I Liceum Ogólnokształcące im. Kazimierza Brodzińskiego w Tarnowie

Początki szkolnictwa w mieście sięgają prawdopodobnie II połowy XIV wieku. Początkowo była to szkoła parafialna, od 1400 roku związana organizacyjnie z kapitułą kolegiaty tarnowskiej. W średniowiecznych szkołach parafialnych uczono czytania i pisania po łacinie, katechizmu i śpiewu kościelnego. W tarnowskiej szkole uczył jeden nauczyciel, który do 1568 roku pełnił również obowiązki miejskiego pisarza. Z biegiem czasu mieszczaństwu nie wystarczało elementarne wykształcenie, zdobyte w miejscowej szkole i kontynuowali naukę w Krakowie. Pierwszym mieszkańcem miasta odnotowanym na liście studentów Akademii Krakowskiej był Maciej, syn Jana z Tarnowa, immatrykulowany w 1400 roku. Zapisany jako Mathias Johannis de Tarnow otwiera listę studentów w Album Studiosorum Universitatis Cracoviensis. W XV wieku studiowało tam 60 tarnowian, tylko pięciu z nich (i nie był to wyjątek w tamtych czasach) uzyskało najniższy tytuł naukowy bakałarza sztuk wyzwolonych. W 1526 roku tytuł magistra uzyskał pochodzący z Tarnowa Adam z Tuszyna, późniejszy dziekan wydziału filozoficznego tej akademii. Powiązania z Akademią Krakowską przez osobę wykształconego w niej nauczyciela pozytywnie wpływały na poziom tarnowskiej szkoły^[4].

18 czerwca 1559 roku właściciel miasta hetman Jan Amor Tarnowski wydał ordynację dla szkoły tarnowskiej, włączając się w akcję reorganizacji szkolnictwa polskiego „Aby talenty i młodzież w szkołach publicznych mogły być kształcone, należycie kierowane i wychowywane”. Ordynacja szkolna służąca zaspokojeniu żywotnych potrzeb oświatowych warstw mieszczańskich była jednym z podstawowych dokumentów w kodeksie praw miejskich. Dokument określał ogólnie program nauczania, kwalifikacje i uposażenie roczne rektora. Utrzymanie szkoły finansowane było z fundacji Jana Tarnowskiego, wynagrodzenie rektora wypłacane było z kasy miejskiej. Rektor miał obowiązek opłacać swoich pomocników (lokata i kantora biegłego w śpiewie) ze swoich dochodów^[5]. Inicjatywa oświatowa Jana Tarnowskiego, mająca za cel podniesienie poziomu nauczania, dała początek tarnowskiemu gimnazjum, szkole średniej o retoryczno-humanistycznym profilu nauczania^[6][7].

W tym okresie na koszt ks. Marcina Łyczki, prepozyta kolegiaty tarnowskiej, wzniesiono murowany, piętrowy budynek szkolny^[8]. Wybudowano dom dla rektora, nazywany do dziś Scholasterią. Problem kwalifikacji kadry nauczycielskiej dla szkoły ważny stał się także dla duchowieństwa, świadczą o tym liczne fundacje dla młodzieży studiującej. Szczególną wartość miała fundacja z 1578 roku ks. Marcina Łyczki, dzięki której powstał fundusz wieczysty, od którego odsetki pozwalały na utrzymanie trzech studentów, którzy po uzyskaniu tytułu bakałarza mieli obowiązek podjęcia pracy w tarnowskiej szkole, jednym z nich był Kasper Cichocki, pisarz i polemista katolicki^[4].

Kolonia akademicka, utworzona na bazie tarnowskiej szkoły, powstała z inicjatywy ks. Wojciecha Kaszewicza, scholastyka kapituły kolegiackiej. W sporządzonym w  1753 roku testamencie ustanowił on fundusz wieczysty w wysokości 20 000 zł, który stał się podstawą do utworzenia szkoły, działającej pod patronatem krakowskiej uczelni. Zasady organizacji tarnowskiej kolonii akademickiej uzgodnił z Akademią Krakowską w 1752 roku. Model szkoły wzorowany był na statucie Kolegium Nowodworskiego w Krakowie. Kolonia akademicka w Tarnowie rozpoczęła działalność w 1756 roku. Z powodu przeciągających się czynności prawnych formalna erekcja szkoły miała miejsce później. Akt erekcyjny „Erectio Coloniae Tarnoviensis et canonicatus tituli Beati Joannis Cantii in ibidem“ wydany przez biskupa krakowskiego Kajetana Sołtyka nosi datę 17 marca 1760^[9].

Tarnowska szkoła działała pod ścisłym nadzorem personalnym, finansowym i programowym sprawowanym przez uczelnię. Kolonie akademickie Akademii Krakowskiej, w odróżnieniu od szkół zakonnych propagujących w metodach i programie nauczania model oświaty kosmopolitycznej, realizowały model wychowania narodowego, patriotycznego i obywatelskiego^[10]. Pierwszy kadra profesorska składała się z trzech magistrów filozofii. Zgodnie z wolą fundatora rektor uczył retoryki, pozostali gramatyki i poetyki. Pierwszym rektorem kolonii akademickiej w Tarnowie był Franciszek Prohorecki^[9]. Prowizorem sprawującym nadzór naukowy i organizacyjny nad szkołą był Jakub Marciszewski, po jego śmierci Andrzej Lipiewicz^[11].

W późniejszym okresie tarnowska kolonia akademicka składała się z klas, zwanych: gramatyką,  retoryką, poetyką i dialektyką. Profesor dialektyki  oprócz  filozofii uczył także elementów  teologii  moralnej i  prawa^[12]. Nauka odbywała się dwa razy dziennie, dwie godziny przed południem i dwie godziny po południu. Była to szkoła męska, liczba uczniów nie przekracza 200 osób. Siedzibą szkoły był budynek Akademioli, mieszkanie rektora znajdowało się w Domu Mikołajowskim^[13].

Po I rozbiorze Polski, austriackie władze miasta niechętnie patrzyły na związek szkoły z Krakowem. W 1780 roku kolonia akademicka trafiła pod dozór kapituły^[14]. Na mocy dekretu 11 grudnia 1783 roku, dotyczącego szkół średnich w Galicji, kolonia akademicka w Tarnowie została upaństwowiona. Planowano ją przenieść do Bochni, postanowienia dekretu o otwarciu gimnazjum w Bochni jednak nie wykonano. Przeszkodą okazały się trudności ze znalezieniem odpowiednich pomieszczeń oraz starania tarnowskiego magistratu i księcia Hieronima Janusza Sanguszki^[15].

W 1784 roku nastąpiła zmiana na stanowisku nadzorcy szkół w Galicji i reorganizacja sieci szkół nabrała tempa^[16]. 3 listopada 1784 roku nowy rok szkolny rozpoczął się już w Cesarsko-Królewskim Gimnazjum w Tarnowie^[7]. Od 1786 rok szkolny rozpoczynał się 1 września, a kończył 15 lipca^[12]. Gimnazjum posiadało filologiczno-klasyczny profil kształcenia, realizowało program nauczania opracowany przez Gracjana Marxa, pod względem treści i metod nauczania uważany za anachronizm. Zgodnie z tym programem tarnowskie gimnazjum było szkołą pięcioletnią, złożoną z trzech klas gramatykalnych oraz dwóch klas humanistycznych. Każda klasa posiadała swojego nauczyciela uczącego wszystkich przedmiotów. W ustalanym centralnie planie lekcji dominowały łacina, retoryka, religia i poetyka, przedmioty matematyczno-fizyczne jedynie dopełniały program nauczania^[14].

Zwierzchnikiem gimnazjum był prefekt, który podlegał staroście. Urzędy administracji starały się kierować życiem szkoły w każdym jego wymiarze, przez system drobiazgowych kontroli, rozporządzeń, planów i zaleceń. Pierwszym prefektem tarnowskiego gimnazjum był ks. Izydor Chrościński, doświadczony pedagog, wcześniej prefekt zlikwidowanej szkoły pijarskiej w Złoczowie. Zachowała się pisana przez niego kronika szkoły^[12]. W szkole zatrudniono sześciu nauczycieli. Fluktuacja kadr w pierwszych latach była duża, z nauczycieli kolonii akademickiej pozostał tylko nauczyciel retoryki. W 1788 roku  grono pedagogiczne rekrutowało się niemal w całości z cudzoziemców, lepiej przygotowanych do realizacji programu wychowania młodzieży w duchu bezgranicznego oddania państwu i hierarchii politycznej, zgodnym z poglądami absolutyzmu oświeconego. Uczniowie mieli obowiązek uczyć się dodatkowo języka niemieckiego godzinę dziennie w szkole normalnej. Z uwagi na słabą znajomość języka niemieckiego zarówno nauczycieli i uczniów początkowo językiem wykładowym była łacina i język polski, dopiero po okresie przejściowym łacina i język niemiecki. Kandydaci ubiegający się o przyjęcie do gimnazjum musieli znać język niemiecki i mieć ukończone trzy klasy szkoły normalnej. Początkowo gimnazjum nie cieszyło się dużym zainteresowaniem z uwagi na nieznajomość języka i  ogólną niechęć społeczeństwa do programu nauczania i metod wychowania. W pierwszych trzech latach liczba uczniów nie przekraczała 100, po 10 latach zbliżała się do 200^[14]. W 1810 roku gimnazjum objęto 6-letnim programem nauczania^[17].

W 1848 roku utworzono Ministerstwo Oświaty, które wprowadziło system edukacji wzorowany na organizacji szkolnictwa średniego w Prusach. Gimnazja podzielono na niższe i wyższe, w obu nauka trwała cztery lata. Oba typy gimnazjum stanowiły całość działającym pod jednym kierownictwem. Gimnazjum niższe przygotowywało uczniów do gimnazjum wyższego, szkoły realnej lub instytutów technicznych. Nauka w gimnazjum wyższym kończyła się nieobowiązkowym egzaminem maturalnym. Pierwsza matura w tarnowskim gimnazjum odbyła się w dniach 1–7 października 1850 roku. Do egzaminu dojrzałości przystąpiło 26 abiturientów, egzamin zdało 18 z nich. Część pisemna egzaminu składała się z napisania wypracowania w języku niemieckim, przekładu tekstu na łacinę, tłumaczenia z łaciny i z greki oraz rozwiązania zadania matematycznego. W części ustnej abiturient zdawał egzamin z ośmiu przedmiotów. W tym samym czasie wprowadzono w szkole funkcję wychowawcy klasy i nauczycieli przedmiotów^[16].

W 1877 roku otwarty został obecny budynek szkoły, przy ówczesnej ulicy Seminaryjskiej (obecnie Piłsudskiego). Okazały gmach został wystawiony na koszt Cesarstwa. W kolejnych latach szkoła rozwijała się pod kierownictwem dyrektora Bronisława Trzaskowskiego. Z jego inicjatywy 17 lipca 1884 roku przed budynkiem odsłonięto pomnik Kazimierza Brodzińskiego, autorstwa Walerego Gadomskiego. Na tablicy umieszczono inskrypcję: „Kazimierzowi Brodzińskiemu, uczniowi Gimnazyum Tarnowskiego żołnierzowi za sprawę ojczystą, nauczycielowi − poecie wdzięczni rodacy”^[18]. Drugi pomnik, Józefa Szujskiego zaprojektowany przez Piotra Kozakiewicza, odsłonięto 1 czerwca 1886 roku^[19]. Od 1892 roku nauczanie odbywało się w jednym bloku rozpoczynającym się o godzinie 8. Lekcje trwały 50–55 minut^[16].  W roku szkolnym 1901/02 liczba uczniów przekroczyła 1000^[17]. 29 września 1901 roku uruchomiono filię I Gimnazjum, 5 czerwca 1903 przekształcono ją w II Gimnazjum w Tarnowie^[20].

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości I Gimnazjum dalej działało w niezmienionej formie. Minister Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego nadał szkole nazwę Państwowego Gimnazjum im. Kazimierza Brodzińskiego. Przez cały okres międzywojenny nauka w nim była płatna. W 1932 roku, w wyniku reformy jędrzejewiczowskiej, okres nauki w szkole ogólnokształcącej podzielono na dwa etapy: czteroletnie gimnazjum ogólnokształcące i dwuletnie liceum ogólnokształcące. Ukończenie gimnazjum kończyło się „małą maturą”, zdanie tego egzaminu otwierało drogę do dalszego kształcenia w liceum. Liceum było z założenia elitarną szkołą kończącą się egzaminem dojrzałości. Obie szkoły nosiły imię Kazimierza Brodzińskiego. Taka struktura szkoły przetrwała do 1948 roku.

Z powodu wybuchu II wojny światowej 1 września 1939 nie rozpoczął się nowy rok szkolny. Na obszarze Generalnego Gubernatorstwa wszystkie szkoły średnie i wyższe pozostały zamknięte. Nauczyciele szkoły zaangażowali się tajne nauczanie. W czasie okupacji Niemcy zniszczyli pomniki, upamiętniające dwóch absolwentów szkoły – Kazimierza Brodzińskiego i Józefa Szujskiego^[18][19]. 27 stycznia 1945 starosta powiatu tarnowskiego wydał zarządzenie w sprawie uruchomienia szkół średnich^[20] i 12 lutego 1945 rozpoczął się nowy rok szkolny^[21].

W latach 1948–1962 szkoła funkcjonowała jako 11-letnia szkoła ogólnokształcąca stopnia podstawowego i licealnego. Nowy program nauczania wprowadził obowiązkową naukę języka rosyjskiego. W 1962 roku nazwę zmieniono na obecną – I Liceum Ogólnokształcące im. Kazimierza Brodzińskiego w Tarnowie. Także, wraz z rokiem szkolnym 1962/1963, szkoła stała się koedukacyjna^[22]. Na przełomie lat 60. i 70. XX w. przy szkole powstała hala sportowa. 6 czerwca 1965 roku szkoła obchodziła jubileusz 400-lecia, a w dniach 25–26 września 2009 roku odbyły się uroczyste obchody jubileuszowe 450-lecia istnienia szkoły i tradycji szkolnych Tarnowa. 22 lipca 1974 roku odsłonięto replikę pomnika Kazimierza Brodzińskiego^[18], a 16 czerwca 1988 roku replikę pomnika Józefa Szujskiego dłuta Stefana Niedorozo^[19].

14 września 1999 roku 27 fundatorów powołano do życia Fundację Semper Primus. Nadzór nad fundacją stanowił Minister Edukacji Narodowej. Zadaniami fundacji było wspieranie liceum w zakresie działalności dydaktyczno-wychowawczej, wspierania w finansowaniu zadań inwestycyjnych i innych działań zmierzających do rozwoju szkoły, promowania szkoły, fundowania stypendiów, aktywizacji absolwentów do działania na rzecz szkoły, wspierania absolwentów w poszukiwaniu pracy i dalszym kształceniu. Honorowymi członkami Fundacji zostali: ks. Michał Heller, Julian Dybiec i Andrzej Sikora. Fundacja rokrocznie wręczała medal Semper Primus i stypendium w wysokości 1000 zł dla najwybitniejszego absolwenta. W 2023 roku w likwidacji^[23].

W 2008 roku jeden z uczniów został pierwszym od 1990 laureatem Olimpiady Matematycznej z Tarnowa^[24].

Pozycja I LO w Tarnowie w ogólnopolskim rankingu liceów Perspektyw:

Kryterium umieszczenia na tej liście danej postaci było posiadanie przez nią biogramu w polskiej Wikipedii.

• Krystyna Samsonowska: I Liceum Ogólnokształcące im. Kazimierza Brodzińskiego w Tarnowie w latach 1939–2000. Tarnów: S-CAN Wydawnictwo, 2006, s. 544. ISBN 83-87785-42-3.

• Ks. Izydora Chrościńskiego Kronika z lat 1784-1794 z przydaniem aktów fundacyjnych kolonii akademickiej w Tarnowie z lat 1559 i 1578, jakoteż Raportu o jej stanie z roku 1766
• Sprawozdania szkolne z lat 1875-1936 zdigitalizowane na stronie Podkarpackiej Biblioteki Cyfrowej