Buñuel

Buñuel
Nafarroa Garaia, Euskal Herria
Bandera Armarria
Kokapena
Herrialdea	Euskal Herria
Lurraldea	Nafarroa Garaia
Merindadea	Tutera
Eskualdea	Erribera
Administrazioa
Estatua	Espainia
Erkidegoa	Nafarroa
Izen ofiziala	Buñuel
Alkatea	Joaquín Portolés Beltrán (UPN)
Posta kodea	31540
INE kodea	31057
Herritarra	buñueldar
Geografia
Koordenatuak	41°58′53″N 1°26′27″W / 41.981388888889°N 1.4408333333333°W / 41.981388888889; -1.4408333333333
Azalera	36,16 km²
Garaiera	239 metro
Distantzia	114 km (Iruñetik)
Demografia
Biztanleria	2.309 (2023:  86)
1.138 (%49,3) (2019)  (%46,8) 1.081
Dentsitatea	0,64 bizt/km²
Zahartzea[1]	% 29
Ugalkortasuna[1]	‰ 17,31
Ekonomia
Jarduera[1]	% 79 (2011)
Desberdintasuna[1]	% 0 (2011)
Langabezia[1]	% 12,12 (2013)
Euskara
Euskaldunak[2][3]	% 0,00 (2018:  %-0,25)
Datu gehigarriak
Webgunea	http://www.bunuel.es

Buñuel^[4] ([buɲu.el]) Nafarroako hegoaldean dagoen udalerria da. Nafarroako hiriburutik 114 kilometrora dago eta 2014. urtean 2.279 biztanle zituen.

Herria Tuterako merindadearen hegoaldean kokatzen da Zaragozako probintziatik gertu. Herrira heltzeko N-232 edo NA-126 errepideak hartu behar dira Tutera-Zaragozako norabidean.

Buñuelek Fustiñanarekin egiten du muga iparraldean, Bardearekin ekialdean, Cortesekin hegoaldean, eta Ribaforadarekin mendebaldean.

Buñuelgo klima, Ebroko depresioaren klima mediterraneo-kontinentala da. Urteko batez besteko balioak honakoak dira: prezipitazioak 350-400mm, urteroko egun euritsuak 50-60, tenperatura 15 gradukoa. Euriak urriak dira, eta batez ere udaberrian eta udazkenean jausten dira, udak oso lehorrak izaten dira.

Haizerik ohikoena iparreko ziertzoa da eta aldaketa termikoak handiak dira tenperatura maximo eta minimoen artean. Jatorrizko landaredi mediterraneoa ia erabat galdu da gaur egun gizakiaren eragina dela eta.

Buñuelen, itsasoaren mailatik 244 metrora, Nafarroako gobernuak 1958an jarritako estazio meteorologikoa dago.^[5]

Aukeratu beheko zatian urte-tarte bat, urte horiek goian xehetasun handiagoz ikusteko.

Ikusi edo aldatu datu gordinak.

Buñuelgo herriaren historiako lehen aztarnak neolito garaikoak dira. Kristo aurreko 4.500 eta 5.000 urteen arteko txabolak aurkitu dira Bardeatik hurbil. Mende batzuk geroago, erromatarren garaian, herrixka bat izan zen bertan, gaur egungo Buñuelgo herrigunetik gertu, La Fontaza gunean. Zoritxarrez, herrixka hori erabat galdurik dago gaur egun. Familia bakar batzuk bizi ziren La Fontaza herrian, Ebro ibaiaren eskuinaldean, eta Tuteraraino iristen zen "La Legio VII" izeneko galtzada erromatar baten ondoan.

Gaur egungo Buñuelen kokagunea Erdi Aroan ezarri zen, Errekonkistako frontearen eremuan. Alfontso I.a Borrokalaria erregeak XII. mendean sortu zuen Buñuel, Erriberako beste udalerri asko bezala. Herria Jerusalengo San Joanen ordenaren aginduz sortu zen XII. mendearen amaiera eta XIII. mendearen hasiera bitartean, eta herriari buruzko lehen dokumentu idatzia 1261. urtekoa da. Gaur egun galduriko Andre Mariaren eliza eraiki zen, eta San Anton kofradia ere sortu zen, eta santu horren omenez baseliza bat altxatu zen. Horrez gain, Ebro ibaia gurutzatzeko txalupa bat jarri zen.

1252an, Cabanillasen bizi ziren herriko ordena bereko kideekin batera, Nafarroako erregearen baimena jaso zuten Ebro ibaiaren ubidea Buñuel udalerriraino eramateko, gaur egun, "Tausteko ubidea" izenaz ezagutua. 1351. urtean Buñuelgo kontzejuak 93 biztanle zituen, eta horietatik 20 nobleziako kideak ziren, 67 nekazariak, eta 6 abadeak. Herria XII. mendean sortu zenez, ez zegoen biztanle musulman edo judurik, eta horrela, Buñuelgo lehen biztanleak frankoak izan ziren. XV. mendean Buñuelen herri-lurrak Fustiñana eta Ribaforadaraino heltzen ziren iparraldean Carratuterako zelaia jarraituz, hegoaldean, bestalde, Corteseraino heltzen ziren La Dehesako muga jarraituz, Ginestar izeneko gunetik.

XV. mendearen amaierako lehorte amaigabearen eraginez, herriko biztanleria asko murriztu zen, eta 1496. urtean herrian 30 biztanle baino ez ziren bizi. Gauzak horrela, Buñuelgo kontzejua, biztanleria erakarri nahian, herri-lur haietako asko eskaini zizkien erreinuko edo Nafarroako erreinutik kanpora etor zitezkeen nekazariei. Horretarako kontzeju berria eraiki zen, eta berau arduratu zen kokaleku berrietako biztanleez. XVI. mendean behin Nafarroako erresuma Gaztelak konkistatzean, liskar ugari sortu zen uraren kontrola zela eta Tutera eta Tausteko herriekin.

1529. urtean Carlos I.a erregeak, Ebro ibaiaren ubidea handitzeko baimena eman zion Tausteko udalerriari. Horrez gain, Tutera eta Zaragoza elkartuko zituen ubide berri baten eraikuntza planteatu, zen Ubide Inperiala izenez ezagutua. Herri-lan horiek guztiek Buñuelgo biztanleen haserrea piztu zuten. Baina ubide berriek nekazaritzan eragindako hobekuntzek, haserrea gutxitu zuten eta azkenik gauzak bere onera itzuli ziren.

Buñuelek zuen Bardeako larreak eta zura erabiltzeko pribilegioa. Halaxe baieztatu zuen 1541eko agiri batek, Bardeako 600 hektarea nahi moduan erabiltzeko eskubidea emanez. Eskubide horrek indarrean dirau gaur egun ere.

Tausteko ubidea eta Ubide inperialaren eraikuntzarekin batera, aldaketa nabarmena gertatu zen herriko nekazaritzan. Pixkanaka, lehorteko laborantza alde batera utzi, eta ureztatze laborantza zabaldu zen. Biztanleria pixkanaka haziz joan zen, inguruko herrietatik etorritako biztanleak zirela eta. Horrela, 1840. urtean 811 biztanle baziren, hogei urte beranduago, kopuru hori 1.300 biztanlera igo zen.

XIX. mendea gatazkatsua izan zen Buñuelen, Nafarroa guztian bezalaxe. Napoleon Bonaparteren ejertzitoak Tuterako setioa burutzen zuen bitartean, ejertzito frantsesak konkistaturiko udalerrietako alkateak euren agindutara jartzera behartu zituzten Buñuelgo alkatea barne. Egoera hori 1808tik 1810ra luzatu zen. 1821tik hasita Espainiako gobernuak eginiko konstituzioa onartzen ez zutela eta hainbat biztanle matxinatu egin ziren "Gerra Errealista" izenekoa eraginez. Buñueletik gertu La Colomako gudua gertatu zen, eta guztira 14 hildako izan ziren. Ondorengo Gerra karlistak eragin apala izan zuen herrian, nahiz eta herritar askok, Nafarroako iparralderagoko eskualdetan gertaturiko borroketan parte hartu zuten.

XIX. mendearen azken erdian, iparraldeko burdinbidearen eraikuntza burutu zen, 1861. urtean inauguratuz eta herrigunetik lau kilometrora geltoki bat zabalduz. Geltoki hau urrunerako bidaietarako eta posta zerbitzurako erabili zen gehienbat. Horrez gain, XX. mendean herria eta tren geltokiaren arteko autobus eta taxi zerbitzua ezarri zen.

XX. mendearen hasierarako, industria iraultza hasia zen, eta 1900. urtean, lehen aldiz, Buñuelgo kaleetan argindarrez zebiltzan argiak jarri ziren, eta apur bat beranduago etxebizitzetan ere. 1910. urtean Buñuelek 2.021 zituen eta 1936an 3.088 biztanle. Urte hartan, Buñuelen biztanleri maximoa lortu zen. 1924. urtean neska eta mutilentzako eskola berria eraiki zen, 1924ko San Anton egunean inauguratu zelarik. Horrez gain, 1927an Guardia Zibilaren kuartela zabaldu zen. 1934ean bestalde Victoria-Alfontso ubidearen lanak amaitu zituzten, gaur egun Lodosako ubide izenaz ezagutua.

Gerra zibilean 52 pertsona hil zituzten frankistek herrian^[6], Buñuelgo alkatea barne. Horrez gain herritar askok, gatazka zibilean parte hartu zuten. 1950. urtetik hasita, etxebizitza berriak eraiki behar izan zituzten, eta herrigunea zabaldu. Horrela, 1957. urtean San Antonio etxebizitza taldea inauguratu zen, guztira familiabakarreko 46 etxebizitza eman zirelarik. Lau urte beranduago, 1961ean Frantzisko Xabierren etxebizitza taldea entregatu zen, guztira 120 etxebizitza eskainiz.

1967an, ur-korrontearen instalazioa burutu zen, eta ur-zikinen hoditeria ezarri zen herriko etxebizitza gehienetan, betiere Moncayoko Uren Mankomunitatearen barnean. 1970eko hamarkadan eskola berria eraiki zen, lehen aldiz neskak eta mutilak nahastuz. Eskola XX. mendearen amaieran zaharberritu zen, kirola praktikatzeko azpiegiturak hobetuz. Buñuelek 2.500 biztanle ingururekin hasi zuen XXI. mendea.

Buñuelgo iharduera ekonomiko nagusiak nekazaritza eta industria dira. Herriko lurren gehiengoa laborantza lurrak dira. Dena den, 1960ko hamarkadatik aurrera, industriaren garapena dela eta, azpiegitura berriak eraiki behar dira, Corquero izeneko industrialdea esaterako. Industrialde honetan nekazaritza eta abeltzaintzako produktuen transformazioaren inguruko industriak garatu dira.

Lur ureztagarriak, laborantza lur moduan erroldaturiko lurren %99 dira, Deustia, Inperial eta Lodosako ubidearen urei esker. Fruta-arbolen azalera oso txikia da, hamaika hektarea baino ez, sagarrondo eta madariondoak batez ere.

Horrez gain, Erdi Aroan, Buñuelek, Fustiñana, Tutera, Cortes, Cabanillas, Zarrakaztelu, Melida, Kaparroso, Alesbes, Cadreita, Valtierra, Arguedas, Santakara, Martzilla, Faltzes, Azkoien, Funes, Milagro, Corella, Olibako monasterioa, eta Erronkariko ibarra eta Zaraitzuko ibarrekin batera, Nafarroako Bardeako elkartea osatu zuen, Bardeako lur amankomunak nekazaritzarako erabiltzeko asmoarekin.

XX. mendearen lehen erdialdean Buñuelgo populazioa nabarmen hazi zen, eta 2.900 biztanle inguru izatera iritsi zen (mende hasieran 1.572 zituen). Mendearen bigarren erdialdean, berriz, beheranzko joera izan zuen eta 2.300 ingururen bueltan geratu zen mende amaierarako.

Buñuelgo biztanleria

2008ko erroldaren arabera, Espainiaz kanpoko 192 etorkin bizi ziren herrian, biztanleriaren % 8,09 (Nafarroako batezbestekoaren azpitik).

Buñuelgo alkatea UPN alderdiko Santiago Mayayo Txueka atera zen 2007ko udal hauteskundeetan. Udaleko hamaika zinegotzietatik sei lortu zituen Nafarroako Herriaren Batasunak eta hortaz gehiengo osoa. PSNk (3) eta Agrupación Ciudadana por Buñuel (ACPB, 2) delakoak ere ordezkaritza lortu zuten. Baliogabeko botoak 16 izan ziren (emandako guztien %0,93) eta 19 boto zuri izan ziren (botoen %1,11). Abstentzioa %11,58koa izan zen.

2011n zerrenda hauek aurkeztu ziren: UPN (6 zinegotzi eta alkatetza Joaquín Portolésentzat), PSN (3), Gonzalo Martínez alkate-ohiaren ACPB (2) eta PP (0)^[7].

Udaletxeari buruzko lehen dokumentu idatzia XVIII. mendekoa da, fatxada eta teilatuan 1748an egindako konponketa bat dela eta. Udaletxeak gaur egun duen itxura 1932an egindako berrikuntza lanen ondorio da. Eraikinak hiru solairu dauzka, eta arku txikiez osatutako ataria. Eraikuntzak erabilera anitzak dauzka, eta udal bulegoez gain, posta bulegoa eta udaleko langileen etxebizitzak daude bertan. Udala alkatea eta hamar zinegotzik osatzen dute.

• HELBIDEA: Vicente Oliver kalea, 19

Condaren Iruñea eta Zaragoza bitarteko lineak geltokia dauka herrian. Eguneko bost zerbitzu izaten dira norabide bakoitzeko. Lineak honako ibilbidea dauka:

• Iruñea - Noain - Tebas-Muru Artederreta - Barasoain - Puiu - Tafalla - Erriberri - Caparroso - Valtierra - Arguedas - Tutera - Ribaforada - Buñuel - Cortes - Mallén eta Zaragoza.

Condaren Cortes eta Iruñea bitarteko autobus linea zuzenak zerbitzu bakarra dauka norabide bakoitzean eguneko. Ibilbidea, honakoa da:

• Cortes - Buñuel - Ribaforada - Fontellas - Tutera - Arguedas - Valtierra eta Iruñea

Condaren Tutera eta Zaragoza bitarteko autobus lineak lau zerbitzu dauzka eguneko. Ibilbidea, honakoa da:

• Tutera - Fontellas - Cabanillas - Fustiñana - Ribaforada - Buñuel - Cortes - Mallen eta Zaragoza

Nafarroako gobernuak onartutako Euskararen Foru Legearen arabera Buñuel eremu ez-euskalduneko udalerria da, eta hori dela eta, hizkuntza ofizial bakarra gaztelania da. 2001eko erroldaren arabera, herritarren %0,26k zekien euskaraz hitz egiten.

• Santa Ana jaiak: uztailaren 24tik uztailaren 26ra
• Abuztuko jaiak: abuztuaren 14tik abuztuaren 20ra
• San Anton jaiak: urtarrilaren 17
• Gazteriaren jaiak: urriko azken asteburua

Buñuelgo jatorrizko Andre Mariaren eliza XII. mendean sortu zuen Jerusalemgo San Joanen ordenak. Elizak XIX. mendera arte iraun zuen zutik, baina eraikinaren egoera txarra zela eta, behera botatzea erabaki zuten. Eliza berria 1855. urtean hasi ziren eraikitzen, baina Mendizabalen desamortizazio legea zela eta, 1871era arte, berandutu egin zen eraikitze lanak amaitzea.

Estilo gotiko-errenazentistan eraikitako eliza da. Nabe bakarra dauka eta aurrealdea pentagono itxurakoa. Eliza Erdi Aroko jatorria duen arren, gaur egungo itxura XVI. mendean egindako zaharberritze lanen ondorio da. Ondorengo mendeetan, beste bi nabe gehitu zitzaizkion alboetan, nabe nagusia baino altuera txikiagoarekin. XVII. mendeko eraberritzean, ertzdun ganga, tenpluaren barrualde gehiena eta kanpoaldeko fatxada eta dorrea eraiki ziren.

1624an Juan Binies eskultoreak Santa Anaren, Ama Birjinaren eta haurtxoaren egurrezko irudia egin zuen. Eliza barruko San Joakinen eta aingeruaren margoa, Irunberriko Joanen estiloari jarraituz egin zen.

• Gaztelua: Herriaren defentsarako gaztelua, Antso VII.a erregeak erosi zuen 1213an eta ordutik gaztelua eta herria loturik geratu ziren Nafarroako erresumaren defentsarako gotorleku sarean.
• Altamirako kondearen etxea: Adreiluz eginiko etxea. Harrizko armarri handi batek apaintzen du fatxada. Etxea Foruen plazan dago.
• Buñuelgo Alde Zaharrean, XVIII. mendean eraikitako etxe barroko ugari daude.

• Francisco Oliver (1887-1973), medikua.
• Juan José Sayas (1941-), historialaria.
• Sergio Sayas (1979-), politikaria.

• Nafarroako udalerrien zerrenda
• Luis Buñuel

Euskarazko Wikipedian bada atari bat, gai hau duena: Nafarroa

• (Gaztelaniaz) Buñuelgo udalaren webgunea.
• (Gaztelaniaz) Buñueli buruzko informazioa Nafarroako gobernuaren webgunean.
• Buñuel inguruko laborantza lurren ikuspegia Google Street View-n.
• Joseba Aurkenerena: Buñuel, Erribera sarraskituaren irudia [1]

	Tuteraldeko udalerri aurkibidea
Ablitas • Arguedas • Bardeak • Barillas • Buñuel • Cabanillas • Cascante • Castejón • Cintruénigo • Corella • Cortes • Fitero Fontellas • Fustiñana • Monteagudo • Murchante • Ribaforada • Tutera • Tulebras • Valtierra