Murillo el Cuende

Murillo el Cuende Murelu Konde
Nafarroa Garaia, Euskal Herria
Udalerria Arradako San Nikolas elizatik
Bandera Armarria
Kokapena
Herrialdea	Euskal Herria
Lurraldea	Nafarroa Garaia
Merindadea	Erriberri
Eskualdea	Erdialdea
Administrazioa
Estatua	Espainia
Erkidegoa	Nafarroa
Barrutia	Tafalla
Izen ofiziala	Murillo el Cuende
Alkatea (2015-2023)	Miguel Angel Enciso Martinez (Nafarroako Alderdi Sozialista)
Posta kodea	31391
INE kodea	31178
Herritarra	murillotar, mureluar
Geografia
Koordenatuak	42°21′00″N 1°35′30″W / 42.35006118°N 1.59171132°W / 42.35006118; -1.59171132
Azalera	59,4 km²
Garaiera	301-427 metro
Distantzia	65,9 km (Iruñetik)
Demografia
Biztanleria	685 (2023:  21)
322 (%47) (2019)  (%50,1) 343
Dentsitatea	1,15 bizt/km²
Zahartzea[1]	% 30,69
Ugalkortasuna[1]	‰ 53,57
Ekonomia
Jarduera[1]	% 79,8 (2011)
Desberdintasuna[1]	% 0 (2011)
Langabezia[1]	% 14,24 (2013)
Euskara
Eremua	eremu ez-euskalduna
Euskaldunak[2][3]	% 3,30 (2018: %2,7)
Datu gehigarriak
Sorrera	1845. urtean
Webgunea	www.murilloelcuende.es

Murillo el Cuende^[4][a] Euskal Herriko udalerri-konposatu bat da, Murillo el Cuende edo Murelu Konde, Traibuenas eta Arrada herriek osatuta, Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta. Erriberriko merindadean eta Erdialdea eskualdean dago, Iruñea hiriburutik 59,4 kilometrora. Altuera 301 eta 427 metro artekoa da, eta 59,40 km²-ko azalera hartzen du. 2023 urtean 685 biztanle zituen.

Udalerriak lehenengo herriaren izena hartzen du, eta, gainera, Udalaren egoitza mantentzen du. Hala ere, gazteena da Arrada, 1960ko hamarkadan sortua, hiruetan jendetsuena eta udalburu aritzen dena. Aragoi ibaiaren bi ertzetan dago udalerria, Aragoiko Erribera izeneko eremuan. Arrada Zaharra nabarmentzen da, karrika bilbadura eta babeserako harresia dituen Erdi Aroko herri hustua.

Bertako biztanleak murillotarrak edo mureluarrak dira.

Murillo el Cuende toponimoa beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:

• gaztelaniaz: Murillo el Cuende
• nafar erromantzez edo aragoieraz: Moriello del Cuende

Udalerriak Murillo el Cuende izena hartzen du, berau osatzen duten kontzejuetako bat.

Murillo el Cuende gaztelaniaratutako bertsioa nafar erromantzetik datoz.^{[erreferentzia behar]}

Murillo lehen ertzak, Nafarroako beste hainbat harresik bezala, harresi batekin du zerikusia, eta ziurrenik herriko gazteluari egingo dio erreferentzia. Gaztelua IX. mendeko gotorleku garrantzitsua izan zen, hiribilduaren iparraldeko muino baten gainean eraikia, eta 1516an Cisneros kardinalaren aginduz eraitsi zuten arte iraun zuen, Nafarroako konkista berriari eusteko. Hormen eta dorrearen aztarnak geratzen dira.

Hain zuzen ere, izenaren bigarren zatiak, Cuende edo Konde izenak, konde egiten dio erreferentzia. Cuende hitza nafar erromantzetik dator, eta nik diptongazio analogikoa gordetzen dut, egungo gaztelania eta aragoiera ez bezala.

1964ko Baionako Euskal Idazkaritzaren Euskal Herriko leku-izenen zerrendan Arasatze edo Arasaltz nolabait euskaratuta,^[5] eta 1979ko Euskal Herriko udalen izendegian, Euskaltzaindiak Harasatze forma proposatzen zuen, eta 1990ean Murillo el Cuende aukeratu zuen arren.

Udalerri horren izen ofiziala Murillo el Cuende da, eremu ez-euskaldunean dagoenez, gaztelaniazko izena baino ez baita ofiziala. Euskaraz, Euskaltzaindiak dio euskarazko arauzko izena Murillo el Cuende dela. Hala eta guztiz ere, euskaldunen sektore handi batek Murelu Konde forma erabiltzen du.

Murillo el Cuende edo Murelu Konde herriko armarriak honako blasoi hau du:^[6]

Olibondo adarrek Olibako monasterioarena zela adierazten dute. Zigilu zaharrenetan hiru adarrak bakarrik agertzen dira.

Murillo el Cuende edo Murelu Konde herriko banderak herriko armarri dauka hondo urdin baten gainean.

Murillo el Cuende edo Murelu Konde Erdialdea eskualdean dago, Aragoiko Erribera eremu naturalean.

	Erriberri	Pitillas	Santakara
	Kaparrotsu		Barranco de la Torre
		Murillo el Cuende Murelu Konde
		Errege Bardea	Melida

Murillo el Cuende edo Murelu Konde Erriberriko merindadeko udalerria da, Bardeatik iparraldera, eta Erriberritik hamar kilometro hegoaldera. Herrira heltzeko N-121 errepidea hartu behar da Kaparrotsu edo Erriberri abiapuntutzat harturik.

Geografiaren aldetik, Aragoiko Erribera eskualdean dago, hau da, Aragoi ibaiaren ibilguaren behereneko aldean.^[7][8]

Udalerriak klima mediterraneo kontinentala dauka. Urteko batez besteko tenperatura 14 gradukoa (aldaketa termiko handiarekin) eta prezipitazioak 400 eta 500mm bitartekoak dira. Urteroko egun euritsuak 60-70 baino ez dira izaten. Prezipitazioak nahiko irregularrak dira urte osoan zehar (ekainekin abuztura hiru hilabete idor daude), eta orokorrean ugariagoak dira udaberri eta udazkenean. Haizerik ohikoena iparreko ziertzo haizea da; eta, uda garaian, hegoaldekoa.

Murillo edo Murelu iparraldean klima mediterraneoari dagozkion espeziak aurki daitezke, zumelak batez ere, eta hegoaldean, txapardi eta pinuak. Horrez gain, igeltsua ugaria den hegoaldeko lurretan, landare gipsikola eta halofiloak ageri dira.

Murillo el Cuende edo Murelu Konde udalerrian ez dago estazio meteorologikorik. Hala ere, Kaparrotsu pareko udalerrian, estazio bat dagoen, itsasoaren mailatik 303 metrora, Nafarroako Gobernuak 1929n jarritako estazio meteorologikoa dago.^[9]

Datu klimatikoak (Kaparrotsu, 1953-2020)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	20.0	23.0	28.0	32.0	38.5	42.0	47.0	43.0	41.0	33.0	27.0	21.0	47.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	9.8	12.1	16.2	18.3	23.0	28.3	31.4	31.0	26.6	20.6	14.0	10.2	20.1
Batez besteko tenperatura (ºC)	5.5	6.9	10.2	12.3	16.7	21.2	23.9	23.7	19.9	15.1	9.4	6.1	14.2
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	1.3	1.7	4.2	6.3	10.3	14.2	16.4	16.4	13.2	9.5	4.9	2.0	8.4
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	-8.0	-7.0	-7.0	-3.0	1.0	5.0	8.0	7.0	4.0	-1.0	-8.0	-13.0	-13.0
Batez besteko prezipitazioa (mm)	27.7	22.9	25.9	50.9	48.3	31.6	22.1	25.0	42.4	47.7	41.1	35.8	421.5
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm)	32.5	26.6	31.0	44.2	50.6	42.2	35.8	83.0	84.2	45.5	42.5	41.2	84.2
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm)	10.1	8.2	7.7	10.3	9.7	6.4	4.6	4.7	5.8	9.6	10.9	9.7	97.6
Elur egunak (≥ 1 mm)	0.7	0.8	0.4	0.1	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.2	0.6	2.7
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[10]

Murillo el Cuende edo Murelu Konde udalerriak 3 kontzeju ditu:

• Arrada (udalburua)
• Murillo el Cuende/Murelu Konde
• Traibuenas

Gainera, udalerrian herri hustu bat da:

• Arrada Zaharra

Murillo el Cuende edo Murelu Konde udalerriko herriak

XIX. mendearen erdialdean egungo udalerria eratzen hasi zen. Traibuenas XIX. mendearen lehen erdian desagertutako jaurerrien jurisdikzioaren mende egon zen. 1846an, Traibuenas Murelu Konde udalerrian sartu zuten, eta biak udalerri berriko kontzeju bihurtu ziren, Murillok Traibuenas baino gehiago bazuen ere. 1855ean Nafarroa Garaian 13 000 hildakotik gora eragin zuen kolera izurriak Murillon izandako eragina, txikia izan zen.

Arradako kontzejua, 1972an sortu zen, Nafarroako Foru Aldundiarekin sinaturiko akordioaren ondorioz. Kontzejua Traibuenasko lurretan sortu zen. Kontzeju berriak 2609 hektareako azalera izango zuen, Espainiako Kolonizazio Institutuak herrigune berriak kolonizatzeko eginiko politikaren barnean. Arradako kontzejuko lehen bizilagunak 1960ko hamarkadaren hasierakoak dira, garai hartan hasi zirelako bertan etxeak eraikitzen. Kontzeju independentea eratu arte, Traibuenasko kontzejuko juntaren menpe izan ziren.

2023 urteko erroldaren arabera 685 biztanle zituen Murillo el Cuende edo Murelu Konde herriak.^[11]

Udalerrikoko jarduera ekonomiko nagusiak bi dira: industria eta batez ere nekazaritza. Biztanle gehienak nekazaritzarekin zerikusia duten lanetan aritzen dira, gehienbat Murelu Konde eta Traibuenasko kontzejuetan. Azken horretan, mahasti ugari dago landaturik, eta eskualdeko ardogintza enpresa garrantzitsu bat bertan dago.

Arradako egoera desberdina da, betan bizi diren familia bakoitzak, IRYDA elkarteari erositako lur zati bat dauka, baina gaur egun, lur horiek, ortu osagarriak baino ez dira. Zerri eta ardi abere-lurren ustiategiak nagusi dira bertan, guztira lau ustiategi daudelarik. Horrez gain, 25 pertsona enplegatzen dituen elementu elektromagnetikoak ekoizten dituen lantegi bat dago. Orokorrean, biztanle gehienak, Kaparrotsu eta Tafallan dauden lantegietan egiten dute lan.

Murillo el Cuende edo Murelu Konde udalerriko udaletxea Arrada kontzejuan dago. Udalbatza udalerriko alkateak eta sei zinegotzik osatzen dute. Egungo alkatea Miguel Angel Enciso Martinez da, Nafarroako Alderdi Sozialistako hautagai gisa aurkeztu zena.

Hauek dira Nafarroako Parlamenturako hauteskundeen azken bi deialdiak:

Udalaren egoitza eta udaletxea Arrada udalburuan dago. Udaletxea XX. mendearen amaieran berriztu zen azken aldiz. Beheko solairua harriz eginda dago eta lehen solairuan balkoi korritu bat ageri da. Balkoirantz zabaldutako bi hutsalen artean udalerriko armarria dago.

• HELBIDEA: Santa Fe Plaza, 5

Murillo el Cuende edo Murelu Konde udalerriko Udala zinegotzik eta alkateak osatzen dute, demokratikoki hautatuak. Alkatea Miguel Angel Enciso Martinez da, Nafarroako Alderdi Sozialista zerrendakoa. Zinegotziak 6 daude:

• Sergio Esparza Choves (Nafarroako Alderdi Sozialista)
• Nerea Monsegur Rivas (Nafarroako Alderdi Sozialista)
• Eneko Perales Cabañas (Nafarroako Alderdi Sozialista)
• Ignacio Piñero Bravo (Nafarroako Alderdi Sozialista)
• Jose Maria Rada Bravo (Nafarroako Alderdi Sozialista)
• Estibaliz Ruiz Saez (Nafarroako Alderdi Sozialista)

1979tik, Murillo el Cuende edo Murelu Konde 4 alkate izan ditu:

Nafarroako Hiriarteko Garraioa sareko 325 linea zerbitzua ematen dio udalerri honi. Udalerriak hiru autobus geldialdiak ditu: bat Murillo el Cuende edo Murelu Konde kontzejuan, bertze Traibuenasen eta bertze bat Arradan. Hirurek Arradarantz eta Tafallarantz zerbitzuak hartzen dituzte.

Nafarroako Hiriarteko Garraioa  Zerbitzua   Hasiera   Ibilbidea   Amaiera ⁠ 325 Tafalla Erriberri • Murelu Konde • Traibuenas • Kaparrotsu Arrada

325 linea linea erregularra den arren, udalerriko hiru geldialdiak eskariaren araberako geldialdiak baita, bidaia aurreko eguneko 19:00ak baino lehen erreserbatu behar da.

Gainera, Condaren Iruñea eta Lodosa bitarteko lineak geltokia dauka herrian. Eguneko zerbitzu bakarra izaten da norabide bakoitzean. Autobusak honako ibilbidea egiten du:

• Iruñea - Noain - Tebas-Muru Artederreta - Barasoain - Puiu - Tafalla - Erriberri - Murelu Konde - Caparroso - Martzilla - Azkoien - Milagro - Azagra - San Adrián - Andosilla - Cárcar eta Lodosa

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Murillo el Cuende edo Murelu Konde ez-euskal-eremuan sailkatu zen.^[14]

Koldo Zuazok, 2010ean, Murillo el Cuende edo Murelu Konde ez-euskal-eremuan sailkatu zen.^[15]

Nafarroako Gobernuak onartutako Euskararen Foru Legearen arabera, Murillo el Cuende edo Murelu Konde eremu ez-euskalduneko udalerria zen, eta hori dela eta, hizkuntza ofizial bakarra gaztelania zen. 2001eko erroldaren arabera, herritarren % 0,63k zekien euskaraz, 2010ean % 0,60k eta 2018n % 3,30k.

• Murelu Kondeko San Isidroko eguna, maiatzaren 15ean
• Arradako San Isidroko jaiak, maiatzaren hirugarren asteburuan
• Arradako erromeria, ekainaren lehengo asteburuan
• Murelu Kondeko Santa Feko jaiak, abuztuaren azken asteburuan
• Traibuenasko San Joango jaiak, irailaren lehengo asteburuan
• Arradako Gurutze Santuaren eguna, irailaren 14an

• Arrada Zaharra, Erdi Aroko herri hustua eta hiri-gotorlekua.
• Arradako San Nikolas eliza, XII. mendean eraikitako krisitiau eliza, erromaniko estiloan.
• Arradako gaztelua, Erdi Aroko gaztelu zaharra.
• Arradako Gurutze Sainduaren eliza, XX. mendean eraikitako krisitiau eliza.
• Murelu Kondeko Santa Fe eliza, XVI. mendean eraikitako kristiau eliza.
• Murelu Kondeko Gurutze Sainduaren baseliza, XI. mendean eraikitako kristiau baseliza, erromaniko estiloan.
• Traibuenasko San Joan Bataiatzailea eliza, XVI. mendean eraikitako krisitiau eliza, gotiko-pizkundar estiloan.
• Traibuenasko jauregia, Erdi Aroko jauregia.

• 
  Arradako Gurutze Sainduaren eliza
• 
  Arrada Zaharreko karrika
• 
  Murelu Kondeko Gurutze Sainduaren baseliza
• 
  Arradako gaztelua
• 
  Traibuenasko San Joan Bataiatzailea eliza

1. ↑ /muɾìʎo el kuénð̞e/ ahoskatua (laguntza)

• Jose Maria Jimeno Jurio (zuzendaria), Nafarroako toponimia eta mapagintza. XXXV, Iruñea, 1996. ISBN 84-235-1505-2.

• Erdialdea
• Erriberriko merindadea
• Nafarroa Garaia

• Murelu Kondeko Udalako webgune ofiziala