza neolitikoa ekarri baitzuten. Zehatzago esanda, iraultza hori Ilgora Emankor izeneko lurraldean sortu zen: Mesopotamia (gaur egungo Irak) eta Kanaan (gaur egungo Palestina eta Israel), Nilo bailara (Egipto), Libano, Siriako iparraldea eta Anatoliako hego-ekialdea (Turkia).

Ekialde Hurbileko biztanleak izan ziren lehenak animaliak etxekotzen (abeltzaintza) eta landareak hazten (nekazaritza). Nekazaritza lanen ebidentzia antzinakoenak Tell Abu Hureyra (Siria) aztarnategian aurkitu ziren, duela 11.000 urtekoak; Zawi Chemi Shanidar (Irak) aztarnategian, berriz, lehen etxeko animalien aztarnak aurkitu ziren, duela 10.500 urtekoak.[74]

Sakontzeko, irakurri: «Tell Abu Hureyra»

Ilgora Emankorretik, neolitoa Asiara (India eta Txina aldera), Afrikara (bereziki Egiptora) eta Europara hedatu zen Mediterraneoan zehar; eta populatutako eskualde guztietan izan zuen eragin zuzena:

  • Tresna berriak asmatu ziren, askotarikoak, baina funtsean, zeramika eta ehuna sortu ziren. Zeramika nahiko aurreratuta agertu zen neolitoan. Ezagutzen diren lehen zeramika aztarnak K.a. 6750ekoak dira, Jarmo (kurdueraz: چەرمۆ, Çermo, Kurdistan) aztarnategian aurkitu ziren, baita Tepe Gawra (Irak) aztarnategian ere, K.a. 6500 urtekoak.[75]
  • Nekazari bihurtzean, giza taldeek kokaleku finkoak ezarri zituzten, eta, horrela, lehen herri egonkorrak, hau da, sedentarismoa. Jerikoko herrixka protoneolitiko karbono 14 metodoa erabiliz K.a. 9551. urtean datatu zen. Beste adibideak aurkitu ziren Ain Mallahan (Israel), Zawi Chemi Shanidarren (Irak) eta Ganj Darehen (Iran).
  • Nekazaritzak eta abeltzaintzak ekoizpena areagotu zuten, alde batetik, eta zeramikak ekoizpen haiek biltegiratzeko aukera ematen zuen. Lehen aldiz, elikagaiak eta bestelako produktuak soberan zeuden, eta, horrela, soberakinak sortu ziren lehenengoz.
  • Soberakinek hazkunde demografiko handi bat bideratu zuten; biztanleria hamar aldiz handituko zela kalkulatzen da, 10 milioitik 100 milioi gizakitara.[76]
  • Bizimodu sedentarioak eta biztanleriaren hazkundeak benetako hirien sorrera ekarri zuen: Jeriko (Zisjordania) munduko lehen hiritzat hartzen da, K.a. 8000. urtean sortua 2.000 bat biztanlerekin. Aipa daitezke, halaber, Çatal Höyük (Anatolia), Jarmo (Kurdistan), Hassuna eta Samarra (Irak), Ugarit eta Tall Halaf (Siria).
  • Lanaren zatiketa hasi zen: nekazariak, abeltzainak eta artisauak. Soberakinak zituztenak beste batzuekin trukatzen hasi ziren haien beharrak asetzeko; horrela, merkataritza (trukea) sortu zen.[77]
  • Trukeak tokian tokikoak izateaz gain, eskualdekoak izatera hedatu ziren, eta horrela ernatu ziren lehen merkataritza bideak. Adibiderik argiena Al Beidha[78] eta Ba'ja[79] (Jordania) aztarnategietan dago, non K.a. 7000 urte inguruko bazar bat induskatu baitzen.
  • Aldaketa horiek guztiek desberdintasun sozialak sortu zituzten, hau da, aberatsak eta pobreak; era berean, lehen agintea ere agertu zen, bai esparru politikoan, bai erlijiosoan.[80]
Neolitoaren denbora lerroa Ekialde Hurbilean

KalkolitoaOligarkiaUruk TrukeÇatal HöyükJerikoJerikoSedentarismoEhiza Gizarte estratifikazioaMerkatu (ekonomia)EtxekotzeUztaHistoriaKalkolitoaNeolitoa

Mesolitoa

Ekialde Hurbilean, ez da zentzuzkoa Metal Aroa historiaurreko garai batean kokatzea; izan ere, kobrea urtu gabe erabili zen lehen fase batzuk albora utzita, metalurgiaren garapen handia batera gertatu zen dokumentu idatzien agerpenarekin eta zibilizazio handien sorrerarekin. Beraz, garai historikoan sartzen da, zorrozki hitz eginez.[81]

Amerika

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Amerikan, munduko beste eskualdeetan baino geroago agertu zen Harri Aroa, bere ezaugarri bereziekin, gainera. Ikertzaileen artean orobat onartzen den teoriaren arabera, Amerikaren giza populatzea Siberiatik iritsi zen, Bering itsasartearen bitartez. Ibilbidea ia aho batez onartzen bada ere, ez da horrela gertatzen migrazioren uneari dagokionez. Würm glaziazioak itsas mailaren beherakada eragin zuelarik, izotz plakekin batera, bi kontinenteen arteko pasabide ibilgarri bat sortu zen Bering itsasartearen gainean: Beringia, hain zuzen ere. Jakina, ez zen beti zeharkagarri izango; kalkulatu da gizakiek, behintzat, izotzaren gainean ibilbide libre batez zeharkatu ahal izan zutela: lehena 40.000 urte BP sortu zen, eta 4.000 urte inguru izango zuen; bigarrena 25.000 urte BP inguru. Geroztik, itsasoaren maila goratu zelarik, iraganbidea desagertu egin zen eta migratzaileek ezin izan zuten atzera itzuli. Datu horiek kontuan hartuta, bi teoria sortu ziren gizakiaren populazioa Amerikara iritsi zeneko garaiari buruz:

  • Populatze goiztiarraren teoria: gizakia Amerikara 30.000 urte BP inguru iritsi zen.
  • Populatze berantiarraren teoria: gizakia Amerikara duela 15.000 urte BP inguru iritsi zen.

Populatze berantiarraren teoria klasikoaren aldeko froga gehiago dagoen arren, ez dago kontraesanik bi teorien artean, eta litekeena da Asiatik etorritako bi migrazio aldi egotea.[82]

Amerikako giza populazioa, funtsean, gainerako gizateriatik isolatuta bizi izan zen 40.000 urte inguru. Giza talde horiek zortzi klimatologia mota desberdinetara egokitu behar izan zuten; horrek dibertsifikazioa eragin zuen, 300 tribu baino gehiagotan, 2.000 hizkuntza baino gehiagotan, eta, gutxienez, dozena bat zibilizazio bikain garatu ziren.

Hori guztia kontuan hartuta, ezinezkoa da «mundu zaharrean» erabiltzen den aldizkatze bera aplikatzea amerikar kontinenteari.

Historiaurrearen denbora lerroa Amerikan

Aro AurreklasikoaPaleoindiarHistoriaMetal AroaNeolitoaMesolitoaPaleolitoa

Ipar Amerika eta Mesoamerika

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Aro litikoa eta arkaikoa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Clovis motako lantza punta, Mexiko Berria.

1958an, Gordon Willey eta Philip Phillips arkeologoek etapa hauek proposatu zituzten Ipar Amerikarako eta Mesoamerikarako:[83]

  • Aro litikoa (mundu zaharreko Goi Paleolitoaren baliokidea): lehen amerikarrak iritsi zirenetik, gutxi gorabehera, 10.000 edo 12.000 urte arte (defendatutako paradigma teorikoaren arabera). Aldi horretan bi fase daude:
    • Bereizi gabeko ehiztari-biltzaileen hasierako fase bat, oso aztarna gutxi utzitakoa, beste kontinenteen antzeko industria litikoa zuena (uharri ebakiak, aurpegibikoak...) eta lantza puntarik gabea; adibide antzinakoenak Estatu Batuetako (Topper, Lewisville eta American Falls) eta Mexikoko (El Cedral eta Tlapacoya) aztarnategietan agertu izan dira.[84]
    • Bigarren fasea, ehiztari aurreratuena, 13.000 urte BP; kultura haietan arruntak izan ziren karrakagailuak, suharri xaflak, gubilak eta lantza punta landuak. Ipar Amerikan, Clovis, Folsom[85] eta El Plano[86] (Mexiko Berria) kulturak nabarmentzen dira. Kultura horiek herri ehiztariei dagozkie; ehiza tresnetarako punten neurriak, denborarekin txikituz doazenak, adierazten du hasieran harrapakin handiak ehizatzen zituztela, baina paleofauna hori desagertu zen heinean, ehiztari taldeak egokitzen joan ziren, fauna txikiagoa ehizatzera.
  • Aldi arkaikoa (mundu zaharreko mesolitoaren parekoa, baina ez berdin-berdina). Garai konplexua izan zen, orduan gertatu baitzen artoaren nekazaritzarako trantsizioa. Fase hori ia Ipar Amerika osora eta Mesoamerikara hedatu zen, ondorengo eboluzioaren funtsezko eragile gisa. Iparraldean, eremu zirkunpolarretan, Kultura artikoko herri ehiztari-biltzaileak bizi ziren; erdialdeko belardi handietan, berriz, Cochise kultura izendapenean sartu ohi dira (bere hiru faseekin: antzinakoa, Chiricahua eta San Pedro; K.a. 5000tik K.a. 200era). Ehizak funtsezkoa izaten jarraitu zuen eta arkuaren asmakuntza K.a. 1000. urte inguruan dokumentatu zen.[87]
Esku baten irudia mikazko xafla baten gainean ebakia, Hopewell kulturakoa, Estatu Batuak.

Eraketa aldia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Oro har, mundu zaharreko Neolitoaren baliokidea da. Nekazaritza, abeltzaintza, zeramika eta beste berrikuntzak nabarmendu ziren. K.a. 5000 eta K.a. 1000 artean, lehen herrixka egonkorrak agertu ziren, apaiz kasta boteretsu batek gobernatuta. Kontinenteko zeramikarik zaharrena K.a. 3500. urtekoa da, gutxi gorabehera. Olmekak izan ziren garai hartako kulturarik garatuena. Beraz, Amerikako eremu honetako historiaurreko azken aldia izan zen, ordutik aurrera dokumentu idatziak agertzen hasi baitziren. Geroko faseak kolonaurreko kulturen «garai klasiko» deritzonaren barruan sartzen direnez, garai honi sarritan Aro Aurreklasiko deitu izan zaio.

Sakontzeko, irakurri: «Aro Aurreklasikoa»
  • Oasisamerikako kulturak: K.a. 3000. urtea baino lehen, mesoamerikar herriek ―artoa, babarrunak eta kuia oinarri zituen ekonomia batez― mendebaldeko hego-erdialdera migratu zuten, eta han «saskigileen kultura» sortuko zuen nukleo aberats bat eratu zuten, Anasazi, Hohokam eta Paquimé kulturen inguruan, hori da, gaur egun Pueblo deitzen diren indiarrak.
  • Ipar Amerikako tumulu eraikitzaileak: Ipar Amerikako ekialdeko basoetan (Ohio), garai hartan agertu ziren lehen tumulu eraikitzaileak: Adena kultura (K.a. 1000-K.a. 200), horren monumenturik ezagunena da Serpent Mound (Cincinnati).[88] Adena kulturaren ondoren, tumulu kultura desberdinak agertu ziren Estatu Batuetako erdi-ekialdeko eremu zabal batean (Mississippi - Missouri - Ohio), non nabarmendu baitziren Hopewell kultura (K.a. 200-500) eta Mississippiko tumulu eraikitzaileak (900-1500 AD), hiri estatu ugari sortu zituztenak, hala nola Cahokia.
  • Olmeka buru erraldoia (Tenochtitlán).
    Olmekak izan ziren garaiko zibilizaziorik aurreratuena. K.a. 1500. urtea baino lehenago agertu ziren, eta gure aroa hasi baino pixka bat lehenago desagertzen dira. Olmekak nekazaritza landu zuten, zeramika ezagutzen zuten, sedentarioak ziren eta oso antolaketa aurreratua zuten, desberdintasun sozial argiekin. Haien aztarnak Mesoamerikan zehar hedatuta daude. Dena den, gehienetan, ez zuten hiri bizitzarik garatu, San Lorentzo edo La Venta bezalako santutegi erlijioso handiak eta eskultura monumental oso bereizgarriak izan arren: buru erraldoiak. Zalantzagarria da inperio bat sortu ote zuten, ez baitago armada baten edo guduen frogarik. Ezagutzen diren hirigune bakanak harresiz babestuta zeuden eta erraz defendatzeko moduko lekuetan zeuden kokatuta. Olmekak izan ziren eguzki egutegiaren asmatzaile eta jada idazkera arkaikotzat har daitezkeen ikur multzo bat utzi zuten.
Sakontzeko, irakurri: «Olmeka»
  • Maia garai aurreklasikoa: erlazio estua dago olmeken eta maien zibilizazioaren sorreraren artean. Kultura horren hastapeneko garaiak ―gure aroaren aurreko azken bi milurteak― historiaurrekotzat har daitezke oraindik. Hirigune handiak sortu ziren, hala nola piramide eta harrizko plataforma gainean altxatutako monumentuak, eta desberdintasun sozial nabarmenak eta kanpo merkataritza oso bizia sortu zuten. Obsidiana eta jadea lantzeko berrikuntza zorrotzak egin zituzten, baita zeramikan ere, zeramika margotua bereziki.

Hego Amerika

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Hego Amerikako lehen zibilizazioei dagokienez, bi ikuspegi daude Andeetako kultura handien jatorriaz:

Alde batetik, ikertzaile batzuen iritziz Amazonasen arroa nukleo isolatu eta independentea izan zela Ozeano Bareko itsasertzarekiko, eta Andeetako kultura horiek modu autonomoan garatu zirela.

Bestetik, aurkara, Amazonia eta Andeen artean merkataritza harreman biziak eta migrazio mugimendu zabalak aurkitu izan dira. Datu horiek oinarri hartuta, historialari batzuen ustez Andeetako zibilizazio handien sortzaileak Amazoniako herriak izan ziren, mandioka eta batata landatzen zituztenak, baita Puna eta haranak okupatu zituzten ibaietako arrantzaleak ere. Hego Amerikan, berriro ere, aldizkatzea konplexuagoa da; oso maiz hitz egiten da zeramika aurreko aldi luze batez (K.a. 20000 - K.a. 2000), aldi litiko edo paleoindiarraz eta aldi arkaikoa biltzen dituena. Baina aroak izendatzeko terminologia hain ugaria da, ezen sinplifikatu beharra baitago.

Paleoindiarra

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Sakontzeko, irakurri: «Paleoindiar»

Paleoindiar terminoa hobetsi ohi da ikertzaileen artean, «garai litikoaren» ordez, baina badirudi dinamika berari erantzuten diola: lehen fasean, gutxi ezagutzen diren industriak eta aski garatugabeak; eta bigarren fasean, fosil zuzendaria, hau da, jaurtigaien puntak, maisutasunez landutako lantza punta hostokarak.

  • Lehen fasea, aldi protolitikoa: nahiko eztabaidatua da aztarnategien antzinatasuna —adibidez Pedra Furada (Brasil), 50.000 urte inguruan eta Monte Verde II (Txile), 33.000 urte inguruan—. Hala ere, nahiko dokumentatuta dago leize induskatu berriagoetan, hala nola, Venezuelako Taima-Taima,[89] Kolonbiako Garzon,[90] Peruko Pikimachay…[91] Azken honetan, 17.000 urte baino gehiagoko giza aztarnak dokumentatu dira, 14.000 urte ingururaino iritsi arte. El Guitarrero leizearen (Peru) estratigrafiak fase honetako okupazio etapa guztiak osatzen ditu.[92][93]
  • Bigarren fasea, ehiztari aurreratuena: itxura guztiaren arabera, hegoalderako giza hedapenarekin bat gertatu zen. Hego Amerikan harrapakin handiak ehizatzeko lantza muturrak arrain buztan motakoak izaten ziren, eta Ipar Amerikako Clovis motakoen oso antzekoak dira. Halako puntarik ez zen agertu Ghatchi haitzuloan, San Pedro de Atacamatik (Txile) gertu,[94] K.a. 13000. urtean, baina Lauricocha (Peru) periodoaren fase desberdinetan agertzen dira, 12.000 urteko antzinatasunarekin.[95] Hegoalderago, 12.500 urte inguruko etxebizitzen eta artefaktuen aztarnak aurkitu izan dira (Monte Verde I, Puerto Monttetik gertu). Venezuelako El Jobo[96] eta Ekuadorreko El Inga[97] ere aipatu behar dira. Dirudienez, Txiletik Santa Cruz probintziaren okupazioa sortu zen (Argentina), K.a. 11000. urteko aztarnekin, eta, azkenean, K.a. 7000. urteko Suaren Lurraldera iritsi ziren gizakiak (Cueva Fell, Txile).[98]
    Caral mendiaren (Peru) ikuspegia, zeramika aurrekoa.

Zeramika aurreko aroa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Duela 7.000 urte inguru nekazaritza, abeltzaintza eta lehen herrixkak hasi ziren, eta horietako batzuk erromesaldi gune erlijioso bihurtu ziren. Aipatzekoa da Caral hiria (Peru), K.a. 2600. urte ingurukoa.[99] Garai hartan osatu zen Hego Amerikako giza kolonizazioa. Azpimarratzekoa da Amerikako nekazaritzak askotariko espezieak lantzen zituela, mundu zaharrean landatutakoak baino askoz ere gehiago. Espezie haietako batzuk nahiko zailak ziren landatzen, eta biztanle haiek ingurugirora egokitzeko landutako trebetasun maila handiaren erakusgarri dira. Artoaz gain, kotoia, mandioka, batata, babarruna, tomatea, koka, kinkina, kinoa, papa, tabakoa, kakaoa eta beste zenbait espezie ere landatzen zituzten. Bi gabezia garrantzitsu izan ziren, baina, Amerikako nekazaritzan: goldea eta gurpila ez izatea. Abeltzaintzan, bestalde, oso espezie gutxirekin landu zuten: txakurra, pauma, untxia eta, zamabere gisa, kamelidoak (llama, alpaka, bikuina eta guanakoa), Hego Amerikako animalia esklusiboak, haien indarra ez baita nahikoa goldeekin lan egiteko.

Nekazaritza eta metalurgia aroa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Txibtxa tradizioko irudia.

Hego Amerikako kulturek zeramika garaiko aztarna aberatsak utzi dituzte.

Txibtxa edo muiskak, gaur egungo Panama eta Kolonbiako biztanle zaharrenak, 5.000 urte baino gehiagoko aztarnak utzi zituzten, kultur iraupen nabarmena batez, espainiar kolonizatzaileak iritsi ziren arte. Eraikitzaile eta nekazari handiak izan ziren, baina bereziki urrearen artisau handiak. Hegoaldean, Caral kultura zegoen (Peru, K.a. 3000-2000), Chavín kulturaren aurrekari zuzena, olmeken garai berekoa. Chavin kultura Hego Amerikako antzinako erreferente nagusia da, eta K.a. 900 eta 300. urte bitartean garatu zen. Kultura honen erdigunea Chavín de Huántar hiria zen, eta Peruko lurralde osoa menderatzera iritsi zen. Eraikitzaile handiak izan ziren, gizarte konplexua, merkataritza aktiboaren administrazio eraginkorra eta nekazaritza nahiz zeramika teknologia garatua zuten. Chavín kultura ordeztu zuen, 300. urte inguruan, Moche kulturak, nabarmendu zena ureztatze sistema garatuak izan zituelako eta huaca adobez egindako mailakatutako piramideak eraiki zituztelako.[100] Gure aroko 700. urte inguruan, Andeetako lehen «estatua» agertu zen: Wari inperioa. Chimú kulturak ordezkatu zuen, Chan Chan hiriburua erdigunean zuelarik, gotorleku ikaragarri bat, adobez eta harresiz egina.[101] Chimú kultura IInka inperioak menderatu zuen, 1470 inguruan.

Halaber, Cerritos de Indioseko (Uruguai) eraikitzaileak nabarmendu behar dira: duela 4.800 urte inguru, kultura ez hain ikusgarria, baina guztiz jakingarria sortu zuten. Hiri zirkularrak zituen, erdian plaza bat muinoen ―horregatik gaztelaniaz «cerritos» (muinotxoak) esaten diete― gainean jasotako etxolaz inguratuta. Etxolen zirkuluaren atzean hondakin piloak egiten zituzten, Amazoniako herrixka zirkularren antzera. Dirudienez, herrixka horiek bizigune multzo handiak osatzen zituzten, benetako hiriak izatera irits zitezkeenak.[102]

Europa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Europako Harri Aroa hiru etapatan banatu ohi da, John Lubbock ingeles historialariak 1865ean egindako proposamenei jarraiki: Paleolitoa, Mesolitoa eta Neolitoa.[103]

Paleolitoa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Paleolitoa, edo harriaren antzinako aroa da, Europako historiaurreko garai zaharrena eta luzeena. Duela milioi bat urte inguru hasi zen, lehen hominidoak iritsi zirenean (Homo ergaster edo Homo antecesor). Europako paleolitoan zehar, beste hominido mota batzuk ere agertu ziren: Homo heidelbergensis, Homo neanderthalensis eta Homo sapiens sapiens. Azken horrek, migrazio baten bidez, neandertalak desagertzea eragin zuen, duela 50.000 urte inguru.

Giza populazioaren bilakaerarekin batera, garapen kultural bat gertatu zen: Behe Paleolitoan, acheul aldiko kultura zen nagusi Europan; Erdi Paleolitoan, berriz, Mousteriar kultura ―Neandertal gizakiaren berezkoa― eta, geroago, Châtelperroniar kultura izan ziren nagusi.

Gizaki modernoa iritsi zenean,[104] zenbait kultura izan ziren elkarren segidan, hala nola Aurignac aldia, Gravette aldia, Solutra aldia eta Madelein aldia.

Paleolitoa ulertzeko beste elementu garrantzitsu batzuk dira gorabehera klimatikoak, glaziazioak, ehizatari- biltzaileen nagusitasun ekonomikoa eta labar artea.

Epipaleolito edo Mesolitoa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Epipaleolitoa edo Mesolitoa, edo harri aro erdia da. Luzatu zen Würm glaziazioa amaitu zenetik, duela 12.000 urte inguru, Neolitoa hasi arte, duela 5.000 urte inguru. Ikertzaile askok bereizi egiten dute Epipaleolitoa, Paleolitoko bizimoduak iraun zuen garaia, funtsezko aldaketarik gabe, adibidez Azil aldia; eta Mesolitoa, gizakiak sedentarismora inguratzeko joerarekin batera Neolitoaren berezko ezaugarri batzuk ezagutu zituen garaia, hala nola Tardenoisiar kultura.

Neolitoa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Neolitoa Europan.

Neolitikoa edo Harria Aro modernoa Ekialde Hurbiletik heldu zen Europara, Mediterraneoko itsasertzetik, Kristo aurreko lehen milurtekoan. Susmoak daude uste izateko zeramika aurreko neolitiko bat egon zela, batez ere abeltzaintzan oinarritua. Mediterraneoko lehen zibilizazio guztiz neolitiko handia zeramika kardial deritzona da. Horren aztarnak zeramika multzo zabal batean ageri dira, berberetxo maskorren inpresioez apaindutakoa, Afrikako nahiz Europako itsasertzean agertzen dena, Dalmazian hasi eta Iberiar penintsularaino.[105]

K.a. bosgarren milurtekoan, zibilizazio berri bat hedatu zen Danubio ibaiaren arrotik, lerrodun zeramikaren kultura, Rhin ibaian barrena Atlantikoko kostalderaino iritsi zena.[106]

K.a. 4000 hasieran, funtsezko aldaketa bat gertatu zen: megalito eraikitzaileen zibilizazioa agertu zen Portugal hegoaldean. Zibilizazio horrek Harri Aroaren mugak gainditu zituen, Kalkolitoan zehar iraun baitzuen «neoeneolito» deitu izan den fase batean.[107] Portugaldik eta Atlantikoko itsasertzeko beste leku batzuetatik, fenomeno megalitikoa mendebaldeko Europa osora iritsi zen, eta K.a. 2.500 ingururaino eboluzionatu zuen. Megalito eraikitzaileak herrixka gotortuetan bizi ziren.[108]

Oharrak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ Azken izen hori erabiltzen dugu gehienbat testu honetan.
  2. ↑ Tradizionalki, uste izan da aurignac aldia Mendebaldeko Europan sortu zela, baina zalantzan dago. Orobat, ez dago argi aurignac aldia non sortu zen eta nola hedatu zen Ekialde Hurbilera.[70]

Erreferentziak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ (Ingelesez) «Christian Thomsen Founds the "Three-Age" System in Archaeology : History of Information» web.archive.org 2021-09-20 (Noiz kontsultatua: 2025-01-18).
  2. ↑ Christian Jürgensen Thomsen daniar historialariak ezarri zuen, 1836an, hiru aroen sistema. [1]
  3. ↑ (Ingelesez) Huzayyin, S. A.. (1936). «20. Glacial and Pluvial Episodes of the Diluvium of the Old World: A Review and Tentative Correlation» Man 36: 19-22. or.  doi:10.2307/2791181. ISSN 0025-1496. (Noiz kontsultatua: 2025-01-18).
  4. ↑ (Frantsesez) Hirsch, Bertrand, ed. (2009). Le Rift est-africain : Une singularité plurielle. IRD Éditions  doi:10.4000/books.irdeditions.1704. ISBN 978-2709918237. OCLC .1193033670 (Noiz kontsultatua: 2025-01-21).
  5. ↑ (Ingelesez) Bonnefille, R.; Potts, R.; Chalié, F.; Jolly, D.; Peyron, O.. (2004-08-17). «High-resolution vegetation and climate change associated with Pliocene Australopithecus afarensis» Proceedings of the National Academy of Sciences 101 (33): 12125-12129. or.  doi:10.1073/pnas.0401709101. PMID 15304655. PMC PMC514445. (Noiz kontsultatua: 2025-01-21).
  6. ↑ (Ingelesez) Domalain, Mathieu; Bertin, Anne; Daver, Guillaume. (2017). «Was Australopithecus afarensis able to make the Lomekwian stone tools? Towards a realistic biomechanical simulation of hand force capability in fossil hominins and new insights on the role of the fifth digit» Comptes Rendus Palevol 16 (5-6): 572-584. or.  doi:10.1016/j.crpv.2016.09.003. (Noiz kontsultatua: 2025-01-21).
  7. ↑ (Ingelesez) «Early Modern Human Tools» Facts and Details (web.archive.org) 2021-03-02 (Noiz kontsultatua: 2025-01-21).
  8. ↑ (Frantsesez) Chavaillon, Jean. (2000). «Le paléolithique inférieur et les premiers habitats en Afrique» Histoire de l'humanité (Corinne Julien ed. Paris: Éditions Unesco): 116-137. or. ISBN 978-9232028105. OCLC .57153116.
  9. ↑ (Frantsesez) Roche, Hélène. (1982). «Hadar et les industries préacheuléennes d'Afrique orientale» Bulletin de la Société préhistorique française 79 (6): 165-166. or. ISSN 0294-7638. (Noiz kontsultatua: 2025-01-21).
  10. ↑ (Ingelesez) Leakey, Richard E.; Lewin, Roger. (2003). Origins reconsidered: in search of what makes us human. London: Abacus ISBN 978-0349103457. OCLC .1107139166.
  11. ↑ (Ingelesez) Foley, Jim. (2016). «KNM-WT 15000 (Turkana Boy)» Fossil Hominids - The Evidence for Human Evolution (web.archive.org) (Noiz kontsultatua: 2025-01-22).
  12. ↑ (Ingelesez) Smith, Tanya M.; Tafforeau, Paul; Reid, Donald J.; Grün, Rainer; Eggins, Stephen; Boutakiout, Mohamed; Hublin, Jean-Jacques. (2007-04-10). «Earliest evidence of modern human life history in North African early Homo sapiens» Proceedings of the National Academy of Sciences 104 (15): 6128–6133.  doi:10.1073/pnas.0700747104. PMID 17372199. PMC PMC1828706. (Noiz kontsultatua: 2025-01-26).
  13. ↑ (Frantsesez) Leroi-Gourhan, André. (1977). La Préhistoire. Paris: PUF OCLC .1046234394.
  14. ↑ (Gaztelaniaz) Tarradell, Miquel. (1979). La Prehistoria: nacimiento y primeras fases de la civilización. Difusora Internacional ISBN 978-8473680226ª. OCLC .8051827.
  15. ↑ (Ingelesez) Lowe, C. van Riet. (1954). «The Cave of Hearths» The South African Archaeological Bulletin 9 (33): 25-29. or.  doi:10.2307/3886792. ISSN 0038-1969. (Noiz kontsultatua: 2025-01-26).
  16. ↑ (Frantsesez) Inizan, Marie-Louise. (1995). Technologie de la pierre taillée. Meudon: CREP ISBN 978-2903516048. OCLC .813773726.
  17. ↑ (Ingelesez) Armstrong, A. Leslie. (1931). Rhodesian archaeological expedition (1929) : excavations in Bambata cave and researches on prehistoric sites in Southern Rhodesia. London : Royal Anthropological Institute of Great Britain and Ireland (archive.org) (Noiz kontsultatua: 2025-01-28).
  18. ↑ (Ingelesez) Mitchell, Peter. (1988-06-01). «The late Pleistocene early microlithic assemblages of southern Africa» World Archaeology 20 (1): 27–39.  doi:10.1080/00438243.1988.9980054. ISSN 0043-8243. (Noiz kontsultatua: 2025-01-29).
  19. ↑ (Ingelesez) Fagan, Brian M.; Noten, Francis L. van. (1971). The Hunter-gatherers of Gwisho. Tervuren: Musée royal de l'Afrique centralo (Noiz kontsultatua: 2025-01-29).
  20. ↑ (Ingelesez) Breunig, Peter; Rupp, Nicole. (2016). «An Outline of Recent Studies on the Nigerian Nok Culture» Journal of African Archaeology 14 (3): 237-255. or. ISSN 1612-1651. (Noiz kontsultatua: 2025-01-30).
  21. ↑ (Frantsesez) Gragueb, Abderrazak; Mtimet, Ali. (1989). La Préhistoire en Tunisie et au Maghreb. Tunis: Alif éditions de la Méditerranée ISBN 978-9973716101. OCLC .27683811.
  22. ↑ (Gaztelaniaz) Tarradell, Miquel. (1979). Prehistoria del Sáhara. Barcelona: Difusora Internacional, 110-121. or. ISBN 978-8473680226. OCLC .8051827.
  23. ↑ (Frantsesez) Genochio, Lisa; Mazurier, Arnaud; Dumoncel, Jean; Theye, Charlotte E.G.; Zanolli, Clément. (2019). «Inner structural organization of the mandibular corpus in the late Early Pleistocene human specimens Tighenif 1 and Tighenif 2» Comptes Rendus Palevol 18 (8): 1073-1082. or.  doi:10.1016/j.crpv.2019.09.002. (Noiz kontsultatua: 2025-01-31).
  24. ↑ (Frantsesez) Alimen, Marie-Henriette. (1978). L'évolution de l'Acheuléen au Sahara nord-occidental : Saoura, Ougarta, Tabelbala. Gallica - BnF (Noiz kontsultatua: 2025-01-31).
  25. ↑ (Ingelesez) Tafelmaier, Yvonne; Pastoors, Andreas; Weniger, Gerd-Christian. (2017). «Cultural contact over the Strait of Gibraltar during the Middle Palaeolithic? Evaluating the visibility of cultural exchange» Munibe Antropologia-Arkeologia (Donostia) 68: 33-47. or. ISSN 2172-4555..
  26. ↑ (Ingelesez) Scerri, Eleanor M. L.. (2013-06-25). «The Aterian and its place in the North African Middle Stone Age» Quaternary International 300: 111-130. or.  doi:10.1016/j.quaint.2012.09.008. ISSN 1040-6182. (Noiz kontsultatua: 2025-01-31).
  27. ↑ (Ingelesez) Barton, R. N. E.; Bouzouggar, A.; Hogue, J. T.; Lee, S.; Collcutt, S. N.; Ditchfield, P.. (2013-09-01). «Origins of the Iberomaurusian in NW Africa: New AMS radiocarbon dating of the Middle and Later Stone Age deposits at Taforalt Cave, Morocco» Journal of Human Evolution 65 (3): 266-281. or.  doi:10.1016/j.jhevol.2013.06.003. ISSN 0047-2484. (Noiz kontsultatua: 2025-02-02).
  28. ↑ (Ingelesez) Jackes, Mary; Lubell, David. (2008-06-01). «Early and Middle Holocene Environments and Capsian Cultural Change: Evidence from the Télidjène Basin, Eastern Algeria» African Archaeological Review 25 (1): 41–55.  doi:10.1007/s10437-008-9024-2. ISSN 1572-9842. (Noiz kontsultatua: 2025-02-02).
  29. ↑ (Ingelesez) Moro Abadía, Oscar; Chase, Amy A.. (2024). Abadía, Oscar Moro ed. «The Divide Between ‘European’ and ‘Indigenous’ Rock Arts: Exploring a Eurocentic Bias in the Age of Globalization» Deep-Time Images in the Age of Globalization: Rock Art in the 21st Century (Springer International Publishing): 77–87.  doi:10.1007/978-3-031-54638-9_6. ISBN 978-3-031-54638-9. (Noiz kontsultatua: 2025-02-02).
  30. ↑ (Ingelesez) Morales, Jacob; Pérez-Jordà, Guillem; Peña-Chocarro, Leonor; Zapata, Lydia; Ruíz-Alonso, Mónica; López-Sáez, Jose Antonio; Linstädter, Jörg. (2013-06-01). «The origins of agriculture in North-West Africa: macro-botanical remains from Epipalaeolithic and Early Neolithic levels of Ifri Oudadane (Morocco)» Journal of Archaeological Science 40 (6): 2659-2669. or.  doi:10.1016/j.jas.2013.01.026. ISSN 0305-4403. (Noiz kontsultatua: 2025-02-04).
  31. ↑ (Ingelesez) Roubet, Colette. (2001). Peregrine, Peter N. ed. «Neolithic of Capsian» Encyclopedia of Prehistory: Volume 1: Africa (Springer US): 197-219. or.  doi:10.1007/978-1-4615-1193-9_16. ISBN 978-1-4615-1193-9. (Noiz kontsultatua: 2025-02-04).
  32. ↑ (Frantsesez) Tixier, Jacques; Marmier, Francis; Trécolle, Guy. (1976). Le Campement préhistorique de Bordj Mellala, Ouargla, Algérie. Paris: Éditions du Cercle de recherches et d'études préhistoriques OCLC .461794449 (Noiz kontsultatua: 2025-02-04).
  33. ↑ (Ingelesez) Mulazzani, Simone; Belhouchet, Lotfi; Salanova, Laure; Aouadi, Nabiha; Dridi, Yosra; Eddargach, Wassel; Morales, Jacob; Tombret, Olivier et al.. (2016-07-29). «The emergence of the Neolithic in North Africa: A new model for the Eastern Maghreb» Quaternary International 410: 123-143. or.  doi:10.1016/j.quaint.2015.11.089. ISSN 1040-6182. (Noiz kontsultatua: 2025-02-04).
  34. ↑ (Ingelesez) Köhler, E. Christiana. (2011). «Neolithic in the Nile Valley (Fayum A, Merimde, el-Omari, Badarian)» Archéo-Nil 21 (1): 17-20. or.  doi:10.3406/arnil.2011.1023. (Noiz kontsultatua: 2025-02-04).
  35. ↑ (Ingelesez) Hill, Jenny. (2016). «Lower Egyptian Neolithic Cultures» Ancient Egypt Online (web.archive.org) (Noiz kontsultatua: 2025-02-04).
  36. ↑ (Ingelesez) «Merimde Beni-salame» University College London (Digital Egypt for Universities (web.archive.org)) 2000 (Noiz kontsultatua: 2025-02-05).
  37. ↑ (Ingelesez) Rowland, Joanne M.; Bertini, Louise C.. (2016-07-29). «The Neolithic within the context of northern Egypt: New results and perspectives from Merimde Beni Salama» Quaternary International 410: 160-172..  doi:10.1016/j.quaint.2016.02.014. ISSN 1040-6182. (Noiz kontsultatua: 2025-02-05).
  38. ↑ (Ingelesez) Strouhal, Evžen. (1992). Life of the ancient Egyptians. Norman: University of Oklahoma Press ISBN 978-0806124759. OCLC .27022191.
  39. ↑ Gardiner, Alan Henderson. (1961). Egypt of the Pharaohs: an introduction. London: Oxford University Press, 388-393. or. ISBN 978-0195002676. OCLC .559070714 (Noiz kontsultatua: 2025-02-06).
  40. ↑ (Ingelesez) Whittaker, C. R.. (1974). «The Western Phoenicians: Colonisation and Assimilation» Proceedings of the Cambridge Philological Society (20 (200)): 58-79. or. ISSN 0068-6735. (Noiz kontsultatua: 2025-02-06).
  41. ↑ (Ingelesez) «Dmanisi geology» Georgian Centre of Prehistoric Research (web.archive.org) 2000 (Noiz kontsultatua: 2025-02-06).
  42. ↑ (Ingelesez) «Dmanisi lithic assemblage» Georgian Centre of Prehistoric Research (web.archive.org) 2000 (Noiz kontsultatua: 2025-02-06).
  43. ↑ (Frantsesez) Guérin, Victor. (1868). Description géographique, historique et archéologique de la Palestine. Paris, Imprimé par autorisation de l'empereur à l'Impr. impériale (www.archive.org) (Noiz kontsultatua: 2025-02-07).
  44. ↑ (Ingelesez) Goren-Inbar, N.; Belitzky, S.; Verosub, K.; Werker, E.; Kislev, M.; Heimann, A.; Carmi, I.; Rosenfield, A.. (1992-07). «New Discoveries at the Middle Pleistocene Acheulian Site of Gesher Benot Ya'aqov, Israel» Quaternary Research 38 (1): 117-128. or.  doi:10.1016/0033-5894(92)90034-G. ISSN 0033-5894. (Noiz kontsultatua: 2025-02-07).
  45. ↑ (Ingelesez) Clark, J. Desmond. (1966). «Acheulian Occupation Sites in the Middle East and Africa: A Study in Cultural Variability» American Anthropologist 68 (2): 202-229. or.  doi:10.1525/aa.1966.68.2.02a001010. ISSN 1548-1433. (Noiz kontsultatua: 2025-02-07).
  46. ↑ (Ingelesez) Bridgland, David R.; Shaw, Andrew D.; Westaway, Rob; Daoud, Mohamad; Romieh, Mohamad Abou. (2024-08-01). «The Quaternary sequence of the Nahr el Kebir, NW Syria: An important repository for evidence of Palaeolithic occupation and landscape evolution in the eastern Mediterranean» Geomorphology 458: 109229.  doi:10.1016/j.geomorph.2024.109229. ISSN 0169-555X. (Noiz kontsultatua: 2025-02-07).
  47. ↑ (Ingelesez) Meyers, Eric M.; Research, American Schools of Oriental. (1997). The Oxford Encyclopedia of Archaeology in the Near East. Oxford University Press ISBN 978-0195112153. OCLC .34583983 (Noiz kontsultatua: 2025-02-07).
  48. ↑ (Ingelesez) Horwitz, Liora Kolska; Smith, Patricia; Faerman, Marina; Boaretto, Elisabetta; Segal, Irina. (2011-09-01). «The application of biometry and LA-ICP-MS to provenance isolated bones: a study of hominin remains from Oumm Qatafa Cave, Judean Desert» Archaeological and Anthropological Sciences 3 (3): 245-262. or.  doi:10.1007/s12520-011-0056-1. ISSN 1866-9565. (Noiz kontsultatua: 2025-02-07).
  49. ↑ (Ingelesez) «Paleolithic Tools from Mount Carmel» Paleolithic Tools, Archeology and Anthropology Collections, Library - Wesleyan University (web.archive.org) 2020-09-21 (Noiz kontsultatua: 2025-02-07).
  50. ↑ (Ingelesez) Dennell, Robin; Petraglia, Michael D.. (2012-07-30). «The dispersal of Homo sapiens across southern Asia: how early, how often, how complex?» Quaternary Science Reviews 47: 15-22. or.  doi:10.1016/j.quascirev.2012.05.002. ISSN 0277-3791. (Noiz kontsultatua: 2025-02-07).
  51. ↑ (Frantsesez) Leroi-Gourhan, André. (1968). La Préhistoire. Paris: Presses universitaires de France, 27-34. or. ISBN 978-2261026579. OCLC .1015378823.
  52. ↑ (Ingelesez) Tillier, Anne-Marie; Vandermeersch, Bernard; Arensburg, Baruch; Chech, Mario. (2003). «New human remains from Kebara Cave (Mount Carmel). The place of the Kebara hominids in the Levantine Mousterian fossil record» Paléorient 29 (2): 35–62. ISSN 0153-9345. (Noiz kontsultatua: 2025-02-07).
  53. ↑ (Ingelesez) Hovers, Erella; Rak, Yoel; Lavi, Ron; Kimbel, William H.. (1995). «Hominid Remains from Amud Cave in the Context of the Levantine Middle Paleolithic» Paléorient 21 (2): 47–61.  doi:10.3406/paleo.1995.4617. (Noiz kontsultatua: 2025-02-07).
  54. ↑ (Ingelesez) Jelinek, Arthur Julius; Farrand, William R.; Haas, Georg; Horowitz, Aharon; Goldberg, Paul. (1973). «New excavations at the Tabun cave, Mount Carmel, Israel, 1967-1972 : A preliminary report» Paléorient 1 (2): 151–183.  doi:10.3406/paleo.1973.4163. (Noiz kontsultatua: 2025-02-07).
  55. ↑ (Ingelesez) Gunz, Philipp; Bulygina, Ekaterina. (2012). «The Mousterian child from Teshik-Tash is a Neanderthal: A geometric morphometric study of the frontal bone» American Journal of Physical Anthropology 149 (3): 365–379.  doi:10.1002/ajpa.22133. ISSN 1096-8644. (Noiz kontsultatua: 2025-02-07).
  56. ↑ (Ingelesez) «Sites of Human Evolution at Mount Carmel: The Nahal Me’arot / Wadi el-Mughara Caves» UNESCO World Heritage Centre (web.archive.org) 2024-02-21 (Noiz kontsultatua: 2025-02-08).
  57. ↑ a b (Gaztelaniaz) Domínguez-Rodrigo, Manuel; de la Torre Sáinz, Ignacio. (2000-01-01). «El Paleolítico medio en el Próximo Oriente. Una síntesis regional» Complutum 11: 9-27. or. ISSN 1988-2327. (Noiz kontsultatua: 2025-02-08).
  58. ↑ (Ingelesez) Boaretto, Elisabetta; Hernandez, Marion; Goder-Goldberger, Mae; Aldeias, Vera; Regev, Lior; Caracuta, Valentina; McPherron, Shannon P.; Hublin, Jean-Jacques et al.. (2021-06-22). «The absolute chronology of Boker Tachtit (Israel) and implications for the Middle to Upper Paleolithic transition in the Levant» Proceedings of the National Academy of Sciences 118 (25): e2014657118.  doi:10.1073/pnas.2014657118. PMID 34161257. PMC PMC8237571. (Noiz kontsultatua: 2025-02-08).
  59. ↑ (Ingelesez) Johanson, Donald. (1997-07-20). «Out of Africa» Los Angeles Times (Noiz kontsultatua: 2025-02-08).
  60. ↑ (Ingelesez) Smith, Fred H.; Ahern, Jim. (2013). The Origins of Modern Humans. New Jersey: Wiley  doi:10.1002/9781118659991. ISBN 978-0470894095. OCLC .852758617 (Noiz kontsultatua: 2025-02-08).
  61. ↑ (Gaztelaniaz) Arsuaga, Juan Luis. (1999). «Nazareth y Palestina hace 100.000 años» Centro Nacional de Información y Comunicación Educativa (web.archive.org) (Noiz kontsultatua: 2025-02-08).
  62. ↑ (Ingelesez) Brown, Scott J. (2002). «Neanderthals and Modern Humans in Western Asia» Neanderthals and Modern Humans -- A Regional Guide (web.archive.org) (Noiz kontsultatua: 2025-02-08).
  63. ↑ (Frantsesez) Garrod, Dorothy. (1957). «Notes sur le Paléolithique Supérieur du Moyen Orient» Bulletin de la Société préhistorique française 54 (7): 439-446. or.  doi:10.3406/bspf.1957.7854. (Noiz kontsultatua: 2025-02-08).
  64. ↑ (Frantsesez) Neuville, René. (1951). Le paléolithique et le mésolithique du désert de Judée. Paris: Masson OCLC .13129792 (Noiz kontsultatua: 2025-02-08).
  65. ↑ (Ingelesez) Bar-Yosef, Ofer. (2002). «The Upper Paleolithic Revolution» Annual Review of Anthropology 31: 363–393. ISSN 0084-6570. (Noiz kontsultatua: 2025-02-08).
  66. ↑ (Ingelesez) Rose, Jeffrey I.; Marks, Anthony E.. (2014). «“Out of Arabia” and the Middle-Upper Palaeolithic transition in the southern Levant: „Out of Arabia“ und der Übergang vom Mittel- zum Jungpaläolithikum in der Südlichen Levante» Quartär – Internationales Jahrbuch zur Erforschung des Eiszeitalters und der Steinzeit 61: 49-85..  doi:10.7485/QU61_03. ISSN 2749-9995. (Noiz kontsultatua: 2025-02-08).
  67. ↑ (Ingelesez) Williams, John K. (1997). «Lithic Use-Wear Analysis of Early Ahmarian el-Wad Points: an Example from Southern Jordan» University of Tulsa (web.archive.org) (Noiz kontsultatua: 2025-02-08).
  68. ↑ (Ingelesez) Shea, John J. (2013-02-28). Stone Tools in the Paleolithic and Neolithic Near East: A Guide. New York: Cambridge University Press ISBN 978-1107006980. OCLC .1337569000 (Noiz kontsultatua: 2025-02-08).
  69. ↑ (Ingelesez) Williams, John K. (2005). «Levantine Aurignacian» Southern Methodist University (web.archive.org) (Noiz kontsultatua: 2025-02-08).
  70. ↑ (Ingelesez) Tyron, Christian A.; Potts, Richard. (2011). «Special Issue: Reduction Sequence, Chaîne Opératoire, and Other Methods:The Epistemologies of Different Approaches to Lithic Analysis - Approaches for Understanding Flake Production in the African Acheulean» PaleoAnthropology Society (San Juan (Puerto Rico): 71 ° Annual Meeting of the Society for American Archaeology): 376-389.  doi:10.4207/PA.2011.ART65. ISSN 1545-0031..
  71. ↑ (Ingelesez) Delson, Eric, ed. (2004-11-23). Encyclopedia of Human Evolution and Prehistory. (0. argitaraldia) London: Routledge  doi:10.4324/9780203009420. ISBN 978-1135582289. OCLC .1053852135 (Noiz kontsultatua: 2025-02-08).
  72. ↑ (Ingelesez) Delage, Christophe. (2005). «The Natufian Lithic Industry: Interpretive Challenges and New Insights» Mitekufat Haeven: Journal of the Israel Prehistoric Society / מתקופת האבן ל"ה: 229–243. ISSN 0334-3839. (Noiz kontsultatua: 2025-02-09).
  73. ↑ (Ingelesez) Bar-Yosef, Ofer, ed. (2013-12-01). Natufian Foragers in the Levant: Terminal Pleistocene Social Changes in Western Asia. (1. argitaraldia) Berghahn Books  doi:10.2307/j.ctv8bt33h. ISBN 978-1-78920-157-4. (Noiz kontsultatua: 2025-02-09).
  74. ↑ (Ingelesez) Oates, Joan. (2014). Renfrew, Colin ed. «Prehistory and the Rise of Cities in Mesopotamia and Iran» The Cambridge World Prehistory (Cambridge University Press): 1474-1497. or.  doi:10.1017/cho9781139017831.092. ISBN 978-0-521-11993-1. (Noiz kontsultatua: 2025-02-09).
  75. ↑ (Ingelesez) McMahon, Augusta. (2020-09-01). «Early Urbanism in Northern Mesopotamia» Journal of Archaeological Research 28 (3): 289–337.  doi:10.1007/s10814-019-09136-7. ISSN 1573-7756. (Noiz kontsultatua: 2025-02-09).
  76. ↑ (Ingelesez) Hassan, Fekri A.; Sengel, Randal A.. (1973). «On Mechanisms of Population Growth During the Neolithic» Current Anthropology 14 (5): 535–542. ISSN 0011-3204. (Noiz kontsultatua: 2025-02-09).
  77. ↑ (Ingelesez) Svizzero, Serge; Tisdell, Clement Allan. (2014). «The Neolithic Revolution and Human Societies: Diverse Origins and Development Paths» Working Papers on Economics, Ecology and The Environment (Faculté de Droit et d’Economie, Université de La Réunion) ISSN 1327-8231. (Noiz kontsultatua: 2025-02-09).
  78. ↑ (Ingelesez) Byrd, Brian F. (1989). The Natufian Encampment at Beidha: Late Pleistocene Adaptation in the Southern Levant. Århus: Jysk arkæologisk selskab ISBN 978-8772880549. OCLC .26099043 (Noiz kontsultatua: 2025-02-09).
  79. ↑ (Ingelesez) al Khasawneh, Sahar; Murray, Andrew; Thompson, Warren. (2022-05-01). «Dating Neolithic rubble layers from Ba'ja and Basta sites in southern Jordan using luminescence» Quaternary Geochronology 70: 101291.  doi:10.1016/j.quageo.2022.101291. ISSN 1871-1014. (Noiz kontsultatua: 2025-02-09).
  80. ↑ (Ingelesez) Scott, James C.. (2017-08-22). Against the Grain: A Deep History of the Earliest States. Yale University Press  doi:10.2307/j.ctv1bvnfk9. ISBN 978-0300231687. OCLC .1196347626 (Noiz kontsultatua: 2025-02-09).
  81. ↑ (Ingelesez) Levy, Thomas E.; Shalev, Sariel. (1989). «Prehistoric Metalworking in the Southern Levant: Archaeometallurgical and Social Perspectives» World Archaeology 20 (3): 352–372. ISSN 0043-8243. (Noiz kontsultatua: 2025-02-10).
  82. ↑ (Ingelesez) Williams, Robert C.; Steinberg, Arthur G.; Gershowitz, Henry; Bennett, Peter H.; Knowler, William C.; Pettitt, David J.; Butler, William; Baird, Robert et al.. (1985). «GM allotypes in Native Americans: Evidence for three distinct migrations across the Bering land bridge» American Journal of Physical Anthropology 66 (1): 1-19. or.  doi:10.1002/ajpa.1330660102. ISSN 1096-8644. (Noiz kontsultatua: 2025-02-10).
  83. ↑ (Ingelesez) Willey, Gordon R; Phillips, Philip. (1958). Method and theory in American archaeology. Tuscaloosa: University of Alabama Press ISBN 978-0817391355. OCLC .651766280.
  84. ↑ (Ingelesez) Irving, William N.. (1985). «Context and Chronology of Early Man in the Americas» Annual Review of Anthropology 14: 529-555. or. ISSN 0084-6570. (Noiz kontsultatua: 2025-02-10).
  85. ↑ (Ingelesez) Schwimmer, Brian; Petch, Virginia; Larcombe, Linda. (1998). «Folsom Traditions» Manitoba Archaeological Society (web.archive.org) (Noiz kontsultatua: 2025-02-11).
  86. ↑ (Ingelesez) Dawson, K.C.A. (1983). «Cummins Site: A Late Palaeo-Indian (Plano) Site at Thunder Bay, Ontario» Ontario Archaeological (Ontario: Ontario Archaeological Society) 39: 3-31. or. ISSN 0078-4672..
  87. ↑ (Ingelesez) Blitz, John H.. (1988-10-01). «Adoption of the Bow in Prehistoric North America» North American Archaeologist 9 (2): 123-145. or.  doi:10.2190/HN64-P1UD-NM0A-J0LR. ISSN 0197-6931. (Noiz kontsultatua: 2025-02-11).
  88. ↑ (Ingelesez) «Serpent Mound State Memorial» Ohio Cultural Facilities Commission (web.archive.org) 2005-03-27 (Noiz kontsultatua: 2025-02-11).
  89. ↑ (Gaztelaniaz) Acosta, Maribel. (1999). «Arqueología de Coro y Falcó» Coroweb.com (web.archive.org) (Noiz kontsultatua: 2025-02-11).
  90. ↑ (Gaztelaniaz) Correcha Suárez, Heidy Margarita. (1991). «Reconocimiento Arqueológico en el Valle del Río Suaza, inspección de La Jagua, Municipio de Garzón-Huila» Boletín de arqueología (Fundación de Investigaciones Arqueológicas Nacionales) 6 (3): 5-53. or. ISSN 0121-2435. (Noiz kontsultatua: 2025-02-12).
  91. ↑ (Gaztelaniaz) Yataco, Juan José. (2011-06-05). «Revisión de las evidencias de Pikimachay, Ayacucho, ocupación del Pleistoceno Final en los Andes Centrales» Boletín de Arqueología PUCP (15.): 247-274. or.  doi:10.18800/boletindearqueologiapucp.201101.009. ISSN 2304-4292. (Noiz kontsultatua: 2025-02-12).
  92. ↑ (Ingelesez) Lynch, Thomas F.; Kennedy, Kenneth A. R.. (1970). «Early Human Cultural and Skeletal Remains from Guitarrero Cave, Northern Peru» Science 169 (3952): 1307-1309. or. ISSN 0036-8075. (Noiz kontsultatua: 2025-02-12).
  93. ↑ (Ingelesez) Jolie, Edward A.; Lynch, Thomas F.; Geib, Phil R.; Adovasio, J. M.. (2011-04). «Cordage, Textiles, and the Late Pleistocene Peopling of the Andes» Current Anthropology 52 (2): 285-296. or.  doi:10.1086/659336. ISSN 0011-3204. (Noiz kontsultatua: 2025-02-12).
  94. ↑ (Gaztelaniaz) Agüero, Carolina; Uribe, Mauricio. (2011-06). «Las sociedades Formativas de San Pedro de Atacama: Asentamiento, cronología y proceso» Estudios atacameños (42): 53-78. or.  doi:10.4067/S0718-10432011000200004. ISSN 0718-1043. (Noiz kontsultatua: 2025-02-13).
  95. ↑ (Ingelesez) Fehren-Schmitz, Lars; Llamas, Bastien; Lindauer, Susanne; Tomasto-Cagigao, Elsa; Kuzminsky, Susan; Rohland, Nadin; Santos, Fabrício R.; Kaulicke, Peter et al.. (2015-06-10). Petraglia, Michael D. ed. «A Re-Appraisal of the Early Andean Human Remains from Lauricocha in Peru» Plos One 10 (6): e0127141.  doi:10.1371/journal.pone.0127141. ISSN 1932-6203. PMID 26061688. PMC PMC4464891. (Noiz kontsultatua: 2025-02-13).
  96. ↑ (Gaztelaniaz) Yataco, Juan; Morón, Camilo. (2012-07-16). «Serie lítica del periodo Paleoindio de tipología joboide, originaria de la península de Paraguaná al nor-occidente de Venezuela, en la colección del Museo de Arqueología y Antropología de la Universidad Nacional Mayor de San Marcos» Arqueología y Sociedad (24): 9-42. or.  doi:10.15381/arqueolsoc.2012n24.e12333. ISSN 2810-8566. (Noiz kontsultatua: 2025-02-13).
  97. ↑ (Ingelesez) G. Nami, Hugo; Stanford, Dennis J.. (2016-01-02). «Dating the Peopling of Northwestern South America: An AMS Date from El Inga Site, Highland Ecuador» PaleoAmerica 2 (1): 60- 63. or.  doi:10.1080/20555563.2016.1139793. ISSN 2055-5563. (Noiz kontsultatua: 2025-02-13).
  98. ↑ (Ingelesez) Dillehay, Tom D.; Calderón, Gerardo Ardila; Politis, Gustavo; Maria da Conceicao de Moraes Coutinho Beltrão. (1992). «Earliest hunters and gatherers of South America» Journal of World Prehistory 6 (2): 145-204. or.  doi:10.1007/BF00975549. ISSN 0892-7537. (Noiz kontsultatua: 2025-02-13).
  99. ↑ (Ingelesez) Solis, Ruth Shady; Haas, Jonathan; Creamer, Winifred. (2001-04-27). «Dating Caral, a Preceramic Site in the Supe Valley on the Central Coast of Peru» Science 292 (5517): 723-726. or.  doi:10.1126/science.1059519. ISSN 1095-9203. (Noiz kontsultatua: 2025-02-13).
  100. ↑ (Gaztelaniaz) Uceda, Santiago; Mujica, Elías; Morales, Ricardo. (2002). «Huacas del Sol y La Luna» web.archive.org (Noiz kontsultatua: 2025-02-13).
  101. ↑ (Ingelesez) Keatinge, Richard W.; Day, Kent C.. (1973-12). «Socio-Economic Organization of the Moche Valley, Peru, during the Chimu Occupation of Chan Chan» Journal of Anthropological Research 29 (4): 275-295. or.  doi:10.1086/jar.29.4.3629879. ISSN 0091-7710. (Noiz kontsultatua: 2025-02-13).
  102. ↑ (Gaztelaniaz) Bracco Boksar, R. (2019). «Lo crudo y lo cocido. Una nueva aproximación a los “cerritos de indios”» Revista Uruguaya de Antropología y Etnografía 4(2): 39-55. or.  doi:10.29112/ruae.v4i2.486. ISSN 2393-6886..
  103. ↑ (Ingelesez) Pettitt, Paul; White, Mark. (2013-11-27). «John Lubbock, caves, and the development of Middle and Upper Palaeolithic archaeology» Notes and Records: the Royal Society Journal of the History of Science 68 (1): 35-48. or.  doi:10.1098/rsnr.2013.0050. PMC PMC3928871. (Noiz kontsultatua: 2025-02-13).
  104. ↑ (Gaztelaniaz) Arsuaga, Juan Luis. (2011-08-15). «Evolución humana - Más allá del horizonte - Se hace camino al andar» Centro Nacional de Información y Comunicación Educativa (web.archive.org) (Noiz kontsultatua: 2025-02-13).
  105. ↑ (Ingelesez) Forenbaher, Stašo; Miracle, Preston T.. (2006-12-31). «The spread of farming in the Eastern Adriatic» Documenta Praehistorica 33: 89-100. or.  doi:10.4312/dp.33.10. ISSN 1854-2492. (Noiz kontsultatua: 2025-02-14).
  106. ↑ (Ingelesez) Kiosak, Dmytro. (2017). «Kamyane-Zavallia, the Easternmost Linear Pottery Culture Settlement Ever Excavated» Sprawozdania Archeologiczne 69: 253-269. or.  doi:10.23858/sa69.2017.010. ISSN 0081-3834. (Noiz kontsultatua: 2025-02-14).
  107. ↑ (Gaztelaniaz) Bosch Gimpera, Pedro. (1956). Problemas de las civilizaciones del neo-neolítico occidental y de su cronología. OCLC .1024457411.
  108. ↑ (Ingelesez) Schulz Paulsson, B. (2019). «Radiocarbon dates and Bayesian modelling support maritime diffusion model for megaliths in Europe» Proceedings of the National Academy of Sciences 116 (9): 3460-3465. or.  doi:10.1073/pnas.1813268116. PMID 30808740. PMC PMC6397522. (Noiz kontsultatua: 2025-02-14).

Bibliografia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ikus, gainera

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kanpo estekak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Harri_Aroa&oldid=10114292"(e)tik eskuratuta