Puiu

Puiu
Nafarroa Garaia, Euskal Herria
Herriko ikuspegia iparekialdetik
Bandera Armarria
Kokapena
Herrialdea	Euskal Herria
Lurraldea	Nafarroa Garaia
Merindadea	Erriberri
Eskualdea	Erdialdea
Administrazioa
Estatua	Espainia
Erkidegoa	Nafarroa
Barrutia	Tafalla
Izen ofiziala	Pueyo / Puiu
Alkatea (2019-2023)	Maria Rosario Guillen Guillen (Landerri)
Posta kodea	31398
INE kodea	31207
Herritarra	puiuar
Geografia
Koordenatuak	42°33′52″N 1°39′38″W / 42.56432069°N 1.66051894°W / 42.56432069; -1.66051894
Azalera	21,22 km²
Garaiera	429-636 metro
Distantzia	34,0 km (Iruñetik)
Demografia
Biztanleria	346 (2023:  13)
159 (%46) (2019)  (%55,5) 192
Dentsitatea	0,16 bizt/km²
Zahartzea[1]	% 23,16
Ugalkortasuna[1]	‰ 43,48
Ekonomia
Jarduera[1]	% 90,48 (2011)
Desberdintasuna[1]	% 0 (2011)
Langabezia[1]	% 9,94 (2013)
Euskara
Eremua	eremu mistoa
Euskaldunak[2][3]	% 13,20 (2018: %6,31)
Datu gehigarriak
Sorrera	1847 (independentzia)
Webgunea	www.pueyo.es

Puiu^[4][a] Euskal Herriko udalerri bat da, Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta. Erriberriko merindadean eta Erdialdea eskualdean dago, Iruñea hiriburutik 34,0 kilometrora. Altuera 429 eta 636 metro artekoa da, eta 21,22 km²-ko azalera hartzen du. 2023 urtean 346 biztanle zituen.

Izena ematen dion mendiaren inguruan eraikita, herri izugarri hau Orbaibarreko sarreran dago, hegoaldetik, eta Nafarroa menditsuaren hasieran. Bere karrika aldapatsuek eta orografia konplexuak herri berezia egiten dute, 500 metrotan 120 metrotik gorako desnibelari aurre egin behar baitio. Uxuerekin eta Galipentzurekin batera, Puiu izan zen Nafarroako Erresumako defentsa lerro nagusia musulmanen aurrean, nahiz eta bere garrantzia bertan behera geratu zen Erresumako mugak hegoalderantz egin zuenean.

Bertako biztanleak puiuarrak dira.

Puiu toponimoa beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:

• gaztelaniaz: Pueyo
• nafar erromantzez edo aragoieraz: Pueyo

Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:^[5]

• Pueyo (1253)
• Puyo (1254)
• la Poblation sobre Taffaylla (1256)
• el Puyo (1280)
• el Pueyo (1330)
• Pueyo (1342)
• Puyo (1349)
• Pueyo (1366)
• Pueyo (1534)
• Poyu (1563)
• Pueyo (1802)
• el Pueyo (1829)
• Puiu (1989)
• Puiu (1997)

Puiu izenak "muino" gutxi gorabehera esan nahi du nafar erromantzez, latinezko podium hitzaren bilakaera izanik. Erromantze izenak diptongoa -ue- erakusten du, nafar-aragoiera hizkeren ezaugarria. Gaztelaniaz, eta Nafarroako Erriberan, poyo erabili zen. Gaur egun, gaztelaniazko pueyo eta poyo ez dira erabiltzen, eta horien ordez cabezo jarri dute. Euskaraz, nafar erromantzeko hitza hartu eta puiu izatera pasa zen, Puiu Urraulbeiti edo Puiu Zarrakaztelu bezalako izen bereko herriek dioten bezala.

1964ko Baionako Euskal Idazkaritzaren Euskal Herriko leku-izenen zerrendan pueio nolabait euskaratuta,^[6] eta 1979ko Euskal Herriko udalen izendegian, Euskaltzaindiak Hirigarai forma proposatzen zuen, eta 1990ean Puiu aukeratu zuen arren.

Puiuko armarriak honako blasoi hau du:^[7]

Puiuko banderak Puiuko armarri dauka hondo gorri baten gainean.

Puiu Erdialdea eskualdean dago, Orbaibar ibarrean.

	Artaxoa	Garinoain	Leotz
	Tafalla		Leotz
		Puiu
		Tafalla

Puiu Orbaibarrean dagoen herri bat da. Iruñetik Zaragozarako errepide nagusiaren (N-121) gaineko aldapatsua da, lehenengotik 29 kilometrora dago eta itsas mailatik 526 metrora. Udalerria Zidakos ibaiaren parean dago, iparraldetik hegoaldera zabaltzen den haranean. Orkamendi, Peñardin eta Solanoa muinoak nabarmentzen dira.

Udalerrian 4 herri hustu daude guztira: Ariamain, Kaskallugaña, Lizartze eta Oibar.

Puiuko klima mediterraneo-kontinentala da, ez Nafarroako hegoaldekoa bezain nabarmena, baina bai Iruñerrikoa baino lehorragoa. Neguak euritsuak eta hotzak izaten dira, eta iparreko "zierzo" haize hotzak maiz jotzen du. Udak, berriz, lehorrak eta beroak izaten dira. Urteko batez besteko tenperatura 13 °C inguru da, eta urteko batez besteko prezipitazioak 500–600 mm inguru.

Klima mediterraneoari dagokion landaredia du herriak; zuhaitzetan, haritzak eta arte-basoak nabarmentzen dira.

Puiun ez dago estazio meteorologikorik. Hala ere, Tafalla pareko udalerrian, estazio bat dagoen, itsasoaren mailatik 430 metrora, Nafarroako Gobernuak 1992n jarritako estazio meteorologikoa dago.^[8]

Datu klimatikoak (Tafalla, 1992-2021)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	18.3	21.0	26.4	29.9	35.9	41.0	39.6	41.2	36.0	30.4	23.2	18.3	41.2
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	9.4	11.2	14.8	17.3	21.7	26.6	29.2	29.4	24.7	19.5	13.0	9.5	18.9
Batez besteko tenperatura (ºC)	5.6	6.6	9.5	11.7	15.6	19.8	22.1	22.2	18.6	14.4	9.1	5.9	13.4
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	2.2	2.6	4.8	6.6	9.9	13.6	15.8	16.2	13.3	10.0	5.6	2.7	8.6
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	-5.8	-6.7	-8.1	-1.9	0.9	4.2	8.6	8.4	5.1	0.0	-4.6	-8.4	-8.4
Batez besteko prezipitazioa (mm)	42.1	39.6	50.3	59.8	52.6	45.7	28.1	22.6	42.7	58.9	61.6	42.8	546.9
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm)	56.1	49.9	50.5	51.8	49.7	72.0	100.2	47.4	85.2	55.4	42.8	41.6	100.2
Eguzki orduak	130.2	156.8	213.9	219.0	266.6	300.0	334.8	306.9	243.0	189.1	132.0	93.0	2585.3
Hezetasuna (%)	78.5	72.8	67.4	66.7	64.3	60.4	58.9	58.9	63.7	70.8	77.6	80.8	68.4
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[9]

Aukeratu beheko zatian urte-tarte bat, urte horiek goian xehetasun handiagoz ikusteko.

Ikusi edo aldatu datu gordinak.

Aurkitutako aztarnen arabera, Puiuko lehen bizilagunak historiaurrekoak dira. Izan ere, San Kriz edo San Kiriko baselizaren inguruan, kristo aurreko lehen milurtekoan Puiun bizi izandako biztanle haien arrasto ugari aurkitu dira.

Oibar herri hustuko monasterioa Leireko San Salbatore monasterioari eman zioten Iruñeko erregina Estefaniak eta haren seme Antso IV.a Gartzeitzek 1055ean. Puiu mugako herria izan da beti; horren erakusgarri, lekuek euskal izenak dituzte. Tafallan, berriz, lekuek erdal izenak dituzte, erromantzeetatik eratorriak.

Antzinako jaurerri-jaurerria, zeinaren urteko petxa Tafallako 400 kahitze gari eta garagarrekin batera kitatzen baitzen, Tibalt II.a Nafarroakoak 1264an kontzejuari kasualitatezko hilketak eman zizkionean eta bere petxeroak koroaren ondaretik inoiz besterenduko ez zirela xedatu zuenean. Karlos Bianako Printzeak hiribildua Maria Armendaritzekoari bahituran eman zion 1453an, eta gero, 1457an, biziarteko tituluz, eman egin zion, jurisdikzio baxu eta ertainarekin eta bere bularrarekin, garai hartan 46 kahitze gari inportatzen zuena. Herritarrek Iruñeko kabildoaren ganberako arkitanoaren aldeko Jasokundeko Andre Mariaren elizako patronatuari uko egin zioten 1310ean eta 1322an.^[10]

Puiu Irigoien izeneko gunean ezarri zen hasiera batean, baina gerora biztanleak gaur egungo Puiu dagoen muinora joan ziren, erasoei aurre egiteko segurtasun handiagoa ematen zuelako. Gotorlekua muinoaren gainean eraiki zen. Herria handituz joan zen heinean, auzo berriak eraiki ziren: Iriarte eta Iribarren. XVIII. mendearen amaieran herriko elizak bikarioa eta zazpi onuradun zituen, baina onuradunak ez ziren herritarrak. Bikarioaren aukeraketa Iruñeko katedralak egiten zuen. 1847an, herriak independentzia eskuratu eta udalerri bihurtzean, bi onuradun baino ez ziren geratu elizan.

Iberiar Penintsulako gerrapean, 1809ko urriaren lehen egunetan, Frantzisko Xabier Minak zuzendutako gerrilarien partida bat segada batean sartu zen Puiutik gertu. Berrogeita hamar gizonek osatutako posta frantziar bat pasa zen, eta gerrilariak haien gainera erori ziren, hogei baja eragin eta gainerakoei ihes eginaraziz, Tafalla ingururaino jazarriak izan zirelarik. 1811ko ekainean, Frantziako zutabe bat, laurehun soldaduz eta hiru kanoiz osatua, Puiu ingururaino iritsi zen, Frantzisko Espotz Minaren gerrilarien partitzeko bi batailoiren eta zaldieriaren aurka erretiratuz. Baina Puiutik hurbil, Harispe eta Caffarelliren aginteko bi zutabe frantziar bikain agertu ziren gerrillarien fronte eta atzeguardiatik, bat lauzpabost mila gizonez eta bestea hiru mila oinezko eta laurehun zaldizkoz osatua. Gerrariak, etsaiez inguraturik, estutasun handian joan ziren, lehen batailoia Frantziako zalditeriaren artean sartu eta basoetan babestearen alde eginez, laurogei preso galduz. Bigarren batailoia Soltxagara erretiratu zen, zutabe frantziarren artean zeharkatuz, eta hamalau hildako eta berrogeita hamar zauritu izan zituen, tartean bi ofizial. 1812ko urriaren 11an, Abbé jeneralaren zutabeak ale-konboi handi bat zeraman Tafallatik Iruñera, eta Tafallatik goizeko seietan atera zen. Baina bidean Frantzisko Espotzen gerrilarien dibisioak eraso egin zion. Borroka Puiu eta Tebas artean gertatu zen, gerrilariek tarte horretan frantziarrei jazarriz eta baja ugari emanez. Frantziarrak ezin izan ziren Iruñera iritsi gaueko hamaikak arte, alearen zati handi bat bidean utzita, izan zituzten zauritu ugariei gurdietan ostatu emateko. 1813ko urtarrilaren 28an, Abbé jenerala, lau mila oinezko, berrehun zaldi eta lau kanoiren buru, Tafallatik irten zen Iruñerako bidean. Espotz Mina zain zituen bere dibisioko 2., 4. eta 5. batailoiekin eta Puiu eta Mendibil herrien arteko zalditeriarekin, eta azken herri horretako zubia moztarazi zuen. Borroka Barasoain inguruan hasi zen eta etenik gabe iraun zuen goizeko bederatzietatik arratsaldeko ordu bata arte. Ordu hartan, Espotzek jakin zuenez, lehen batailoia abiada bizian zihoan laguntzera, borroka bertan behera uztea erabaki zuen, bere gizonei atseden emateko. Beste horrenbeste egin zuten frantziarrek ere. Arratsaldeko ordu bietan lehen batailoia agertu zen Barasoainen atzean eta borrokari ekin zitzaion berriro, gauera arte iraun zuena. Orduan frantziarrak, ilunpetan babesturik, Mendibilera iritsi ahal izan ziren, eta nekez konpondu ahal izan zuten zubia, eta, ondoren, basakeria handiz sartu ziren herrian. Mendibil Abbetik Iruñean babestu zen, hildako ugari utzi zituen zelaian eta zauritu ugari eragin zituen; gerrilariek, berriz, behe mailako bajak jasan zituzten.^[11]

Puiu Orbaibarren parte izan zen, udal gisa unitate administratibo horrek iraun zuen bitartean, XIX. mendearen lehen erdira arte. Hala ere, 1835-1845eko udal-erreformekin udalerri gisa erabat bananduta geratu zen.

XIX. mendearen erdialden, herriak gari eskola, Zidakos ibaiaren ondoan eraikitako errota eta inguruko herriekin batzen zuten bideak zeuzkan.

2023 urteko erroldaren arabera 346 biztanle zituen Puiuk.^[12]

Nekazaritza eta abeltzaintza sektorean udalerriko biztanleria aktiboaren % 60 inguruk egiten ditu lanak, nahiz eta biztanleria landunaren % 17k bakarrik egiten duen zeregin nagusia. Zerealek, lekadunek eta bazkek, mahatsondoak, olibondoak, almendrondoak eta zainzuriek betetzen dituzte lehorrekoak. Beti zerealak eta mahatsondoak izan ziren garrantzitsuenak, baina filoxeraren aurretik lehorreko lurrak mahastiak baino bi aldiz gehiago egiten zuen, gero bai: 1014 eta 104 Ha 1920an, 1076 eta 205 1950ean, 1052 eta 268 1970ean eta 1075 eta 168 Ha 1983an. Ureztaketan, Zidakosek ongarritua eta 20 ha inguru hartzen dituena, barazkiak, patata eta fruta-arbolak nabarmentzen dira. Landa-mekanizazioaren ondorioz, azkar eta nabarmen murriztu da laborantzako abelburuen kopurua: horrela, 1935ean, 2 behi-azienda, 52 zaldizko, 53 mandar-abelburu eta 67 asto-buru zeuden, eta 1982an, bat ere ez, 5, 6 eta 11, hurrenez hurren. Gainerako azienda-moten artean, honako hauek nabarmentzen dira: artilea, iraganean baino garrantzi gutxiagokoa, txerri-azienda, eta, batez ere, hegaztiak.

1921eko abenduaren 23an Nekazaritza Kooperatiba-Landa Kutxa sortu zen, 1927ko abenduaren 10ean Unión de Labradores sozietatea, 1940ko otsailaren 19an Santiago Upeltegi Kooperatiboa eta 1951ko ekainaren 21ean izen bereko Trujal Kooperatiboa. Herri-lurrak ia 744 Ha hartzen ditu (udalerriko erroldatutako azaleraren % 36), eta larreen % 85, labore-lurraren % 17 eta baso-lurraren % 80 hartzen ditu. Bigarren sektorean 46 langile dituzten 7 establezimendu daude, uraren banaketan, lur egosien fabrikazioan, ardogintzako upeltegi kooperatiboan eta zurgintzako eta altzarigintzako industriako bi establezimendutan. Eraikuntzaren arloak zortzi langile hartzen ditu bi jarduera-zentrotan.^[13]

Puiuko udaletxea herrigunean dago, eta idazkaria, era berean, Garinoaingo, Oloritzeko, Orisoaingo eta Untzueko Udaletako idazkaria da. Udalbatza udalerriko alkateak eta sei zinegotzik osatzen dute. Egungo alkatea Maria Rosario Teresa Guillen Guillen da, Landerriko hautagai gisa aurkeztu zena.

Hauek dira Nafarroako Parlamenturako hauteskundeen azken bi deialdiak:

Udalaren egoitza eta udaletxea herrigunean dago.

1955ean eraikitako eraikuntza modernoa da. Alboetan harlandua duten hiru solairuko udaletxeak margoturik dauka fatxada. Gaur egungo kokagunearen aurretik, eskolen eraikin berean egon ziren udal bulegoak.

• HELBIDEA: Herriko Plaza, 12

Puiuko Udala zinegotzik eta alkateak osatzen dute, demokratikoki hautatuak. Alkatea Maria Rosario Teresa Guillen Guillen da, Landerri zerrendakoa. Zinegotziak 6 daude:

• Unai Labat Sanchez (Landerri)
• Idoia Nabarlaz Sanchez (Landerri)
• Rafael Guillen Artazcoz (Landerri)
• Gaizka Navarlaz Burgos (Landerri)
• Aitor Fernandez Onieva (Landerri)
• Jose Javier Hualde Ziordia (Landerri)

1979tik, Puiuk 9 alkate izan ditu:

Nafarroako Hiriarteko Garraioa sareko 322 eta 330 lineak zerbitzua ematen diote udalerri honi. Herriak autobus geldialdi bat du Iruñerantz, Tafallarantz eta Olletarantz.

Nafarroako Hiriarteko Garraioa  Zerbitzua   Hasiera   Ibilbidea   Amaiera ⁠ 322 Iruñea Noain • Tebas • Arrizabalaga • Untzue • Mendibil • Barasoain • Garinoain • Puiu Tafalla⁠ 330 Tafalla Puiu • Santsoain • Makirriain Olleta

Autobus zerbitzuak lan egin dezan, 330 linea eskariaren araberako linea baita, bidaia aurreko eguneko 19:00ak baino lehen erreserbatu behar da.

Bertzalde, Condaren Iruñea eta Lodosa bitarteko lineak geltokia du herrian. Eguneko zerbitzu bakarra izaten da noranzko bakoitzean.

Herri honetako etxeak muino ("puiu") baten maldatik mailakatzen dira, enklabe bitxi bat osatuz. XVI. mendeko edo barroko garaiko eraikin ugari daude, harlanduxkako fatxadak erdi-puntuko atetzar zabaletan irekiak eta armarri itxurosoekin nobletuak.

XVI. mendearen amaieran (1587) lurralde euskaldunean sartuta zegoen. Bi mende geroago ere (1778) ohikoa zen euskara.

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Puiu atzerakada-eremuan sailkatu zen, non euskarak hain atzerakada handia izan duen, non bertako hiztunik apenas geratzen den.^[18]

Koldo Zuazok, 2010ean, Puiu ez-euskal-eremuan sailkatu zen.^[19]

Nafarroako Gobernuak onartutako Euskararen Foru Legearen arabera, Puiu eremu ez-euskalduneko udalerria zen, eta hori dela eta, hizkuntza ofizial bakarra gaztelania zen. 2001eko erroldaren arabera, herritarren %6,82k zekien euskaraz hitz egiten, 2010ean % 6,89k eta 2018n % 13,20k.

2008an Nafarroako Ezker Batuak eta Nafarroa Baik Euskararen Foru Legea aldatu eta eremu mistoan udalerri gehiago sartzeko (horien artean Puiu) proposamena aurkeztu zuten Nafarroako Parlamentuan. Nafar Herriaren Batasuna ez beste talde guztien baiezko botoarekin proposamena aurrera aterako zela zirudienean, Nafarroako Alderdi Sozialistaren ustegabeko jarrera aldaketak, atzera bota zuen gune mistoaren hedapena.^[20]

2017ko ekainaren 22an Nafarroako Parlamentuak eremu mistora pasatzea erabaki zuen, beste 43 udalekin batean.

• Done Jakueko jaiak, uztailaren laugarren asteburuan

• Jasokundeko Andre Mariaren eliza, XIII. mendean eraikitako kristiau eliza, gotiko estiloan.
• Done Jakue baseliza, Erdi Aroan eraikitako kristiau baseliza.
• Puiuko zubia, Zidakos ibaiaren gaineko zubia, Erdi Aroan eraikia.

• 
  Karrika bat
• 
  Orbaibarko mendiak
• 
  Jasokundeko Andre Mariaren eliza
• 
  Tren bat udalerrian zehar

1. ↑ /púʝu/ ahoskatua (laguntza)
   Azentua: zorrotza lehengo silaban

• Jose Maria Jimeno Jurio (zuzendaria), Nafarroako toponimia eta mapagintza. XXXV, Iru��ea, 1996. ISBN 84-235-1505-2.

• Erdialdea
• Erriberriko merindadea
• Nafarroa Garaia

• Puiuko Udalako webgune ofiziala