Enrico Fermi

Enrico Fermi
Irudi gehiago
Bizitza
Jaiotza	Erroma, 1901eko irailaren 29a
Herrialdea	Ameriketako Estatu Batuak  Italiako Erresuma  (1901eko irailaren 29a -  1946ko ekainaren 18a)  Italia  (1946ko ekainaren 18a -  1954ko azaroaren 28a)
Bizilekua	Ameriketako Estatu Batuak Erroma Italia
Lehen hizkuntza	italiera
Heriotza	Chicago, 1954ko azaroaren 28a (53 urte)
Hobiratze lekua	Oak Woods Cemetery (en)
Heriotza modua	berezko heriotza: urdaileko minbizia
Familia
Ezkontidea(k)	Laura Fermi (en)  (1928ko uztailaren 19a -  1954ko azaroaren 28a)
Hezkuntza
Heziketa	Pisako Unibertsitatea Scuola Normale Superiore. Classe di Scienze (en) (1918 - 1922) diploma di licenza della Scuola Normale Superiore (en) Leidengo Unibertsitatea (1923 - 1924) Göttingengo Unibertsitatea (1923 - 1923)
Hezkuntza-maila	Doktoretza
Tesia	Un teorema di calcolo delle probabilità ed alcune sue applicazioni (en)
Tesi zuzendaria	Luigi Puccianti (en)
Doktorego ikaslea(k)	Tsung-Dao Lee Ettore Majorana Geoffrey Chew (mul) Oreste Piccioni Sam Treiman (en) Herbert L. Anderson (en) Marvin Leonard Goldberger (en) Emilio Segrè Owen Chamberlain Mario Ageno Richard Garwin (en) Willem Malkus (en) Arthur H. Rosenfeld (mul) Robert A. Schluter (en)
Hizkuntzak	italiera ingelesa
Irakaslea(k)	Max Born Paul Ehrenfest (mul)
Ikaslea(k)	ikusi Chen-Ning Yang Murray Gell-Mann Mario Ageno Tsung-Dao Lee Emilio Segrè Owen Chamberlain
Jarduerak
Jarduerak	fisikaria, fisikari teorikoa, fisikari nuklearra, unibertsitateko irakaslea eta asmatzailea
Parte-hartzailea Manhattan Proiektua
Enplegatzailea(k)	Enrico Fermi Institute (en) Göttingengo Unibertsitatea Leidengo Unibertsitatea Florentziako Unibertsitatea  (1924 -  1926) Erromako La Sapienza Unibertsitatea  (1926 -  1938) Columbia Unibertsitatea  (1939 -  1942) Chicagoko Unibertsitatea  (1942 -  1954)
Lan nabarmenak	ikusi Fermi-Dirac estatistika Fermi's golden rule (en) Fermiren paradoxa Thomas–Fermi model (en) Fermi problem (en) Fermi's interaction (en) Fermi contact interaction (en) Fermi–Pasta–Ulam–Tsingou problem (en)
Jasotako sariak	ikusi Fisikako Nobel Saria  (1938) Max Planck domina  (1954) Rumford Prize  (1953) Matteucci domina  (1926) Franklin domina  (1947) Hughes Domina  (1942) Henry Norris Russell saria  (1953) National Inventors Hall of Fame  (1976) Silliman Memorial Lectures  (1949) Barnard domina  (1950) Richtmyer Memorial Lecture Award  (1952) Fellow of the American Physical Society Foreign Member of the Royal Society  (1950eko apirilaren 27a)
Influentziak	Otto Hahn eta Joseph Fourier
Kidetza	Royal Society Alemaniako Natur Zientzien Leopoldina Akademia Linzeen Akademia Sobietar Batasuneko Zientzien Akademia Amerikako Sozietate Filosofikoa Zientziak Aurrera Egiteko Elkarte Amerikarra XL izeneko Zientzien Akademia Nazionala Ameriketako Estatu Batuetako Zientzien Akademia Nazionala Accademia delle Scienze di Torino
Sinesmenak eta ideologia
Erlijioa	agnostizismoa

Enrico Fermi (Erroma, 1901eko irailaren 29a - Chicago, 1954ko azaroaren 28a) italiar fisikari bat izan zen, gerora Ameriketako Estatu Batuen nazionalitatea hartu zuena, 1938an Fisikako Nobel saria jaso zuena eta lehen erreaktore nuklearraren garapenagatik eta teoria kuantikoaren garapenagatik ezaguna. Arlo teorikoan zein esperimentalean nabarmendu zen fisikari gisa, XX. mendeko garrantzitsuenetako bat izan baitzen.^[1]

1939tik aurrera fisikako irakaslea izan zen Columbia Unibertsitatean, bonba nuklearraren lehen entsegu eta ikerketetan kolaboratu zuen (Manhattan proiektua). Mugimendu geldoko neutroiek nukleoan eragindako erreakzioak aurkitu zituen, eta ikusi zuen era horretako neutroiak errazago xurgatzen zituela nukleo atomikoak partikula azeleratuak baino. Espektroen egitura finaren teoria eta izpi kosmikoen eraketa ikertu zituen. Bere lanen artean, Elementary Particles (1951) nabarmentzen da.^[2]

Alberto Fermi aita, Komunikazio Ministerioko inspektore orokorra zen, eta ama, Anada de Gattis, eskolako maistra. Fisikaz interesatu zen 14 urterekin, latinez idatzitako testu zahar bat irakurri ondoren. Ibilbide akademiko bikaina izan zuen, Dante Alighieriren Jainkotiar komedia eta Aristotelesen testu asko buruz ikasteko gaitasuna zuen.

Gaztetan, Fermik fisika eta matematika ikasi zituen, bere anai Giuliorekin afizioak partekatzen zituen bitartean. 1915ean, Giulio anaia eztarriko abzesu baten ondorioz hil zen bat-batean. Horrek asko aztoratu zuen Enrico, eta zientzia aztertzeko ardura areagotu zion. Berak zioenez, egunero igarotzen zen Giulio hil zuten ospitalearen aurretik, zigorrari entzungor egin zuen arte.^[3]

Fisika aztertzeko bere lehen erreferentzietako bat izan zen Erromako Campo de' Fiori plazako merkatuan aurkitutako liburu bat izan zen, Elementorum physicae mathematicae izeneko 900 orriko liburua latinez idatzia Andrea Caraffa jesuitak, matematika, mekanika klasikoa, astronomia, optika eta akustika jorratzeko, besteak beste. Liburuan aurkitutako ohar andanak erakusten zuen Fermik sakon aztertu zuela.^[4]

Geroago, Enrico Persico izeneko beste ikasle baten lagun egin zen, eta biek proiektu zientifikoetan parte hartu zuten, hala nola giroskopio baten eraikuntzan eta Lurraren eremu magnetikoaren neurketan. Fermik fisikarekiko zuen interesa gero eta handiagoa zenez, bere aitaren lagun batek, Adolfo Amideik, liburu sorta bat oparitu zion, fisikaz eta matematikaz.^[5]

Fisika teorikoko problemak ebazteko erraztasun handia zuen, eta sintesirako gaitasun handia; problemak erraz ebazteko gaitasunagatik nabarmentzen zen.^[6] Fermik arrazoibide matematikoaren lerro oinarrizkoenekin hasten zituen ikerketak, eta, ondoren, soluzio osoak ematen zizkien, berak gehien barneratzen zituen problema garrantzikoei.

1918an, Pisako Scuola Normale Superiore ikastetxean hasi zen fisika ikasketak egiten. Eskolan sartu ahal izateko, hautagaiek saiakuntza bat idatzi behar zuten. Bere saiakuntza izan zen Soinuaren ezaugarriak. 17 urterekin, Fermi gazteak Fourieren analisi bat deribatu eta ebaztea erabaki zuen, soka bateko olatuen ekuazio diferentzial partzialean oinarrituta. Aztertzaileak, Giulio Pittato irakasleak, Fermi elkarrizketatu zuen eta bere saiakera doktoretza baterako ere goraipagarria izan zela ondorioztatu zuen. Enrico Fermik lehen postuan bukatu zuen sarrerako azterketako sailkapenean.^[7] Scuola Normale Superiore taldean eman zituen urteetan, Fermik talde ona egin zuen Franco Rasetti izeneko ikaskide batekin, zeinarekin txantxak egiten baitzituen asmo txarrik gabe. Geroago, Rasseti Fermiren lagun hurkoa eta laguntzailea bihurtu zen.

Fermik 1922an lortu zuen doktoregoa. 1924an eskolak eman zituen Florentziako unibertsitatean. Urtebetez Alemaniako Göttingen hirian bizi izan zen, baita hilabete batzuetan Leidenen ere, non fisika arloko ikerketak egiten aritu baitzen.^[8]

1927an, 24 urte zituela, La Sapienza Erromako Unibertsitateko irakasle izendatu zuten, hiri hori munduko ikerketa zentro garrantzitsuenetako bat bihurtu zelarik izendapen horri esker. Orzo Mario Corbino Fisika Institutuko zuzendariak deitutako lehiaketa bat irabazita lortu zuen izendapena. Corbinok bere taldea aukeratzen lagundu zion Fermiri, eta azkar osatu zuen, Edoardo Amaldi, Bruno Pontecorvo, Franco Rasetti eta Emilio Segre zientzialari nabarmenekin. Azterketa teorikoak egiteko, Ettore Majorana ere gehitu zitzaien gerora, Via Panispernako taldea izena hartu zuen ekipo hartara, Institutuko laborategiak kokatzen ziren kaleak izen hura baitzuen.^[9] Taldea esperimentuak egiten hasi zen, baina 1933an Rasettik Italia utzita Kanadara eta Estatu Batuetara joan zen, Pontecorvo Frantziara, eta Segre Palermon geratu zen irakasle.

Erromako garaian, Fermik eta bere taldeak ekarpen adierazgarriak egin zituzten fisikaren alderdi teoriko eta praktiko ugaritan. Horien artean daude beta desintegrazioaren teoria ―Paulik 1930ean aldeztutako neutrinoa barne hartuta― eta neutroi geldoen aurkikuntza, erreaktore nuklearren lanerako biraketa frogatzeko beharrezkoa izan zena.^[10] Bere taldeak sistematikoki bonbardatu zituen elementuak neutroi geldokoekin, eta, uranioarekin egindako esperimentuetan, oso gutxigatik ezin izan zuten fisio nuklearra ikusi. Garai hartan, fisioa nekez gertatuko zela uste zuten ―ezinezkoa ez esateagatik―, batez ere arlo teorikoan. Pentsamendua zenbaki atomiko handiagoko elementuak lortzera bideratzen zen, elementu arinagoak bonbardatuz neutroiekin. Inork ez zuen uste neutroiek atomo astunago bat bi zatitan banatzeko adina mugimendu hartuko zutenik, elementu arinagoak osatuz. Hala ere, Ida Noddack kimikariak Fermiren lana kritikatu zuen eta bere esperimentu batzuek elementu arinagoak sortu ahal izan zituztela iradoki zuen.^[11] Tarte hartan, Fermik bere kalkuluetan oinarrituta baztertu zuen aukera.

1930ean udako ikastaroak ematera gonbidatu zuten AEBetako Michigango Unibertsitatean, eta ordutik udarik gehienak AEBetan igarotzen ditu, lan zientifikoak eginez eta hitzaldiak emanez, eta, ondoren, eskolak ematen Columbia, Stanford eta Chicagoko unibertsitateetan.

Zientzialari gisa zituen gaitasunak, fisika nuklearraren adar teorikoa eta aplikatua uztartuz, mundu guztiak ezagutzen zituen. Berarekin lan egin zuten fisikari askoren eragina izan zuen, Hans Betherena adibidez, bi seihilekotan Fermirekin lan egin baitzuen 1930eko hamarkadaren hasieran.^[12]

Fermik beta desintegrazioari buruzko bere ikerketa Nature aldizkarira bidali zuenean, aldizkariko editoreak errefusatu egin zuen, «errealitatetik urrunegi zeuden espekulazioak» zituelako. Horrela, Fermik bere teoria italieraz eta alemanez kaleratuta ikusi zuen ingelesez argitaratu aurretik. Nature aldizkariak 1939ko urtarrilaren 16an argitaratu zuen beta desintegrazioari buruzko ikerketa.^[13][14]

1938. urtean Estatu Batuetan ezarri zuen bizilekua behin betiko, Italiako erregimen faxistari ihes eginik.

1938an, Fermik Fisikako Nobel saria jaso zuen, 37 urte zituela, «neutroien bidezko irradiazioak sortutako elementu erradioaktibo berrien existentziaren frogapenengatik eta neutroi geldoek eragindako erreakzio nuklearrekin lotutako aurkikuntzengatik».^[15]

Stockholmen Nobel saria jaso ondoren, bera eta Laura Capon emaztea eta seme-alabak New Yorkera joan ziren bizi izatera. Hori horrela izan zen Benito Mussoliniren erregimen faxistak aldarrikatutako lege antisemitengatik, Laura emaztea, judua zenez, mehatxupean baitzegoen. Gainera, lege berriek Fermiren ikerketa taldearen gehiengoaren lana eragotzi zuten.^[16]

New Yorkera iritsi eta gutxira, Columbia Unibertsitatean hasi zen lanean Fermi.

1938ko abenduan, Otto Hahn eta Fritz Strassmann alemaniar kimikariek eskuizkribu bat bidali zuten zientzia aldizkari batera, elementu berri baten aurkikuntzaren berri emanez: barioa, uranioa neutroiekin bonbardatuta lortutakoa;^[17] aldi berean, emaitzak Lise Meitnerri jakinarazi zitzaizkion. Meitnerrek eta bere iloba Otto Robert Frischek fusioko erreakzio nuklearren emaitza hauek zuzen interpretatu zituzten.^[18] Frischek 1939ko urtarrilaren 13an baieztatu zuen hori esperimentalki.^[19]

Hahnen eta Strassmanen lanaz Meitnerrek eta Frischek egindako interpretazioa Ozeano Atlantikoaren beste ertzera heldu zen Niels Bohr daniar fisikariarekin, Princetongo Unibertsitatera irakasle lanetara joan baitzen. Princetonen lanean ari ziren Columbia Unibertsitateko Isidor Isaac Rabi eta Willis Lamb fisikariek gertaera horren berri jakin zutelarik, Enrico Fermi Columbiara gidatu zuten. Hori zela eta, Bohr Princetonetik joan zen Columbiara, Fermirekin mintzatzera. Bere bulegoan aurkitu ez zuenez, Bohr ziklotroira jaitsi eta Herbert L. Anderson aurkitu zuen. Bohrrek sorbaldatik heldu eta esan zion: «Gazte, fisikako gauza berri eta harrigarri bat azaldu behar dizut».^[6] Columbiako zientzialari askorentzat, argi zegoen ahalegindu behar zutela neutroien bonbardaketari esker uranioaren erreakzioetatik sortutako fisio nuklearrak zekarren energia detektatzen. 1939ko urtarrilaren 25ean, Columbia Unibertsitateko talde batek fisio nuklearraren lehen esperimentua egin zuen Estatu Batuetan,^[20] Pupin Halleko instalazioetan; taldeko kideak ziren Herbert L Anderson, Eugene T. Booth, John R. Dunning, G. Norris Glasoe, Francis G. Slack eta Enrico Fermi bera. Hurrengo egunean, Washingtonen Fisika Teorikoaren Bosgarren Konferentzia hasi zen, George Washington Unibertsitatearen eta Carnegie Institution of Washington erakundeen babespean. Han, fisio nuklearrari buruzko albisteak are eta gehiago zabaldu zirelarik, erreakzio mota horien inguruko esperimentazioa asko trinkotu zen.^[6]

Une hartan, Chicagoko Unibertsitatera joan zen Fermi, eta Chicago Pile-1 lehen pila nuklearra eraikitzeko ikasketak hasi zituen.^[21]

Fermik izena aldatu zion proiektuari hasieran, 1954an Amerikako Fisika Elkarteko presidente kargua utzi zuenean egindako hitzaldian:

«

Oso pozik gogoratzen dut lehen hilabetea, 1939ko urtarrila, Pupin Laborategietan lanean hasi nintzenean, gauzak oso bizkor aitzinatu baitziren. Garai hartan, Niels Bohr Princetongo Unibertsitatean zegoen, hitzaldi batzuetan parte hartzen, eta gogoan dut arratsalde batean Willis Lamb oso euforiko etorri zela, esanez Bohrrek oso berri onak eman zituela. Berri on haiek fisioaren aurkikuntza ekarriko zuten, baita erreakzio mota horren interpretaziotik erator zitekeenaren zirriborroa ere. Orduan, hilabete berean geroxeago, bilera bat egin zen Washingtonen, berriki aurkitutako fenomenoaren balizko garrantzia aurkezteko, hasiera batean, izkirimiri serio gisa, energia nuklearraren balizko iturri gisa.[22]

»

1939ko abuztuan, Leó Szilárdek prestatuta eta Albert Einsteinek sinatuta, «Einstein-Szilard gutun» ospetsua bidali nahi zioten Franklin D. Roosevelt presidenteari, ohartaraziz naziek bonba nuklear bat eraikitzeko planetan ari ote ziren. Irailaren 1ean Hitlerrek Polonia okupatu zuelarik, urrira arte ez zuten gutuna pertsonalki entregatzeko prest izan. Roosevelt nahiko kezkatuta zegoen Uranioaren Batzordea antola zedin, eta Columbiako Unibertsitatearen energia nuklearrari buruzko lehen proiektua finantzatzea erabaki zuen, 6000 dolarreko inbertsioarekin.^[23] Hala ere, atzerriko esku hartze sekreturen baten beldur, gobernuak ez zuen dirua berehala eman nahi izan, Szilárdek 1940ko udaberrian Einsteini eskatu zion arte presidenteari bigarren gutun bat bidaltzeko. Dirua lehen erreaktore nuklearra sortu zuten ikerketetan erabili zen: Chicago Pile-1, grafitozko blokeekin eta uraniozko erregaiarekin egindako pila atomiko masiboa, 1942ko abenduaren 2an masa kritikoarekin funtzionarazi zutena, Chicagoko Unibertsitateko futbol amerikarreko estadioaren azpietan, erraketa jokorako pista gogor baten barruan. Itzulpen oker baten ondorioz, sobietarren informazioek Enrico Fermiren lan instalazioak «kuia zelai» baten barruan kokatu zuten, squash pista baten barruan izan beharrean, kirol hori erraketarekin jokatzen baita.^[24] Esperimentu hau mugarri bat izan zen ikerketa energetikoan, eta Fermiren gaitasunaren adierazgarri izan zen. Etapa bakoitza kontu handiz planifikatu zen, kalkulu bakoitza zehatz-mehatz egin zen. Kateko lehen erreakzio nuklearra automugatzea lortu zenean, fisikarietako batek, Arthur Comptonek, kodetutako dei bat egin zion James Conanti, AEBetako Defentsarako Ikerketa Batzorde Nazionaleko zuzendariari. Elkarrizketa kode inprobisatuan egin zen:^[25]

– Compton: Italiar nabigatzailea Mundu Berrira porturatu da.
– Conant: Nolakoak ziren bertakoak?
– Compton: Oso atseginak.

Kate erreakzioen hastapen arrakastatsu hura erabakigarria izan zen, ez bakarrik fisioaren propietateei buruzko datuak emateko —beharrezkoak, bestalde, bonba atomikoan lan egiteko—, baita sortuko ziren erreaktore nuklear masiboetarako oinarri izan zitekeelako ere, Trinity proba atomikoan eta Nagasakin erabili ziren bonbetarako behar zen plutonioa ekoizteko baliatuko baitziren. Behin-behinean, Fermiren eta Szilárden erreaktorearen lana Manhattan Proiektuan sartu zen.

Fermi Los Alamosko Laborategi Nazionalera joan zen Manhattan Proiektuaren fase aurreratuenetan, aholkulari orokor gisa lan egitera. Hanfordeko planta nuklearreko B erreaktorearen kontrol kabinan eserita zegoen, 1944an, funtzionamendu kritikoan jartzea lortu zutenean. Izan era, fisikaren arlo ugaritan zeukan jakintza zabala baliagarria zen diziplina arteko arazoak konpontzeko.

1944an, Ameriketako Estatu Batuetako herritartasuna eskuratu zen.

1945eko uztailaren 16an, Fermi Trinity proba atomikora joan zen begirale gisa. Jack Aeby ingeniariak hurbiletik jarraitu zuen Fermi lanean:

«

Leherketaren uhinak oinarrizko eremua kolpatu zuenean, Enrico Fermi paper puskak eskuetan zituela ikusi zuen Aebyk. «Aireratzen hasi zen, leherketaren uhina heldu zenean, paper apurrak bota zituen. Pentsati gelditu zen une batez». Fermik lehen leherketa nuklearraren potentzia haztatu zuen; begi neurriz.[26]

»

Fermik paper zatiekin eta begi neurriz egindako estimazioak 10 kilotoi TNTko emaitza ukan zuen; probaren benetako potentzia 19 kilotoi izan zen.^[27]

1947an, Fermik FERMIAC izeneko ordenagailu analogiko bat asmatu zuen, Montecarlo metodoa oinarri hartuta, neutroien garraioa material fisionagarrien bidez aztertzeko.^[28]

1954an, Fermik American Physical Society erakundeaz egindako aipamen batean, esan zuen: «Tira, horrek Pearl Harborrera garamatza. Garai hartan nik Columbiako Unibertsitatea utzi nuen eta, Chicago eta New York artean bizitzen hilabete batzuk eman ondoren, Chicagora joan nintzen behin-behinean, hango lanarekin jarraitzeko, eta handik, salbuespen kopuru nabarmen batekin, Columbiako lana energia atomikoaren proiektuaren banaketa isotopikoaren fasean kontzentratuta zegoen, Boothek, Dunningek eta Ureyk 1940 inguruan hasitakoa».^[29]

XX. mendeko fisikarien artean, bai alor teorikoan, bai esperimentalean behar adinako jakintza zuen fisikari bakartzat jotzen zen Fermi. C. P. Snow fisikaren historialariak honela zioen Fermiri buruz: «Fermi zenbait urte lehenago jaio izan balitz, oso ondo irudika zenezake Ernest Rutherforden nukleo atomikoa aurkituz eta, ondoren, hidrogeno atomoaren Bohrren teoria garatuz. Hiperbole bat dela pentsa daiteke, jakina, baina Fermiz esaten den edozerk hiperbole baten itxura izan dezake».^[1] Fermiri trebetasuna eta arrakasta, neurri handi batean, posible zenaz baloratzeko gaitasunetik zetorkion, eta berezko ahalmen eta adimenetik. Teoria konplikatuak ez zituen gustuko, eta matematikarako trebezia handiak izan arren, ez zituen inoiz erabiltzen, lana modu aiseagoan egin baldin bazitekeen. Beste fisikari asko zalantzati uzten zituzten problema konplexuei erantzun azkar eta arretatsuak emateagatik zen ospetsua Fermi. Geroago, lehen begiratuko kalkuluen bidez erantzun azkarrak eta doituak lortzeko metodoari Fermiren problema izena eman zitzaion, haren omenez.^[30]

Gerra ostean, Fermi Estatu Batuetako Energia Atomikoaren Batzordeko aholkulari lanetan aritu zen tarte labur batez, J. Robert Oppenheimerren zuzendaritzapean. 1949ko abuztuan, Sobietar Batasuneko lehen fisio bonba leherrarazi ondoren, Openheimerrek, Isidor Rabirekin batera, txosten bat idatzi zuten batzordearentzat, hidrogeno bonbaren garapenaren kontra baitzegoen batzordea, bai ikuspuntu teknikotik, bai moraletik. Hala ere, Fermik hidrogeno lehergaiaren atariko lanetan ere parte hartu zuen aholkulari gisa, Los Alamosen, eta, Stanislaw Ulam matematikariarekin batera, kalkulatu zuen Edward Teller fisikariak diseinatutako bonba termonuklearraren eredurako behar zen tritio kopurua ikaragarria izango zela, eta ez zela bermatuko fusio erreakzioa lortzea, erreakzioa hedatzeko zailtasunagatik eta emaitza gisa sortzen zen tritio kopuruagatik.^[31]

Bere azken urteetan, Fermik partikulen fisikan lan garrantzitsuak garatu zituen, bereziki pioi eta muoiekin lotuta. Chicagoko Unibertsitatean irakasle gisa ospea hartu zuen, klase bakoitzaren prestakuntza zehatzagatik. Handik denbora batera, haren ikasgaietako oharrak, batez ere mekanika kuantikoaren, fisika nuklearraren eta termodinamikaren arloan, liburu inprimatuetara iritsi ziren.^[32]

Baita ere, proposizio bati buruz hausnar egin zuen, Fermiren paradoxa. Kontraesan edo proposizio horrek zalantzan jartzen du unibertsoan dauden bilioika izar sistemak egonda, bizitza adimenduna jada gure zibilizazioarekin harremanetan egon zitekeela.

Bere bizitzaren azken urteetan, Fermik zalantzan jarri zuen gizarteak oro har zuen fedea, teknologia nuklearraren erabileraz eta harekin hartuko ziren erabakiez.^[33] Berak hala idatzi zuen:

«

Zuetako batzuek galde dezakezue zein den hain gauza eskasekin lan egitearen onura, hala nola, zenbait froga biltzea, inolako atseginik ematen ez dutenak, salbu eta ile luzea duten irakasle batzuena, zeinei horrelako gauzak bildumatzea gustatzen zaien eta, gainera, inork ez dituen baliagarriak izango, aditu batzuek bakarrik ulertuko lituzketelako agian? Galdera horiei erantzunez, ausartuko naiz beste transzendentziarik gabeko iragarpen bat egitera. Zientziaren eta teknologiaren historiak argi erakutsi digu gertaera horien ulermenean oinarritutako aurrerapen zientifikoek, lehentxeago edo geroxeago, eragina eta aukera dutela gure bizimodua goitik behera aldatu duten aplikazio industrialetan ezartzeko. Materiaren egiturari buruz ikertzeko ahalegin hauek arau honen salbuespena izatea gertagaitza iruditzen zait. Baina agian ez da hain ziurra, eta denok espero dugu hala izatea, gizakia laster helduko dela heldutasunera eta naturan irabazten ari den botereen erabilera egokia egingo duela.[34]

»

Fermi 53 urte zituela hil zen, urdaileko minbiziak jota, erradiazioarekiko esposizio handiaren ondorioz, eta Oak Woodseko hilerrian lurperatu zuten, Chicagon.^[35] Pila nuklearreko lanetan laguntzen zioten ikasleetako bi ere minbiziak jota hil ziren. Fermik eta bere taldeak bazekiten lan hark arrisku handia zuela, baina hain garrantzitsutzat jo zituztenez onurak, nork bere segurtasunari begiratu gabe jarraitu zuten lanean.^[36]

Eugene Wigner fisikari adiskideak idatzi zuen: «Fermik, hil baino hamar egun lehenago, esan zidan: "Espero dut berandu ez izatea." Oso ondo adiskidetu zen bere patuarekin».^[37]

Enrico Fermik eta Laura Caponek alaba bat eta seme bat izan zituzten. Senar-emazteen alaba Nella Fermi Weiner izan zen (1931-1995), artea eta feminismoa landu zituen. Semea, Giulio (Judd) Fermi (1936-1997), biologian aritu zen eta Max Perutz Nobel saridunarekin hemoglobinaren egituran lan egin zuen.

Laura Capon Fermi (1907–1977) ekologista aitzindari bat izan zen, sistemen diseinatzailea, idazle emankorra eta The New York Times egunkariaren kolaboratzailea. Arrakasta handia izan zuen bere oroitzapen liburuarekin^[38] eta dilema nuklearrari buruzko gogoetarekin:

«

Gauza guztien gainetik, baina, kontu moralak zeuden. Bonba posible ez izatea espero zuten zientzialariak ezagutu nituen, baina han zegoen, eta, izatez, jende asko hil eta gauza asko suntsitu zuen. Gerra izan zen ala zientzia izan zen errudun? Zientzialariek gelditu behar al zuten, behin bonba egingarria zela konturatu zirenean? Beti egongo al da gerrarik etorkizunean? Horrelako galderek ez dute erantzun beti-batekorik.[39]

»

Laura eta Enrico Fermiren hirugarren biloba Rachel Fermi (1964-) argazkilari eta irakasleak bonba nuklearren zentzutasuna zalantzan jartzen jarraitu zuen liburu batean.^[40] Egileek Manhattan Proiektuaren sekretuko argazkiak erkatu zituzten Los Alamosen eta Hanforden hartutako familia argazkiekin.

Oso gaztetatik neutroien erradiazioak eta, oro har, erradiazioak grinaturik, 1938an Fisikako Nobel saria eman zioten, «neutroien bidezko irradiazioak sortutako elementu erradioaktibo berrien existentziaren frogapenengatik eta neutroi geldoek eragindako erreakzio nuklearrekin lotutako aurkikuntzengatik».

Estatu Batuetan bizi izan zen urteetan, Manhattan Proiektuan parte hartu zuen eta fisio nuklearra egiaztatu zuen Otto Hahnekin eta Fritz Strassmannekin batera, eta ondoren lehen erreaktore nuklearra eraikitzea lortu zuen, kontrolatutako kate nuklearreko lehen erreakzioa eragin zuena. Gerora, baina, hidrogeno bonbaren garapenaren aurka agertu zen, arrazoi etikoengatik.^[41]

Bere laguntzaileekin batera, 60 elementu kimiko bonbardatu zituen neutroiekin, horietako 40ren isotopoak lortuz, eta 92 elementuaren atomoen transmutazioa, uranioa, 93 elementuaren atomoetan, neptunioa, naturan ia aurkitzen ez dena eta funtsean sintesi bidez lortzen dena.^[42]

Bere laguntzaileekin batera, 60 elementu kimiko bonbardatu zituen neutroiekin, horietako 40ren isotopoak lortuz, eta 92 elementuaren atomoen transmutazioa, uranioa, 93 elementuaren atomoetan, neptunioa, naturan ia aurkitzen ez dena eta funtsean sintesi bidez lortzen dena.^[43]

Energia nuklearraz egindako Ikerketa sakonez gain, Fermi beste ekarpen mamitsu batzuengatik ere nabarmendu zen.

Alde batetik, Fermiren paradoxa dago. Unibertsoan Lurraz haraindiko bizitza adimendunik baldin badago, zergatik ez dugun behaketan oinarritutako batere frogarik. Non dira? ―galdetu zuen. Fermiren erantzuna zen ―bonba atomikoen garapenean zuen paperagatik kezkatua, noski― teknologikoki aurreratuak ziren zibilizazioak arma nuklearrak erabiliz beren burua suntsitzeko arrisku larrian zeudela.

Beste aldetik, Fermiren problema dago, analisi dimentsionalaren eta hurbiltze metodoen garrantziaren adibide argi bat. Esate baterako, zenbat piano afinatzailek egiten dute lan Chicagon? Estimazio arrazoitu batera iristeko, suposizio hauek egin daitezke:

• Chicagon 5 milioi pertsona inguru bizi dira.
• Etxe bakoitzean, batez beste, 2 pertsona bizi dira.
• 20 etxetik batek piano bat dauka.
• Piano bat behin afinatzen da urtean.

(5.000.000 pertsona) / (2 pertsona/etxe) * (piano 1/20 etxe) * (piano afinazio 1 urteko) = 125.000 afinazio urteko.

Afinatzaile batek bi ordu inguru behar ditu lana egiteko, joan-etorriko denbora barne. Afinatzaile bakoitzak egunean 8 ordu lan egiten du, astean 5 egun eta urtean 50 aste.

(8 ordu) * (5 egun) * (50 aste) = 2.000 lanordu urtean.

Afinazio bakoitzak 2 ordu behar dituenez, afinatzaile bakoitzak 1.000 afinazio egiten ahal ditu urteko. Beraz, urtean 125.000 afinazio egin beharra bagenituen Chicagon eta afinatzaile bakoitzak 1.000 egiten baditu, 125 afinatzaile daudela kalkulatu daiteke.

Horrela lortutako erantzuna ez da zehatza, batez ere hasierako suposizioetan akatsak egon daitezkeenez, baina erantzunak magnitudearen ideia bat ematen du, informazio horretan oinarrituta erabakiak hartu ahal izateko.

Fermiren omenez, haren izenean oinarrituta izendatu izan dira fentometroa,^[44] fermioia, Fermilab (Fermi National Accelerator Laboratory) partikula azeleragailua eta zuen Fermi (8103) Fermi asteroidea, Farra d'Isonzoko Circolo culturale astronomico di Farrak 1994ko urtarrilaren 19an aurkitua.

1952an, elementuen taula periodikoko 100. elementua test nuklear baten hondakinetatik isolatu zuten. Fermik komunitate zientifikoari egindako ekarpenen omenez, fermio izena eman zitzaion.

Chicagoko Unibertsitatean zenbait urtez lan egindako departamentua Enrico Fermi Institutua deitzen da gaur egun.

Ameriketako Estatu Batuen gobernuak Enrico Fermi saria ezarri zuen 1956an, energia garatu, erabili edo sortzeko ekarpen zientifikoak saritzeko.

Erreaktore nuklearreko hiru instalazio deitu izan dira Fermiren omenez:

• Fermi 1 eta Fermi 2 zentral nuklearrak Newporten (Michigan).^[45]
• Enrico Fermi zentral nuklearra (Italia).^[46]
• RA-1 Enrico Fermi ikerketako erreaktore nuklearra (Argentina).^[47]

• Manhattan Proiektua
• Lise Meitner
• Via Panispernako taldea

• (Ingelesez) The Nobel Prize in Physics 1938.
• (Ingelesez) Enrico Fermi Institute. Chicagoko Unibertsitatea.