Қазақстан — Литва қатынастары

Қазақстан — Литва қатынастары — Қазақстан Республикасы мен Литва Республикасының дипломатиялық қатынастары

Дипломатия

1992 жылғы 15 маусымда дипломатиялық қатынастар орнатылды.

1993 жылдың қарашасында Литваның Қазақстандағы Елшілігі ашылды.

1995 жылдың шілдесінде Қазақстанның Литвада Елшілігі ашылды.

2022 жылғы 9 желтоқсаннан бастап Т.Оразаев Қазақстанның Литвадағы Елшісі болып табылады.

2018 жылғы 12 желтоқсаннан бастап Г.Васюлис Литваның Қазақстандағы Елшісі болып табылады.

Екі ел де Біріккен Ұлттар Ұйымының, ЕҚЫҰ-ның және басқа да халықаралық ұйымдардың мүшелері болып табылады. Екі ел де 2022-2024 жылдары. осы кезеңге Біріккен Ұлттар Ұйымының Адам құқықтары жөніндегі кеңесіне сайланды.^[1]

2022 жылы Литвада. басында Қазақстанның 833 азаматы тұрды. Қазақтар Литвада 2009 жылдан бері бірігіп келеді. Литвада жұмыс істейтін "Nursaulė" ұйымы. Сонымен қатар, Қазақстанда Литвадан шыққан Қазақстанның көптеген азаматтары - 9000-ға жуық литвалықтар (2004 ж.) тұрады. Екінші жағынан, Қазақстанда тұратын Литва азаматтарының саны айтарлықтай аз-115 (2017 ж.)

2003 жылдан бастап. Қарағандыда "Lituanica" Литва қауымдастығы жұмыс істейді.

Қазақстанды Вильнюстегі Қазақстан Елшілігі ұсынады. Қазақстанның Вильнюс, Каунас және Клайпед қалаларындағы құрметті консулдықтары, сондай-ақ Литваның Астана, Өскемен, Шымкент, Ақтау, Ақтөбе, Павлодар және Қарағандыдағы құрметті консулдықтары жұмыс істейді.

Сеймде Қазақстан Республикасымен парламентаралық байланыстар тобы жұмыс істейді.^[2]

Тарихы

Алғашқы байланыстар

Литва мен қазіргі Қазақстан арасындағы алғашқы байланыстар ол қазақ жерлерін басқарған Алтын Ордамен бірнеше рет әскери одақ құрған Ұлы Литва Герцогтігі кезінен басталады.

Қазақстан да, Литва да Ресей империясының құрамына кірді. 1918 жылы Литва 1920 жылдары тәуелсіздігін қалпына келтірді. Қазақстанды Қызыл Армия басып алып, Қазақ КСР құрылды.

Литвалықтардың үлкен топтары Бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде Қазақстанда қоныстанды. Семей қаласында соғыс салдарынан зардап шеккен Литва қоғамының шелпти бөлімшесі жұмыс істеді, мұнда тұратын көптеген литвалықтар Ресейдегі Азаматтық соғысқа қатысты.^[3]

Соғыс аралық кезеңде қазақтар мен литвалықтар арасындағы байланыстардың болғаны белгісіз.

1940 жылдан кейінгі қатынастар.

1940 жылдан бастап Литвадан келген саяси тұтқындар Карлагтағы қазақ лагерьлер тобында болды.

Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде, Литваны фашистер басып алған кезде, литвалықтар Қазақстанға кетті, олар бірінші кеңестік оккупация кезінде Кеңес Одағына көмектесті. Алматыда 1941-1942 жылдары Жазушы Петр Цвирка, заң институтында 1941-1943 жылдары Повил Пакарклис сабақ берді, Қазақстан қаржы Халық комиссариатында З.Тверк жұмыс істеді.

Қазақстандық лагерьлерде бірқатар литвалық жер аударылғандар ұсталды. Ең танымал тұтқындардың бірі - Антоний Пошка, Архангельск облысына жер аударылған және Коми Ресейде және 1949-1958 жылдар аралығында. Петропавлдағы өлкетану мұражайында жұмыс істеді. Жезқазған қаласының маңындағы Кеңгір лагерінде литвалықтар 1945 жылдан бері түрмеде отыр. Лагерь Кенгир көтерілісімен танымал болды.

1951. Қазақстанда Тадас Иванаускастың ғылыми экспедициясы болды, оның барысында жиналған материалдар Каунас зоологиялық мұражайының коллекцияларын толықтырды. 1954-1959 жылдары КСРО ұйымдастырған тоналған жерлерді пайдалану жөніндегі науқан аясында Литва КСР-нен Қазақ КСР-не 20 000-ға жуық адам, негізінен жастар жіберілді. Олардың бір бөлігі сонда қоныстанды. Литвалық құрылысшылар Қазақ КСР-де 34 тұрғын үй, 2 мектеп, 23 мал шаруашылығы, 6 мәдениет үйін салған.^[3]

Білім беру, ғылыми, спорттық және технологиялық алмасу және мәдени ынтымақтастық

Қазақ халық ертегілері, Жамбыл Жабаев, Мұхтар Әуезов, Сәбит Мұқанов, Ғабиден Мұстафин, Әнуар Әлімжанов, Әбдіжәміл Нұрпейісов, Бердібек Соқпақбаев, Әди Шәріпов шығармалары Литва тіліне аударылған. Қазақ тілінде Литва жазушыларының литвалық халық ертегілері мен әңгімелерінің жинақтары, Джонас Авизюстің "үй-жайлардың бос уақыты" романы, балаларға арналған Михаил Слуцкийдің әңгімелерінің аудармалары, Антанас Венцловтың, Теофилис Тилвитистің, Евгений Матузевичюстің, Паулус Ширвистің, Антанас Дрилинганың өлеңдері жарық көрді.^[4]

1998. Қазақстанның литвалықтары "Aidas" Литва мәдени қоғамын құрды.

Ресей енді 2018 жылдан бастап "Сібір миссиясы" жастар экспедициясының жобасына қатысушыларға рұқсат бермейді. литвалық еріктілер-жобаға қатысушылар Қазақстанға сапар шегеді. 2018. 2019 жылы Жезқазған ауданындағы жер аударылғандардың қабірлеріне барды. - Қарағандыда. Алғаш рет "Сібір миссиясы" экспедициясы 2009 жылы ұйымдастырылды. Сондай-ақ, 2000, 2003 жылдары Қазақстандағы литвалықтардың жер аударылған жерлеріне 2017 жылы саяси тұтқындар мен жер аударылғандардың Литва қоғамдастығы экспедициясының қабірлері барып, ұсталды. - "мәдени құндылықтарды іздеу" компаниясының экспедициясы, 2018 ж. - "Литва бөліктері" экспедициясы“.^[3]

Литва мен Қазақстанның футболдан ерлер құрамасы 2021 жылға дейін. желтоқсан екі команда бір-бірден жеңіске жетіп, бір рет тең түскен үш матч өткізді.

Саяси қатынастар

Жоғары деңгейдегі қатынастар:

Қазақстан Тұңғыш Президенті – Елбасы Н.Ә.Назарбаев Литвада екі рет болды (ресми сапарлармен – 1994 ж. 9 тамызда және 2001 ж. 4-5 сәуірде).

Литва президенттері Қазақстанға бес рет келді

А.Бразаускастың 1993 жылғы қарашадағы ресми сапары
А.Бразаускастың 1997 жылғы 7 наурыздағы ресми сапары
В.Адамкустың 2000 жылғы 11 мамырдағы мемлекеттік сапары
Д.Грибаускайтенің 2010 жылғы 1 желтоқсандағы ЕҚЫҰ Астана Саммитінің жұмысына қатысуы
Д.Грибаускайтенің 2011 жылғы 6 қазандағы ресми сапары

2022 жылы 20 қыркүйекте Нью-Йорктегі (АҚШ) БҰҰ-ның 77-ші Бас Ассамблеясының алаңында екі елдің басшылары Қ.К.Тоқаев пен Г.Науседа екіжақты кездесу өткізді.

1993 жылғы шілдеде Қазақстан Премьер-Министрі С.Терещенко Литвада болды. Литва Премьер-Министрі А. Шляжявичюс Қазақстанға 3 рет келді (1994 ж. қыркүйекте, 1995 ж. қыркүйекте және 1995 ж. желтоқсанда).

2000 жылғы қарашада Қазақстан Премьер-Министрінің орынбасары Д.Ахметовтің Литваға сапары өтті.

2000 жылғы мамырда Қазақстан Сыртқы істер министрі Е.Ыдырысовтың Вильнюске сапары өтті.

2006 жылғы қаңтарда Литва СІМ басшысы А.Валенис ресми сапармен ҚР-да болды. 2007 жылдың сәуір және қыркүйек айларында Литва СІМ басшысы А.Вайтекунас ҚР-да болды.

2008 жылғы мамырда Литва Премьер-министрі Г.Киркилас Қазақстанға келді.

2014 жылғы қаңтарда Қазақстан Сыртқы істер министрі Е.Ыдырысовтың Литваға ресми сапары өтті.

2015 жылғы мамырда Литва Премьер-министрі А.Буткявичюс Астана қаласына ресми сапармен келді.

2021 жылғы 21 қыркүйекте Нью-Йорк қаласында БҰҰ-ның 76-шы Бас Ассамблеясы аясында Қазақстан мен Литва СІМ басшылары М.Тілеуберді мен Г. Ландсбергистің кездесуі өтті.

2008 жылғы 5-7 желтоқсанда Литва Сыртқы істер министрі Г.Ландсбергис Қазақстанға ресми сапармен келді.

Парламентаралық ынтымақтастық

Литваға сапарлары:

2001 жылғы ақпанда Қазақстан Парламентінің Төрағасы Ж.Тұяқбайдың ресми сапары өтті.

Қазақстанға сапарлары:

2018 жылғы 26 қарашада Литва Сеймі спикерінің орынбасары Р.Жемайтайтис «Астана – жаһандық интеграция, қауіпсіздік және бейбітшілік орталығы» халықаралық парламенттік конференциясына қатысты.

Қазақстан Парламенті Сенаты мен Мәжілісінде және Литваның Сеймінде парламентаралық достық пен ынтымақтастық топтары жұмыс істейді.

2021 жылғы 17 мамырда Елшіліктің бастамасымен бейнеконференция байланысы форматында Қазақстан Парламенті Мәжілісі мен Литва Сеймінің парламентаралық ынтымақтастық топтарының отырысы өтті.

2022 жылғы 28 ақпан – 2 наурыз аралығында Астана мен Қарағандыға Сейм вице-спикері Й.Ярутис бастаған Литваның парламенттік делегациясы келді.

2022 жылғы 27-29 мамырда Қазақстан Парламенті Мәжілісі комитетінің төрағасы А.Құспан және Қазақстан Парламенті Сенатының Халықаралық қатынастар, қорғаныс және қауіпсіздік комитетінің хатшысы Н.Нұрсипатов жұмыс сапарымен Вильнюс қаласына барды.

Аймақаралық ынтымақтастық

2018 жылғы16 қазанда Шымкент қаласы әкімінің орынбасары Д.Жумин Каунас қаласында болды. 2019 жылғы 15 қарашада ҚР-ға (Астана және Қарағанды ққ.) бизнес-делегациямен бірге Паневежис қаласының мэрі Р. М. Рачкаускас келді.

2020 жылғы 2-5 наурыз аралығында Литваның 12 өңірлері делегациясының ҚР-ға (Алматы қ.) екіжақты қарым-қатынастар тарихындағы ең ірі сапары болып өтті, оның шеңберінде «Литва өңірлері-Қазақстан» экономикалық форумы ұйымдастырылды.

2022 жылғы 15 маусымда Алматы қаласында Қазақстан Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрі Қ.Өскенбаев пен Литва Көлік және коммуникация министрі М.Скуодистің төрағалығымен Қазақстан-Литва бизнес-форумы өтті.

Негізгі оқиғалар

2003 жылы Литва шекара қызметтері Латвия, Эстония және Мажарстандағы әріптестерімен бірге ЕО-БҰҰДБ бағдарламасы бойынша Орталық Азиядағы шекараларды басқаруға жәрдемдесу (БОМКА) бойынша жұмысты бастады.

2012 жылдың желтоқсанында Вильнюсте Қазақстан мен Литва Сыртқы істер министрліктері арасында алғашқы консультациялар өтті. Бүгінгі күні 7 консультация өткізілді (соңғысы – бейнеконференция режимінде, 2021 жылы 17 наурызда өтті).

2011 жылы «Сәуле» контейнерлік пойызы (ҚХР-Қазақстан-Литва) іске қосылды. 2013 жылы «Балтық желі» контейнерлік пойызы Литва мен Қазақстанды байланыстырды. 2016 жылы Литва «Викинг» теміржол жобасымен бірге Транскаспий «Жібек жолі» жобасына қосылды. 2017 жылы «Сәуле» пойызы Клайпедадан Астанаға бір жүк (720 тонна мұздатылған құс) тасымалдады.

2017 жылғы 22 маусымда Литва қоршаған ортаны қорғау министрі К.Навицкас пен Сеймінің вице-спикері И.Шаулене «ЭКСПО-2017» халықаралық көрмесінде Литва павильонын ашты.

2018 жылғы 8 қарашада ХҚҚО мен Литва Банкі арасында меморандумға (Innovation Functions Cooperation Agreement) қол қойылды, оған сәйкес ынтымақтастық және қаржылық технологияларды одан әрі бірлесіп ілгерілету туралы уағдаластыққа қол жеткізілді.

2019 жылдың күзінде Балтық-Қазақстан экономикалық қауымдастығы (Рига қ.) Литвада филиал құрды.

2020 жылғы 3 наурызда Литваның ұлттық қауымдар үйінде Әбу Насыр әл-Фараби атындағы орталық ашылды.

2020 жылдың 23 қыркүйегінде Адам Мицкевич атындағы Вильнюс округінің қоғамдық кітапханасының ғимаратында Абай Құнанбайұлы атындағы «Абай коллекциясы» оқу залы ашылды.

Көпжақты ынтымақтастық

Қазақстан мен Литва арасындағы қатынастар тұрақты, үдемелі сипатқа ие және сындарлы әрі өзара тиімді ынтымақтастықты дамытуға бағытталған. Түрлі халықаралық алаңдарда өзара қолдау елдердің өзара іс-қимылына тән стильге айналуда.

Литва Қазақстанның 2010 жылы ЕҚЫҰ-ға төрағалық етуін қолдады. Бұдан басқа, Литва 2014 жылы Қазақстанның АСЕМ-ге толық құқылы мүшелігіне дауыс берді, сондай-ақ Қазақстанның Еуропа Кеңесі шеңберінде қабылданған құқықтық көмек жөніндегі Еуропалық базалық конвенцияларға қосылуының дәйекті жақтаушысы болып табылады және ҚР-ның ЕО-мен визалық режимін ырықтандыруды жақтайды. 2016 ж. қыркүйекте Литва Сеймі Қазақстан мен ЕО арасындағы Кеңейтілген әріптестік пен ынтымақтастық туралы келісімді алғашқылардың бірі болып ратификациялады.

Литва 2017-2018 жылдары Қазақстанның БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесіндегі тұрақты емес мүшелігін, Астана қаласында ДСҰ-ның 12-ші министрлік конференциясын өткізуді қолдады, сондай-ақ 2022-2024 жж. кезеңінде БҰҰ Адам құқықтары жөніндегі кеңесіне сайлауда Қазақстан кандидатурасын қолдау туралы (2021 жылғы 30 тамыз) нота жіберді.

2022 жылы Литва Р.Нұршабековтің Халықаралық электр байланысы одағының (ХЭО) Радио реттеу комитетінің мүшелігіне кандидатурасын қолдады.

Сауда-экономикалық ынтымақтастық

2017 жылдан бастап Литва Қазақстанның ЕО елдеріндегі ең ірі сауда серіктестерінің ондығына және әлемдегі ең ірі серіктестерінің отыздығына кіреді. Литва статистикасы бойынша Қазақстан Литваның 15-ші ірі сауда серіктесі болып табылады.

Қазақстан ҚМ МКК деректеріне сәйкес Қазақстан Республикасы мен Литва Республикасы арасындағы екіжақты тауар 2022 жылғы қаңтар-қарашада 554,2 млн. долларды құрады, бұл 2021 жылғы ұқсас кезеңмен салыстырғанда 2 есе жоғары (266 млн доллар). Қазақстаннан Литваға экспорт 2022 жылдың 11 айында 2,2 есеге өсіп, 431,6 млн. долларды құрады. Литвадан Қазақстанға импорт сол кезеңде 41,5%-ға өсіп, 122,4 млн. долларды құрады.

2022 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша Қазақстанда 176 заңды тұлға жұмыс істейді (БК – 41, шетелдің қатысуымен – 135). Шағын бизнес - 128 компания (автомобиль саудасы, логистика, құрылыс, сақтандыру, өңдеу өнеркәсібі, жылжымайтын мүлік және т.б.).

2011 жылғы 7 қазанда «Атамекен» Ұлттық экономикалық палатасы мен Литва өнеркәсіпшілері Конфедерациясы арасында Қазақстан-Литва Іскерлік кеңесін құру туралы келісімге қол қойылды.

2019 жылдың күзінде Балтық-Қазақстан экономикалық қауымдастығы Литвада филиал құрды.

2022 жылғы 15 маусымда Алматы қаласында өткен бизнес-форум аясында Қазақстан-Литва іскерлік кеңесін құру туралы келісімге қол қойылды. Құжатқа «KAZLOGISTICS» Қазақстан көлікшілер одағының бас директоры Е.Абсатов пен Литва Өнеркәсіпшілер конфедерациясының (ЛӨК) президенті В.Янулявичюс қол қойды.

Мәдени-гуманитарлық ынтымақтастық

2019 жылдан бастап Елшілік Қазақстан авторларының литва тіліндегі кітаптарымен («Абай жолы», «Мұғалімнің оралуы», қазақ ертегілерінің жинағы және т.б.) «Vilnius Book Fair» халықаралық кітап көрмесіне қатысып келеді.

2019 жылдың көктемінде Қазақстан Елшілігі «Литвадағы қазақстандық көктем»

2019 жылдың 17 қыркүйегінде Жезқазған қаласында (Қарағанды обл.) Кеңгір көтерілісінің 65 жылдығына арналған мемориал ашылды.

2017 жылдың қыркүйек айында Қарағандыда «Литва ауласы» Литва мәдениет және бизнес орталығы ашылды, онда Литва асханасы, сурет галереясы және конференц-зал жұмыс істейді.

2021 жылғы 6 желтоқсанда Қазақстан Елшілігі Литва тіліне аударылған «Қазақстан тарихы» (авторы Е. Әбіл) кітабының тұсаукесерін өткізді.

2021 жылы ең ірі үш қалада – Вильнюсте, Каунаста және Клайпедада Қазақстан Тәуелсіздігінің 30 жылдығын, Жамбыл Жабаевтың 175 жылдығын және Қажымұқан Мұңайтпасұлының 150 жылдығын мерекелеуге арналған бірқатар мәдени іс-шаралар өтті.

2022 жылдың мамыр айында Қазақстан Елшілігі Вильнюс және Каунас (2022 жылғы Еуропаның мәдени астанасы) қалаларында концерттер өткізді, онда Қазақстан Мәдениет саласының үздігі Г.Жұмажанова қазақ халық әндерін орындады.^[5]

Дереккөздер

↑ Lietuva pirmą kartą tapo Jungtinių Tautų Žmogaus teisių tarybos nare (lrt.lt)
↑ Tarpparlamentinių ryšių su Kazachstano Respublika grupė (lrs.lt)
↑ ^a ^b ^c Kazachijos lietuviai – Visuotinė lietuvių enciklopedija (vle.lt)
↑ Kazachijos literatūra – Visuotinė lietuvių enciklopedija (vle.lt)
↑ ҚР СІМ Қазақстан Республикасы мен Литва Республикасы арасындағы қатынастар (қаз.). Тексерілді, 14 қыркүйек 2023.

[1] Lietuva pirmą kartą tapo Jungtinių Tautų Žmogaus teisių tarybos nare (lrt.lt)

[2] Tarpparlamentinių ryšių su Kazachstano Respublika grupė (lrs.lt)

[lietuviai-3] Kazachijos lietuviai – Visuotinė lietuvių enciklopedija (vle.lt)

[4] Kazachijos literatūra – Visuotinė lietuvių enciklopedija (vle.lt)

[5] ҚР СІМ Қазақстан Республикасы мен Литва Республикасы арасындағы қатынастар (қаз.). Тексерілді, 14 қыркүйек 2023.

[1]

**Қазақстан - Литва қатынастары**


Қазақстан	Литва