Kudak

Twierdza Kudak

Plan z XVIII w. (?). Północ z prawej strony rysunku
Państwo	I Rzeczpospolita
Miejscowość	Kudak
Typ budynku	twierdza
Rozpoczęcie budowy	1635
Ukończenie budowy	1637
Zniszczono	1711
Pierwszy właściciel	Stanisław Koniecpolski
Położenie na mapie Ukrainy Twierdza Kudak
Położenie na mapie obwodu dniepropetrowskiego Twierdza Kudak
48°23′03″N 35°08′20″E/48,384167 35,138889
Multimedia w Wikimedia Commons

Kudak (ukr. Кодак) – polska twierdza zbudowana w latach 1635–1637 w celu utrzymania w posłuszeństwie Kozaków zaporoskich. Zdobyta przez Kozaków w 1635 roku w czasie powstania Sulimy i w 1648 roku w czasie powstania Chmielnickiego (kapitulacja na honorowych warunkach)^[1].

Wzniesiona została w ciągu 4 miesięcy w formie niewielkiego czworobocznego fortu, na prawym wysokim brzegu Dniepru, poniżej ujścia Samary, w miejscu, gdzie zaczynały się porohy – na wysokości Kudackiego (Kojdackiego) porohu, od którego wzięła nazwę. Pierwotnie twierdzę nazywano Kodak. Miejsce, w którym zbudowano fort, znajduje się 10 km poniżej obecnego miasta Dniepr (do 2016 – Dniepropetrowsk). Miała ona osłaniać południowe granice Polski, ograniczać kontakty chłopów ukraińskich z Kozakami zaporoskimi oraz zapobiegać wyprawom Kozaków na Krym, co powodowało częste konflikty dyplomatyczne z Turcją. Określana była jako „klucz do Zaporoża”. Była to reduta z dwoma półbastionami od wschodu (południowo-wschodni półbastion zachował się do dzisiaj), którą wzniesiono według projektu pułkownika królewskiego Jeana de Marion (Jan Marian). Załoga początkowo składała się z 200 najemnych dragonów. Na skutek zdrady kilku rusińskich żołnierzy z oddziału de Mariona, niedokończony szaniec opanowali w nocy z 3 na 4 sierpnia 1635 roku Kozacy pod dowództwem Iwana Sulimy, którzy powracali znad Morza Czarnego. Następnie Kozacy Sulimy wybili całą załogę, znęcając się nad de Marionem, a fort zniszczyli. Wkrótce jednak w 1637 roku sejm podjął uchwałę o sfinansowaniu odbudowy fortu, w związku z czym hetman Stanisław Koniecpolski obsadził ruiny 4000 żołnierzy i naprawił zniszczenia.

W 1639 roku Polska zbudowała nową twierdzę w Kudaku, obok starego fortu, według planów Johanna Pleitnera i zrealizowano z pomocą Fryderyka Getkanta i Eliasza Arciszewskiego, jako założenie o rozmiarach około 207 × 210 metrów w szpicach bastionów. Twierdza zbudowana według założeń szkoły staroholenderskiej miała dwa pełne bastiony, dwa półbastiony i rodzaj dzieła kleszczowego od strony rzeki Dniepr. Twierdzę otaczały ziemne wały z przedpiersiami, kleszcze od strony Dniepru, z trzech stron suche fosy i dwa rzędy częstokołów. Wjazd z bramą znajdował się od strony zachodniej. Załoga zwiększyła się do 600 ludzi. W twierdzy założono jeden z arsenałów artylerii koronnej (obok np. Lwowa, Kamieńca, Baru). Twierdza w 1639 roku miała 11 dział, w tym kolubrynę bastardową, 4 działa regimentowe, 6 dział żelaznych, 200 granatów, 1050 kul 4-funtowych i 50 kul 12-funtowych. W 1648 roku liczba dział wzrosła. Na południowy zachód od twierdzy w odległości 2,8 km znajdowała się duża drewniana wieża obserwacyjna, w miejscu której powstała później wieś Niemieckoje, nazwana od narodowości żołnierzy jej strzegących. Pierwszym komendantem twierdzy był Jan Wojsław Żółtowski, który zmarł w twierdzy w 1640 roku i został pochowany w pobliskim kościółku zakonu Dominikanów. Jego następcą był pułkownik Krzysztof Grodzicki. W 1645 roku twierdzę odwiedził Jeremi Wiśniowiecki.

Podczas powstania Chmielnickiego dowodzony przez Krzysztofa Grodzickiego Kudak odpierał kozackie oblężenie przez 5 miesięcy na tyle skutecznie, że Chmielnicki musiał zastąpić dowodzącego oblegającymi Szumiejkę nowym dowódcą Maksymem Nestorenką. Szturmy jednak były odpierane z ciężkimi stratami Kozaków sięgającymi aż 4 tys. żołnierzy. Grodzicki jednak na wieść o porażce wojsk koronnych pod Piławcami z uwagi na to, że nadchodziła zima i nie mógł się już spodziewać odsieczy, skapitulował 2 października 1648 roku. Załodze zagwarantowano opuszczenie twierdzy ze sztandarami i bronią. Kompanie dragonów Grodzickiego i Wejhera oraz „polską” odprowadzono w kierunku Czehrynia (gdzie część polskich i niemieckich żołnierzy oraz ich rodzin poniosła śmierć na skutek ataków Kozaków i czerni, zaś część została zatrzymana w niewoli: Tam kiedyśmy się ruszyli, zaraz jednych na miejscu, niektórych na polu, a ostatek najbardziej u bramy, odbierając chorągwie, muszkiety, bębny, wozy z końmi i broń, i wszystko odzienie aż do naga; na najmniejszym sprzeciwieniem się bijąc, krwawiąc, nie tylko mężczyzn, ale białogłowy i dzieci i do siebie sposobem pogańskim za niewolników dzieci biorąc od rodziców i drugich, mianowicie Polaków do chrztu ruskiego przyniewalając), kompanię dragonów Marcina Czarnieckiego do Woronikówki, a kompanię dragonów Stanisława Koniecpolskiego do Kryłowa nad Dnieprem.

W późniejszym okresie, po radzie w Perejasławiu w 1654 roku, Kudak był obsadzony przez Kozaków.

Twierdza została ostatecznie zburzona przez Rosję na skutek upokarzających dla niej ustaleń traktatu pruckiego między Rosją a Turcją z 1711 roku.

Eksploatowany w latach 1944–1994 w bezpośrednim sąsiedztwie kamieniołom (obecnie jezioro) doprowadził do zniszczenia większej części pozostałości twierdzy^[2].

Do czasów obecnych zachowały się pozostałości dwóch bastionów, łączącego je wału ziemnego oraz fragmenty wału północno-zachodniego, a ponadto widoczne są ślady jednego z półbastionów pierwszej twierdzy. Znajduje się tam również, wzniesiony w 1910 roku na polecenie rosyjskich władz, pomnik upamiętniający powstanie Chmielnickiego z 1648 roku oraz „wieczny sojusz rosyjsko-ukraiński”. Napis głosi: „W tym miejscu hetman Bohdan Chmielnicki wraz z wojskami zaporoskimi zdobył w walce polską twierdzę Kudak 24 kwietnia 1648 roku”), ponadto współcześnie wzniesiono tam tablicę zawierającą krótką informację o twierdzy, a także przedstawiający jej rysunek oraz kamienie upamiętniające powstanie kozackie. Ruiny są obecnie zabytkiem^[2].

• Marian Dubiecki, Kudak, twierdza kresowa i jej okolice, Warszawa 1900, https://www.sbc.org.pl/dlibra/show-content/publication/edition/10677?id=10677
• A. Czołowski, Kudak. Przyczynki do założenia i upadku twierdzy, „Kwartalnik Historyczny” R. 40:1926, s. 161–184.
• S. Herbst, Trzy przyczynki do dziejów fortyfikacji („Biuletyn Historii Sztuki”, X 1948 nr 3/4), s. 321–324.
• Kudak twierdza kresowa (reedycja prac z 1900 i z 1926 roku), wydawnictwo Napoleon V, Oświęcim 2017.
• Mała Encyklopedia Wojskowa (K-Q). Wyd. 1. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1970.

• Fortified places(ang.)
• Zdjęcia współczesnych pozostałości twierdzy wraz z lokalizacją na mapie na wikipamia.org
• Kudak, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. IV: Kęs – Kutno, Warszawa 1883, s. 844 .
• Stary Kudak, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XI: Sochaczew – Szlubowska Wola, Warszawa 1890, s. 271 .
• Archiwalne publikacje o twierdzy w bibliotece Polona