Լենինգրադի շրջափակում (ռուս.՝ Блокада Ленинграда), Հայրենական մեծ պատերազմի (1941-1945) ժամանակ Լենինգրադ քաղաքի (ներկայումս՝ Սանկտ Պետերբուրգ) ռազմական շրջափակում Նացիստական Գերմանիայի Հյուսիսային բանակային խմբի, ֆիննական ռազմական ուժերի[7][8] և իսպանական Կապույտ դիվիզիայի զինված ուժերի, ինչպես նաև նրանց համախոհների կողմից։ Տևել է 1941 թվականի սեպտեմբերի 8-ից մինչև 1944 թվականի հունվարի 27-ը` 872 օր (այլ աղբյուրներում՝ 871 օր[9], շրջափակման օղակը ճեղքվել է 1943 թվականի հունվարի 18-ին)[10]։ Գրականության մեջ և հուշարձանների վրա հանդիպում է կլորացված թիվ՝ 900 օր ու գիշեր։ Շրջափակման սկզբում քաղաքում եղած սնունդն և վառելիքը բավարար չի եղել երկարատև պաշարմանը դիմակայելու համար։ Լենինգրադի հետ հաղորդակցության միակ ճանապարհը Լադոգա լճի միջով երթուղին էր, որը գտնվում էր պաշարողների հրետանու և ավիացիայի, ինչպես նաև լճի վրա գործող թշնամական ռազմածովային ուժերի հասանելիության սահմաններում։ Արդյունքում, Լենինգրադում սկսված զանգվածային սովը, որը սրվել է հատկապես շրջափակման առաջին ձմռանը, ինչպես նաև ջեռուցման և տրանսպորտի հետ կապված խնդիրները հանգեցրել են նրա հարյուր հազարավոր բնակիչների մահվան:

Լենինգրադի շրջափակում
Թվականսեպտեմբերի 8, 1941 – հունվարի 27, 1944
(2 տարի, 4 ամիս, 2 շաբաթ և 5 օր)
Մասն էԵրկրորդ համաշխարհային պատերազմ
ՎայրԽորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միություն Լենինգրադ, ՌԽՍՖՀ, ԽՍՀՄ
ԱրդյունքԽՍՀՄ հաղթանակ
Հակառակորդներ
Երրորդ Ռայխ Երրորդ Ռայխ
Ֆինլանդիա Ֆինլանդիա
Իտալիայի թագավորություն
Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միություն ԽՍՀՄ
Հրամանատարներ
Երրորդ Ռայխ Վիլհելմ ֆոն Լեեբ
Երրորդ Ռայխ Գեորգ ֆոն Քյուխլեր
Ֆինլանդիա Կարլ Մաներհայմ
Ֆինլանդիա Էրիկ Հեյնրիքս
Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միություն Մարկիան Պոպով
Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միություն Կլիմենտ Վորոշիլով
Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միություն Գեորգի Ժուկով
Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միություն Իվան Ֆեդյունինսկի
Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միություն Միխայիլ Խոզին
Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միություն Լեոնիդ Գովորով
Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների ՄիությունԿիրիլ Մերեցկով
Կողմերի ուժեր
725 000
(մեկնարկային)
930 000
(մեկնարկային)
Ռազմական կորուստներ
Երրորդ Ռայխ Հյուսիսային բանակային խումբ՝ 1941՝ 85 371 զոհ[1]
1942՝ 267 327 զոհ[2]
1943՝ 205 937 զոհ[3]
1944՝ 21 350 զոհ[4]
Ընդհանուր՝ 579 985 զոհ
Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միություն Հյուսիսային ճակատ՝
1 017 881 զոհված, գերեվարված կամ անհայտ կորած[5]
2 418 185 վիրավոր և հիվանդ[5]
Ընդհանուր՝ 3 436 066 զոհ

(սպանվածների, գերեվարվածների կամ անհայտ կորածների թիվն ըստ ռուսական կողմի[6]

Բալթիական նավատորմ՝ 55,890
Լենինգրադյան ճակատ՝ 467,525
Ընդհանուր՝ 523 415)


Քաղաքացիական զոհեր։
շրջափակման ընթացքում՝ 642 000,
էվակուացման ընթացքում՝ 400 000[5]
Ընդհանուր կորուստներ

1943 թվականի հունվարին շրջափակումը ճեղքելուց հետո քաղաքի մատակարարումն աստիճանաբար կարգավորվել է, և արդեն փետրվարի կեսերից Լենինգրադում սկսել են գործել «պատերազմական ժամանակում սննդի մատակարարման նորմերը», որոնք սահմանված էին երկրի այլ արդյունաբերական կենտրոնների համար: Այնուամենայնիվ, թշնամու զորքերի և նավատորմի կողմից Լենինգրադի պաշարումը շարունակվել է մինչև 1944 թվականի հունվար: 1944 թվականի հունվար-փետրվար ամիսներին խորհրդային զորքերը անցկացրել են Լենինգրադ-Նովգորոդյան գործողությունը, որի արդյունքում թշնամին հետ է մղվել քաղաքի հարավային սահմաններից 220-280 կմ հեռավորությամբ: 1944 թվականի հունիս-օգոստոս ամիսներին խորհրդային զորքերը Բալթիական նավատորմի նավերի և ավիացիայի աջակցությամբ իրականացրել են Վիբորգի և Սվիր-Պետրոզավոդսկի գործողությունները, հունիսի 20-ին գրավել են Վիբորգը, իսկ հունիսի 28-ին՝ Պետրոզավոդսկը: 1944 թվականի սեպտեմբերին գրավվել է Գոգլանդ կղզին։

Գերագույն գլխավոր հրամանատար Ի. Վ. Ստալինի 1945 թվականի մայիսի 1-ի № 20 հրամանով Լենինգրադին Ստալինգրադի, Սևաստոպոլի և Օդեսայի հետ միասին հայտարարվել է հերոս քաղաք։ Ավելի ուշ, ԽՍՀՄ Գերագույն Խորհրդի Նախագահության 1965 թվականի մայիսի 8-ի հրամանով քաղաքը պարգևատրվել է «Ոսկե Աստղ» մեդալով։

Հունվարի 27-ը՝ այն օրը, երբ 1944 թվականին Լենինգրադն ամբողջությամբ ազատագրվել է շրջափակումից, հայտ Ռուսաստանի ռազմական փառքի օրերից մեկն է[11]։

Գերմանիայի հարձակումը ԽՍՀՄ-ի վրա

խմբագրել

1941 թվականի սեպտեմբերի 16-ին Հիտլերը ռայխսկանցլերի նստավայրում Փարիզում Գերմանիայի դեսպան Օտտո Աբեցիեի հետ զրույցի ժաանակ ասաց. «Պետերբուրգի թունավոր բույնը, որից այդքան երկար ժամանակ թույնը հարվածում է Բալթիկ ծով, պետք է անհետանա երկրի երեսից։ Քաղաքն արդեն շրջափակված է. այժմ մնում է միայն հրետակոծել և ռմբակոծել այն, մինչև որ ջրատարը, էներգիայի կենտրոնները և այն ամենը, ինչ անհրաժեշտ է կենսագործունեության համար, ոչնչացվեն: Ասիացիներն ու բոլշևիկները պետք է վտարվեն Եվրոպայից։ 250-ամյա ասիականության ժամանակաշրջանը պետք է ավարտվի»։

1940 թվականի դեկտեմբերի 18-ին Հիտլերը ստորագրել է թիվ 21 հրահանգը, որը հայտնի է որպես «Բարբարոսա» պլան։ Այդ պլանը նախատեսում էր հարձակում ԽՍՀՄ-ի վրա բանակների երեք խմբերով երեք հիմնական ուղղություններով՝ «Հյուսիս» խումբը՝ Լենինգրադի վրա, «Կենտրոն» խումբը՝ Մոսկվայի, իսկ ««Հարավ» խումբը՝ Կիևի։ Մոսկվայի գրավումը նախատեսվել է իրականացնել միայն Լենինգրադի և Կրոնշտադտի գրավումից հետո։ Արդեն 1941 թվականի հունիսի 11-ի թիվ 32 հրահանգում Հիտլերը որոշել է՝ «դեպի արևելք հաղթական արշավի» ավարտը կլինի աշնան վերջին[13]։

 
«Բարբարոսա» պլան

Լենինգրադը ԽՍՀՄ-ում իր նշանակությամբ երկրորդ քաղաքն էր՝ մոտ 3,2 միլիոն բնակչությամբ[14]։ Այն երկրին տվել է ծանր մեքենաշինության ամբողջ արտադրանքի գրեթե մեկ քառորդը և էլեկտրատեխնիկական արդյունաբերության արտադրանքի մեկ երրորդը[15], այնտեղ գործել են 333 խոշոր արդյունաբերական ձեռնարկություններ, որոնցում աշխատել է 565 հազար մարդ, ինչպես նաև եղել են մեծ թվով տեղական արդյունաբերության գործարաններ ու ֆաբրիկաներ և արտելներ։ Արտադրանքի մոտ 75 %-ը բաժին է ընկել պաշտպանական համալիրին, որը բնութագրվում էր ինժեներների և տեխնիկների բարձր մասնագիտական մակարդակով: Շատ բարձր է եղել Լենինգրադի գիտատեխնիկական ներուժը, որտեղ գործել են 130 գիտահետազոտական ինստիտուտներ և կոնստրուկտորային բյուրոներ, 60 բարձրագույն ուսումնական հաստատություններ և 106 տեխնիկումներ[16]։

Լենինգրադի գրավմամբ գերմանական հրամանատարությունը կարող էր լուծել մի շարք կարևոր խնդիրներ, մասնավորապես.

  • տիրապետել Խորհրդային Միության հզոր տնտեսական բազային, որը պատերազմից առաջ տալիս էր համամիութենական արդյունաբերական արտադրանքի մոտ 12 %-ը,
  • գրավել կամ ոչնչացնել Բալթյան ռազմածովային նավատորմը, ինչպես նաև հսկայական առևտրային նավատորմը,
  • հյուսիսից ապահովել Մոսկվայի վրա հարձակումը տանող «Կենտրոն» բանակային խմբի ձախ թևը և ազատ թողնել «Հյուսիս» բանակային խմբի մեծ ուժերը[17],
  • ամրապնդել իր գերիշխանությունը Բալթիկ ծովում և ապահովել հանքանյութի մատակարարումը Նորվեգիայի նավահանգիստներից գերմանական արդյունաբերության համար[18]։

Ադոլֆ Հիտլերը 1941 թվականի հուլիսի 21-ին «Հյուսիս» բանակային խումբ կատարած ուղևորության ժամանակ հայտարարել է, որ «Լենինգրադի նշանակության համեմատ Մոսկվան իր համար ընդամենը աշխարհագրական օբյեկտ է»[19]։ Հիտլերի ռազմակայանում նախապատրաստված սեպտեմբերի 21-ի «Լենինգրադի շրջափակման մասին» զեկույցի դրույթներում նշվել է.

«…բ) սկզբում մենք շրջափակում ենք Լենինգրադը (անթափանցելիորեն) և քանդում քաղաքը, եթե հնարավոր է, հրետանով և ավիացիայով... դ) «բերդի կայազորի» մնացորդները կմնան այնտեղ ձմռանը: Գարնանը մենք կներթափանցենք քաղաք... այն ամենը, ինչ կենդանի է մնացել, կհանենք Ռուսաստանի խորքերը կամ գերի կվերցնենք, Լենինգրադը հողին կհավասարեցնենք և Նևայից հյուսիս ընկած շրջանը կհանձնենք Ֆինլանդիային»։

— «Սովետական ռազմական հանրագիտարան, հատոր 1, Մոսկվա, Воениздат, 1976։

Ֆինլանդիայի միանալը պատերազմին

խմբագրել

1941 թվականի հունվար-ապրիլ ամիսներին մշակված գերմանական և ֆիննական զորքերի փոխգործակցության պլանների համաձայն` 1941 թվականի հունիսի 17-ին Ֆինլանդիայում հրամանագիր է ստորագրվել ամբողջ դաշտային բանակի մոբիլիզացիայի մասին, և հունիսի 20-ին մոբիլիզացված բանակը կենտրոնացել է խորհրդա-ֆիննական սահմանի վրա[8]։ 1941 թվականի հունիսի 21-ից Ֆինլանդիան սկսել է ռազմական գործողություններ իրականացնել ԽՍՀՄ-ի դեմ, իսկ հունիսի 21-25-ը Ֆինլանդիայի տարածքից ԽՍՀՄ-ի դեմ գործել են Գերմանիայի ռազմածովային և ռազմաօդային ուժերը[20]։

1941 թվականի հունիսի 25-ի առավոտյան ԽՍՀՄ Հյուսիսային ճակատի ռազմաօդային ուժերի գերագույն գլխավոր հրամանատարության շտաբի հրամանով Բալթիական նավատորմի ավիացիայի հետ միասին նրանք զանգվածային հարված են հասցրել Ֆինլանդիայի և Հյուսիսային Նորվեգիայի տասնինը (ըստ այլ աղբյուրների՝ 18) օդանավակայաններին, որտեղ տեղակայված էին Ֆինլանդիայի ռազմաօդային ուժերի և գերմանական 5-րդ օդային բանակի ինքնաթիռները: Նույն օրը Ֆինլանդիայի խորհրդարանը քվեարկել է ԽՍՀՄ-ի դեմ պատերազմի օգտին[21]։

1941 թվականի հունիսի 29-ին ֆիննական զորքերը, անցնելով պետական սահմանը, ցամաքային գործողություն են սկսել ԽՍՀՄ-ի դեմ[22]։

«Բարբարոսա» պլանը, համաձայն գերմանական գերագույն ռազմական հրամանատարության հետ համաձայնեցված որոշման, ֆիննական զորքերի առջև դրել է հետևյալ խնդիրները. հնարավորինս արագ գրավել Հանկո թերակղզին, քողարկել գերմանական զորքերի տեղակայումը Հյուսիսային Ֆինլանդիայում և «Հյուսիս» բանակային խմբի զորքերի՝ Դվինան անցնելու ժամանակվանից ոչ ուշ հիմնական հարվածը հասցնել Լադոգա լճից արևելք Օլոնեցի և Պետրոզավոդսկի ուղղություններով, և մեկ այլ հարված հասցնել Կարելյան պարանոցի վրա, որպեսզի գերմանական զորքերի հետ միանան Սվիր գետի մոտ և Լենինգրադի շրջանում[23]։

Թշնամական զորքերի մուտքը Լենինգրադ

խմբագրել

1941 թվականի հունիսի 22-ին Գերմանիան հարձակվել է ԽՍՀՄ-ի վրա։ Նույն օրը Լենինգրադում և Լենինգրադի մարզում, ինչպես երկրի շատ այլ շրջաններում, հայտարարվել է ռազմական դրություն[24]։ Հարձակմանը հաջորդած առաջին 18 օրվա ընթացքում Լենինգրադին ուղղված զորքերի հիմնական հարվածային ուժը՝ 4-րդ տանկային խումբը, մարտերով անցել է ավելի քան 600 կիլոմետր (օրական 30-35 կմ արագությամբ), անցել է Արևմտյան Դվինա և Վելիկայա գետերը։ Հուլիսի 5-ին Վերմախտի զորամասերը գրավել են Լենինգրադի[Ն 1] մարզի Օստրով քաղաքը[25]։ Ավելի առաջ շարժվելով՝ հուլիսի 9-ին գերմանացիները գրավել են Պսկովը, որից ճանապարհի երկայնքով մինչև Լենինգրադ հեռավորությունը 280 կիլոմետր էր։ Պսկովից դեպի Լենինգրադ ամենակարճ ճանապարհն անցնում է Կիևյան մայրուղով, որն անցնում է Լուգայով[26]։

Արդեն հունիսի 23-ին Լենինգրադի ռազմական շրջանի հրամանատար, գեներալ-լեյտենանտ Մարկիան Միխայլովիչ Պոպովին հանձնարարվել է սկսել Լուգայի շրջանում Պսկովի ուղղությամբ պաշտպանության լրացուցիչ գծի ստեղծման աշխատանքները։ Հունիսի 25-ին Հյուսիսային ռազմաճակատի ռազմական խորհուրդը հաստատել է Լենինգրադի հարավային մատույցներում պաշտպանության սխեման և հրամայել է սկսել շինարարությունը: Կառուցվել են երեք պաշտպանական գծեր. մեկը՝ Լուգա գետի երկայնքով, այնուհետև մինչև Շիմսկ, երկրորդը՝ Պետերգոֆ-Կրասնոգվարդեյսկ-Կոլպինո, երրորդը՝ Ավտովոյից մինչև Ռիբացկոե[27][28]։ Հուլիսի 4-ին այս որոշումը հաստատվել է գլխավոր հրամանատարության ռազմակայանի հրահանգով՝ ստորագրված Գեորգի Ժուկովի կողմից[29]: Ամրաշինությունների կառուցման գործում ներգրավվել է քաղաքի և շրջանի քաղաքացիական բնակչությունը։ Հունիսի 29-ից Լենինգրադի բնակչությունը (16-50 տարեկան տղամարդիկ և 16-45 տարեկան կանայք) ներգրավվել է աշխատանքային ծառայության մեջ, որը ներառում էր հիմնականում պաշտպանական կառույցների ստեղծում: Աշխատանքային պարհակի մեջ ներգրավվածները պարտավոր էին աշխատել հիմնական աշխատանքից հետո երեք ժամ, չաշխատող քաղաքացիները՝ ութ ժամ։ Աշխատանքային պարհակի կատարման ժամանակացույցը ներառել է յոթ աշխատանքային օր անընդմեջ աշխատանք, այնուհետև՝ չորս օր ընդմիջում[24]։ Պաշտպանական կառույցներ կառուցվել են ինչպես Լենինգրադի մոտակայքում, այնպես էլ հենց քաղաքում։ 1941 թվականի օգոստոսի 20-ի դրությամբ Լենինգրադն ունեցել է 4612 ռմբապաստարան, որոնք նախատեսված էին 814 հազար մարդու համար և 336 գծային կմ խրամատներ, որոնք նախատեսված էին 672 հազար մարդու համար։ Կառուցվել է ևս 383 ապաստան 65 հազար մարդու համար[30]։

 
Քաղաքի առաջին հրետակոծության հետևանքները, լուսանկարը՝ Վսեվոլոդ Սերգեևիչ Տարասևիչի, 10 սեպտեմբերի, 1941
 
Ֆիննական բանակի առավելագույն առաջխաղացման սահմանը. բաց մոխրագույնով նշված է 1939 թվականի պետական սահմանը

Լուգայի պաշտպանական գիծը լավ պատրաստված էր ինժեներական առումով. կառուցվել են 175 կմ երկարությամբ և 10-15 կմ ընդհանուր խորությամբ պաշտպանական կառույցներ, 570 ամրակառույց կրակակետ (դօտ) և փայտա-հողային կրակակետ (դզօտ), 160 կմ էսկարպ, 94 կմ հակատանկային խրամատներ[31][32]։ Պաշտպանական կառույցները կառուցվել են լենինգրադցիների, մեծ մասամբ կանանց և դեռահասների ձեռքով (տղամարդիկ զորակոչվել են բանակ կամ միացել աշխարհազորին):

Հուլիսի 12-ին գերմանական առաջադեմ ստորաբաժանումները հասել են Լուժսկի ամրացված շրջան, որտեղ տեղի է ունեցել գերմանական հարձակման հետաձգում: Գերմանական զորքերի հրամանատարների զեկուցել են շտաբ.

Հյոպների տանկային խումբը, որի ավանգարդները ուժասպառ ու հոգնած էին, միայն մի փոքր առաջ շարժվեցին Լենինգրադի ուղղությամբ[33]։

Լենինգրադի ռազմաճակատի հրամանատարությունն օգտվել է Հյոպների 4-րդ տանկային խմբի ուշացումից, որը սպասում էր օգնական ուժի, և պատրաստվել է թշնամու հետ բախմանը՝ օգտագործելով նաև Կիրովի գործարանի կողմից նոր թողարկված նորագույն ծանր տանկերը՝ ԿՎ-1 և ԿՎ-2: Գերմանական հարձակումը դադարեցվել է մի քանի շաբաթով։ Թշնամական զորքերը չեն կարողացել գրավել քաղաքը: Այս հետաձգումը առաջացրել է Հիտլերի կտրուկ դժգոհությունը, որը հատուկ ուղևորություն է կատարել «Հյուսիս» բանակային խումբ՝ ոչ ուշ, քան 1941 թվականի սեպտեմբերին Լենինգրադը գրավելու պլանը պատրաստելու համար: Ռազմական առաջնորդների հետ զրույցներում ֆյուրերը, բացի զուտ ռազմական փաստարկներից, նշել է բազմաթիվ քաղաքական փաստարկներ: Նա հավատում էր, որ Լենինգրադի գրավումը կտա ոչ միայն ռազմական հաղթանակ (վերահսկողություն Բալթյան բոլոր ափերի վրա և Բալթիական նավատորմի ոչնչացում), այլև հսկայական քաղաքական շահ կբերի: Խորհրդային Միությունը կկորցնի Հոկտեմբերյան հեղափոխության օրրան եղած քաղաքը, որը խորհրդային պետության համար առանձնահատուկ խորհրդանշական իմաստ ուներ։ Բացի այդ, Հիտլերը շատ կարևոր է համարել կանխելը խորհրդային հրամանատարության կողմից զորքերի դուրսբերումը Լենինգրադի շրջանից և դրանց օգտագործումը ռազմաճակատի այլ հատվածներում: Նա հույս է ունեցել ոչնչացնել քաղաքը պաշտպանող զորքերը։

Գերմանական հրամանատարությունն իրականացրել է զորքերի վերախմբավորում, և օգոստոսի 8-ին Բոլշոյ Սաբսկի մոտ ավելի վաղ գրավված պլացդարմից սկսվել է հարձակումը Կրասնոգվարդեյսկի ուղղությամբ[34]։ Մի քանի օր անց Լուգայի ամրացման շրջանի պաշտպանությունը ճեղքվել է նաև Շիմսկի մերձակայքում։ Օգոստոսի 15-ին հակառակորդը գրավել է Նովգորոդը, օգոստոսի 20-ին՝ Չուդովոն[35]։ Օգոստոսի 30-ին գերմանական զորքերը գրավել են Մգան՝ փակելով Լենինգրադը երկրի հետ կապող վերջին երկաթուղու ճանապարհը[36]։

Օգոստոսի 28-ին «Հյուսիս» բանակային խմբին ուղղված հրամանում ասվում էր.

  Բարձրագույն ղեկավարության ցուցումների հիման վրա հրամայում եմ. շրջապատել Լենինգրադը քաղաքին հնարավորինս մոտ օղակով, որպեսզի խնայենք մեր ուժերը: Կապիտուլյացիայի պահանջ չառաջադրել։ Քաղաքի հնարավորինս արագ ոչնչացման խնդիրը լուծելիս կենդանի ուժի մեծ կորուստներից խուսափելու համար արգելվում է հետևակի ուժերով հարձակվել քաղաքի վրա... Օղակից դուրս գալու բնակչության ցանկացած փորձ պետք է կանխվի, անհրաժեշտության դեպքում՝ զենքի կիրառմամբ...[37]  

Հունիսի 29-ին ֆիննական բանակը, հատելով սահմանը, ռազմական գործողություններ է սկսել ԽՍՀՄ-ի դեմ։ Կարելական պարանոցում ֆինները սկզբում դրսևորել են աննշան ակտիվություն[38][39]։ Այս հատվածում Լենինգրադի ուղղությամբ ֆիննական խոշոր հարձակումը սկսվել է հուլիսի 31-ին։ Մինչև սեպտեմբերի սկիզբ ֆիններն անցել են նախքան 1940 թվականի խաղաղության պայմանագրի ստորագրումը գոյություն ունեցած հին խորհրդա-ֆիննական սահմանը (Կարելյան պարանոցի վրա) մինչև 20 կմ խորությամբ և կանգ առել Կարելյան ամրացված շրջանի սահմանագծին[40] (Լենինգրադի կապը մնացած երկրի հետ Ֆինլանդիայի կողմից գրավված տարածքների միջոցով վերականգնվել է 1944 թվականի ամռանը):

 
Դ. Տրախտենբերգի լուսանկարը՝ «Զենիթայինները Լենինգրադի երկինքը պաշտպանելիս», 1941 թվականի հոկտեմբեր

1941 թվականի սեպտեմբերի 4-ին Վերմախտի գերագույն հրամանատարության օպերատիվ ղեկավարության շտաբի պետ, գեներալ-լեյտենանտ Ալֆրեդ Յոդլն ուղարկվել է Մաներհայմի շտաբ Միկկելիում, որտեղ ստացել է մերժում Լենինգրադի վրա հարձակմանը ֆիննական զորքերի մասնակցության հարցում։ Փոխարենը, Մաներհայմը հաջող հարձակում է իրականացրել Լադոգայի հյուսիսում՝ կտրելով Կիրովի երկաթուղին, Սպիտակծովյան-Բալթյան ջրանցքը Օնեգա լճի շրջանում և Վոլգա-Բալթյան ուղին Սվիր գետի շրջանում՝ դրանով իսկ արգելափակելով մի շարք երթուղիներ, որոնք կարող էին օգտագործվել Լենինգրադ բեռների մատակարարման համար[41]։

Մոտավորապես 1918-1940 թվականների խորհրդա-ֆիննական սահմանի մոտ՝ Կարելյան պարանոցի վրա ֆինների կանգառը իր հուշերում Կ. Գ. Մաներհայմը բացատրել է Լենինգրադի վրա հարձակվելու չցանկանալով, մասնավորապես, պնդելով, թե ինքը համաձայնել էր զբաղեցնել Ֆինլանդիայի զորքերի գերագույն գլխավոր հրամանատարի պաշտոնն այն պայմանով, որ ինքը չի հարձակվի քաղաքի վրա[41]։ Մյուս կողմից այդ դիրքորոշումը վիճարկվել է Ալեքսեյ Իսաևի և Նիկոլայ Բարիշնիկովի կողմից, որոնց կարծիքով այդ արդարացումը Մաներհայմը հորինել է պատերազմից հետո[42][43]։

Դեռ 1941 թվականի սեպտեմբերի 11-ին Ֆինլանդիայի նախագահ Ռիստո Ռյուտին Հելսինկիում գերմանական բանագնացին ասել էր.

  Եթե Պետերբուրգն այլևս գոյություն չունենար որպես խոշոր քաղաք, ապա Նևան ավելի լավ սահման կլիներ Կարելյան պարանոցի վրա... Լենինգրադը պետք է վերացվի որպես խոշոր քաղաք:
- 1941 թվականի սեպտեմբերի 11-ին Գերմանիայի դեսպանին ուղղված Ռիստո Ռյուտիի հայտարարությունից[44]
 

Օգոստոսի վերջին Բալթիական նավատորմը Տալլինից մ��տեցել Լենինգրադին իր նավային հրետանու հիմնական տրամաչափի 153 թնդանոթներով, դրանից բացի քաղաքը պաշտպանելու համար եղել են նաև առափնյա հրետանու 207 հրանոթներ։ Քաղաքի երկինքը պաշտպանում էր ՀՕՊ 2-րդ կորպուսը։ Մոսկվայի, Լենինգրադի և Բաքվի պաշտպանության ժամանակ զենիթային հրետանու ամենաբարձր խտությունը 8-10 անգամ ավելի մեծ էր, քան Բեռլինի և Լոնդոնի պաշտպանության ժամանակ։ 1941 թվականի սեպտեմբերի 4-ին քաղաքը ենթարկվել է գերմանական զորքերի կողմից առաջին հրետակոծությանը գրավված Տոսնո քաղաքի կողմից:

  1941 թ. սեպտեմբերին սպաների մի փոքր խումբ հրամանատարության հանձնարարությամբ Լևաշովո օդանավակայանից մեկուկես տոննայանոց մեքենայով անցնում էր Լեսնոյ պողոտայով: Մեզանից մի փոքր առաջ գնում էր ժողովրդով լեփ-լեցուն տրամվայը։ Նա արգելակում է կանգառից առաջ, որտեղ կանգնած է սպասողների մեծ խումբ։ Արկի ձայն է լսվում, և կանգառում շատերն արնակոլոլ ընկնում են։ Երկրորդ պայթյունը, երրորդը ... Տրամվայը վերածվել է փշուրների։ Սպանվածների կույտեր: Վիրավորներն ու խեղվածները, հիմնականում կանայք և երեխաներ, ցրված են սալաքարե մայթի վրա, տնքում և լաց են լինում: Յոթ-ութ տարեկան շիկահեր տղան, որ հրաշքով փրկվել է կանգառում, դեմքը երկու ձեռքով ծածկելով, հեկեկում է սպանված մոր վրա և կրկնում՝ «Մայրի՛կ, ինչ արեցին նրանք...[45]  

1941 թվականի աշուն

խմբագրել

Բլիցկրիգի փորձի ձախողում

խմբագրել
 
Մոբիլիզացիա Լենինգրադում 1941 թվականի աշնանը
 
Ռազմաճակատի գծերը 1941 թվականի սեպտեմբերի 21-ի դրությամբ

Սեպտեմբերի 6-ին Հիտլերը ստորագրել է հրահանգ՝ Մոսկվայի վրա հարձակման նախապատրաստման վերաբերյալ, համաձայն որի՝ «Հյուսիս» բանակային խումբը, Կարելյան պարանոցում գտնվող ֆիննական զորքերի հետ միասին պետք է շրջապատեին խորհրդային զորքերը Լենինգրադի տարածքում և սեպտեմբերի 15-ից ոչ ուշ իրենց մեքենայացված զորքերի և ավիացիոն կազմավորումների մի մասը փոխանցեին «Կենտրոն բանակային խմբին[46][47][48][49]։

Սեպտեմբերի 8-ին «Հյուսիս» խմբի զորքերը գրավել են Շլիսելբուրգ քաղաքը (Պետրոկրեպոստ)՝ վերահսկողության տակ վերցնելով Նևայի ակունքը և արգելափակելով Լենինգրադը ցամաքից։ Հյուսիսից քաղաքը շրջափակել են ֆիննական զորքերը, որոնք կանգնեցվել են ԽՍՀՄ 23-րդ բանակի կողմից Կարելյան ամրացման շրջանի մոտ։ Այդ օրվանից սկսվել է քաղաքի 872 օր տևած շրջափակումը։ Շրջափակված Լենինգրադի և արվարձանների ընդհանուր մակերեսը կազմել է մոտ 5000 կմ²[50]։ Օղակի ներսում հայտնվել են Բալթիական նավատորմի գրեթե բոլոր ուժերը և Լենինգրադի ռազմաճակատի զորքերի մեծ մասը (8-րդ, 23-րդ, 42-րդ և 55-րդ բանակներ)՝ ընդհանուր առմամբ կես միլիոնից ավելի մարդ[51][52]։ Բացի զորքերից, շրջափակման օղակում հայտնվել է քաղաքի ողջ քաղաքացիական բնակչությունը՝ մոտավորապես 2,5 միլիոն բնակիչ, ինչպես նաև արվարձաններում բնակվող 340 հազար մարդ[30][53][54]։ Փակվել են երկաթուղային, գետային և ավտոմոբիլային բոլոր հաղորդակցությունները։ Լենինգրադի հետ հաղորդակցությունը պահպանվել է միայն օդով և Լադոգա լճով, որի ափը քաղաքի հետ կապում էր Իրինովսկայա երկաթուղային գիծը։

 
Խորհրդային, ֆիննական և գերմանական զորքերի մարտական գործողությունները Լենինգրադի մատույցներում, 10 հուլիսի- 10նոյեմբերի, 1941
 
Նավաստիները ռազմաճակատ են գնում Լենինգրադի փողոցներով, 1941 թվականի հոկտեմբեր, լուսանկարը՝ Բորիս Կուդոյարովի

Սեպտեմբերի 10-ին, չնայած «Կենտրոն» բանակային խմբի զորքերին շարժական միավորումներ փոխանցելու վերաբերյալ Հիտլերի հրամանին՝ «Հյուսիս» բանակային խմբի հրամանատար ֆոն Լեեբը սկսել է գրոհ Լենինգրադի դեմ։ Արդյունքում խորհրդային զորքերի պաշտպանությունը քաղաքի շուրջը ճեղքվել է։ Քաղաքի պաշտպանության վերականգնումը ղեկավարել են Բալթիական նավատորմի հրամանատար Վլադիմիր Տրիբուցը, Կ. Ե. Վորոշիլովը և Անդրեյ Ժդանովը։ Սեպտեմբերի 13-ին քաղաք է ժամանել Գեորգի Ժուկովը[55], որը սեպտեմբերի 14-ին ստանձնել է ռազմաճակատի հրամանատարությանը[Ն 2]։ Ժուկովի՝ Լենինգրադ ժամանելու ստույգ ամսաթիվը մինչ օրս մնում է վեճերի առարկա և տատանվում է սեպտեմբերի 9-13-ն ընկած ժամանակահատվածում[56]։ Ըստ Գեորգի Ժուկովի.

  Լենինգրադի մոտ ստեղծված իրավիճակը Ստալինն այդ պահին աղետալի էր գնահատում։ Մի անգամ նա նույնիսկ օգտագործեց «անհույս» բառը։ Նա ասում էր, որ, ըստ երևույթին, կանցնի ևս մի քանի օր, և Լենինգրադն ստիպված կլինեն կորած համարել[57]։  

Տեղի ղեկավարությունը նախապատրաստել է հիմնական գործարանների պայթեցումը։ Բալթիական նավատորմի բոլոր նավերը պետք է ջրասույզ արվեին։ ռազմածովային ուժերի ժողովրդական կոմիսարիատում մշակվել և սեպտեմբերի 13-ից ոչ ուշ Իոսիֆ Ստալինի մոտ հաստատվել է համապատասխան պլանը[58][59]։ Փորձելով դադարեցնել ինքնակամ նահանջը՝ Ժուկովը ձեռնարկել է ամենադաժան միջոցները։ Նա, մասնավորապես, հրաման է արձակել այն մասին, որ ինքնակամ նահանջի և քաղաքի շուրջ պաշտպանության եզրագիծը թողնելու համար բոլոր հրամանատարներն ու զինվորները պետք է ենթարկվեն անհապաղ գնդակահարման[60]։

Ֆոն Լեեբը շարունակել է հաջող գործողությունները քաղաքի մատույցներում։ Սեպտեմբերի 18-ին գրավվել են Պուշկինը, Կրասնոյե Սելոն և Սլուցկը։ Գերմանական զորքերը հասել են Ֆիննական ծոց Պետերգոֆի շրջանում՝ դրանով իսկ երկու մասի բաժանելով շրջապատված խորհրդային զորախմբավորումը[61]։ Շրջապատված տարածքի երկու մասերից փոքրը հայտնի է դարձել որպես Օրանիենբաումի մարտահենդաշտ։ Ի վերջո, թշնամին կանգ է առել քաղաքից 4-7 կմ հեռավորության վրա՝ փաստացի նրա արվարձաններում։ Ռազմաճակատի գիծը, այսինքն՝ խրամատները, որտեղ գտնվում էին զինվորները, անցնել է Կիրովի գործարանից ընդամենը 4 կմ հեռավորության վրա և Ձմեռային պալատից 16 կմ հեռավորության վրա: Չնայած ռազմաճակատի հարևանությանը՝ Կիրովի գործարանը չի դադարեցրել աշխատանքը շրջափակման ժամանակ։ Գործարանի և ճակատային գծի միջև նույնիսկ տրամվայ է աշխատե։։ Դա սովորական տրամվայի գիծ էր քաղաքային կենտրոնից դեպի արվարձան, որը պատերազմի ժամանակ օգտագործվել է զինվորներ և զինամթերք տեղափոխելու համար:

Սեպտեմբերի 21-23-ը Բալթիական նավատորմի մի մասը ոչնչացնելու համար գերմանական օդային ուժերը զանգվածային ռմբակոծությունների են ենթարկել Կրոնշտադտի ռազմածովային բազայի նավերը և օբյեկտները: Արդյունքում խորտակվել և վնասվել են մի քանի նավեր, մասնավորապես լուրջ վնասվածքներ է ստացել «Մարատ» ռազմանավը, ինչի հետևանքով զոհվել է ավելի քան 300 մարդ[62]։

Գերմանիայի գլխավոր շտաբի պետ Հալդերը Լենինգրադի համար մղված մարտերի վերաբերյալ սեպտեմբերի 18-ին իր օրագրում գրել է հետևյալը.

  Կասկածելի է, որ մեր զորքերը կկարողանան հեռու գնալ, եթե այս հատվածից դուրս բերենք 1-ին տանկային և 36-րդ մոտոհրաձգային դիվիզիաները։ Հաշվի առնելով ռազմաճակատի Լենինգրադյան հատվածում զորքերի անհրաժեշտությունը, որտեղ հակառակորդի մոտ կենտրոնացված են մարդկային և նյութական խոշոր ուժեր և միջոցներ, այստեղ իրավիճակը լարված կլինի այնքան ժամանակ, քանի դեռ իրեն զգացնել չի տվել մեր դաշնակիցը՝ սովը[63]։  

Պարենային ճգնաժամի սկիզբ

խմբագրել

Գերմանական կողմի գաղափարախոսություն

խմբագրել

Դեռևս ԽՍՀՄ տարածք ներխուժելուց առաջ Գերմանիայում մշակվել էր սովի պլան, ըստ որի՝ Խորհրդային Միության գրավված տարածքում նախատեսվում էր միտումնավոր հրահրված սովի միջոցով ոչնչացնել մինչև 30 միլիոն մարդ, առաջին հերթին Ռուսաստանի ոչ եվրոպական քաղաքներում[64]։

Գերմանիայի ռազմածովային ուժերի շտաբի պետի 1941 թվականի սեպտեմբերի 22-ի № 1601/41 «Պետերբուրգ քաղաքի ապագան» (գերմ.՝ Weisung Nr. Ia 1601/41 vom 22. September 1941 «Die Zukunft der Stadt Petersburg») հրահանգում ասվում էր.

  2. Ֆյուրերը որոշում է կայացրել երկրի երեսից ջնջել Լենինգրադ քաղաքը։ Խորհրդային Ռուսաստանի պարտությունից հետո այս խոշորագույն բնակավայրի հետագա գոյությունը ոչ մի հետաքրքրություն չի ներկայացնում…

<…> 4. Ենթադրվում է քաղաքը շրջափակել նեղ օղակով և հրետանուց բոլոր տրամաչափի հրետակոծության և օդից անդադար ռմբակոծության միջոցով այն հավասարեցնել հողին։ Եթե քաղաքում ստեղծված իրավիճակի հետևանքով լինեն հանձնվելու խնդրանքներ, դրանք կմերժվեն, քանի որ քաղաքում բնակչության գտնվելու և սննդի մատակարարման հետ կապված խնդիրները մեր կողմից չեն կարող և չպետք է լուծվեն: Գոյության իրավունքի համար մղվող այս պատերազմում մենք շահագրգռված չենք բնակչության գոնե մի մասի փրկությամբ[65]։

 

Նյուրնբերգյան դատավարության ընթացքում Յոդլի տված ցուցմունքների համաձայն.

  Լենինգրադի պաշարման ժամանակ Հյուսիսային բանակային խմբի հրամանատար ֆելդմարշալ ֆոն Լեեբը ՎԳՀ-ին ասել է, որ Լենինգրադից քաղաքացիական փախստականների հոսքերը ապաստան են փնտրում գերմանական խրամատներում, և որ ինքը նրանց կերակրելու և խնամելու հնարավորություն չունի: Ֆյուրերն անմիջապես հրաման է տվել (1941 թվականի հոկտեմբերի 7-ի № S.123) չընդունել փախստականներին և նրանց հետ մղել թշնամական տարածք[Ն 3][66]։  

Նույն № S.123 հրամանում կար հետևյալ պարզաբանումը.

  ...Ոչ մի գերմանացի զինվոր չպետք է մտնի սյս քաղաքներ [Մոսկվա և Լենինգրադ]: Ով դուրս կգա քաղաքից մեր գծերի դեմ, պետք է հետ մղվի կրակով։

Փոքր, չհսկվող անցուղիները, որոնք հնարավոր են դարձնում բնակչության առանձին-առանձին ելքը Ռուսաստանի ներքին շրջաններ տարհանելու համար, պետք է միայն ողջունել։ Բնակչությանը պետք է ստիպել քաղաքից փախչել հրետակոծության և օդային ռմբակոծության միջոցով։

Որքան շատ լինի քաղաքների այն՝ բնակիչները, որոնք փախչում են դեպի Ռուսաստանի խորքերը, այնքան թշնամու մոտ քաոս կլինի, և մեզ համար ավելի հեշտ կլինի օկուպացված տարածքների կառավարման և օգտագործման խնդիրը։ Բոլոր բարձրաստիճան սպաները պետք է տեղյակ լինեն ֆյուրերի այս ցանկության մասին:

 

Պատերազմի վարման տակտիկայի փոփոխություն

խմբագրել

Լենինգրադի մերձակայքում մարտերը չեն դադարել, բայց փոխվել է նրանց բնույթը: Գերմանական զորքերը սկսել են ավերել քաղաքը զանգվածային հրե��ակոծություններով և ռմբակոծություններով։ Հատկապես ուժեղ են եղել ռմբակոծության և հրետանային հարվածները 1941 թվականի հոկտեմբեր-նոյեմբեր ամիսներին։ Գերմանացիները Լենինգրադի վրա նետել են մի քանի հազար հրկիզիչ ռումբեր՝ զանգվածային հրդեհներ առաջացնելու համար[67]։ Հատուկ ուշադրություն է դարձվել պարենամթերքի պահեստների ոչնչացմանը։ Այսպես, սեպտեմբերի 8-ին թշնամուն հաջողվել է ռմբակոծել Բադաևյան պահեստները, որտեղ գտնվում էին սննդի զգալի պաշարներ, ինչի արդյունքում ոչնչացվել է 3 հազար տոննա ալյուր և 700 տոննա շաքար[54]։

Քաղաքացիների ճակատագիրը, ժողովրդագրական գործոններ

խմբագրել

1941 թվականի հունվարի 1-ի տվյալներով՝ Լենինգրադում ապրում էր երեք միլիոնից քիչ մարդ։ Քաղաքն ունեցել է անաշխատունակ բնակչության, այդ թվում՝ երեխաների և ծերերի սովորականից ավելի բարձր տոկոս։ Քաղաքն աչքի է ընկել նաև ռազմավարական ոչ շահավետ դիրքով՝ կապված սահմանին մոտ լինելու և հումքային ու վառելիքային բազաներից կտրված լինելու հետ։ Միևնույն ժամանակ, Լենինգրադի քաղաքային բժշկական և սանիտարական ծառայությունները լավագույններից էին երկրում:

Բլոկադայի փաստացի սկիզբ

խմբագրել

Շրջափակման սկիզբը համարվում է 1941 թվականի սեպտեմբերի 8-ը, երբ ընդհատվել է Լենինգրադի ցամաքային կապը ամբողջ երկրի հետ։ Սակայն քաղաքի բնակիչները զրկվել էին Լենինգրադը լքելու հնարավորությունից երկու շաբաթ առաջ. երկաթուղային հաղորդակցությունը ընդհատվել էր օգոստոսի 27-ին, իսկ կայարաններում և արվարձաններում տասնյակ հազարավոր մարդիկ էին կուտակվել, որոնք սպասում էին դեպի արևելք տարհանվելու հնարավորությանը: Իրավիճակը բարդացել է նաև նրանով, որ պատերազմի սկսվելուն պես Բալթյան հանրապետություններից և նրանց հարևան ՌԽՖՍՀ շրջաններից առնվազն 300000 փախստականներ էին տեղափոխվել Լենինգրադ։

Պարենային քարտերը ներմուծվել են Լենինգրադում հուլիսի 17-ին, այսինքն՝ նույնիսկ շրջափակումից առաջ, բայց դա արվել է միայն մատակարարման մեջ կարգուկանոն հաստատելու համար։ Քաղաքը պատերազմի մեջ է մտել՝ ունենալով սննդի սովորական պաշար։ Քարտերով սնունդ տրամադրելու նորմերը բարձր էին, և շրջափակման սկսվելուց առաջ սննդի պակաս չի եղել։ Մթերքի տրամադրման չափի նվազեցումն առաջին անգամ տեղի է ունեցել 1941 թվականի սեպտեմբերի 2-ին։ Բացի այդ, սեպտեմբերի 1-ին արգելվել է սննդամթերքի ազատ վաճառքը (այս միջոցը գործել է մինչև 1944 թվականի կեսերը)։ «Սև շուկայի» պահպանման պայմաններում, այսպես կոչված, «առևտրային խանութներում» շուկայական գներով ապրանքների պաշտոնական վաճառքը դադարեցվել է:

Հոկտեմբերին քաղաքի բնակիչները սննդի ակնհայտ պակաս են զգացել, իսկ նոյեմբերին Լենինգրադում իսկական սով է սկսվել։ Սկզբում նկատվել են փողոցներում և աշխատավայրում սովից գիտակցությունը կորցնելու առաջին դեպքերը, ինչպես նաև ուժասպառությունից մահվան առաջին դեպքերը, իսկ ավելի ուշ՝ մարդակերության առաջին դեպքերը: Սննդի պաշարները քաղաք են հասցվել ինչպես օդով, այնպես էլ ջրով՝ Լադոգա լճի միջով նախքան դրա սառցակալումը։ Մինչ սառույցը բավականաչափ հաստություն էր հավաքում, Լադոգայի վրայով մեքենաների տեղաշարժը գրեթե բացակայել է։ Բոլոր այդ տրանսպորտային ուղիները գտնվել են հակառակորդի մշտական կրակի տակ։

Չնայած հաց տրամադրելու ամենացածր նորմերին, սովամահությունը դեռ զանգվածային երևույթ չի դարձել, և զոհերի հիմնական մասը եղել են ռմբակոծությունների և հրետակոծությունների արդյունքում։

1941-1942 թվականների ձմեռ

խմբագրել

Շրջափակվածների մթերաբաժին

խմբագրել

1941 թվականի սեպտեմբերի 12-ի դրությամբ եղած հիմնական պարենը (թվերը տրված են Լենքաղգործկոմի առևտրի բաժնի, ռազմաճակատի ինտենդանտական ծառայության և Կարմրադրոշ Բալթիական նավատորմի կողմից կատարված հաշվառման տվյալների համաձայն) ստեղծված իրավիճակում կարող էր հերիքել. հացահատիկ և ալյուր՝ 35 օր, ձավար և մակարոնեղեն՝ 30 օր, միս և մսամթերք՝ 33 օր, ճարպ՝ 45 օր, շաքար և հրուշակեղեն՝ 60 օր:

Շրջափակված զորքերի և Լենինգրադի բնակիչների համար ալյուրի ամենօրյա սպառումը մինչև սեպտեմբերի 11-ը կազմել է 2100 տոննա, սեպտեմբերի 11-ից՝ 1300 տոննա, սեպտեմբերի 16-ից՝ 1100 տոննա, հոկտեմբերի 1-ից՝ 1000 տոննա, հոկտեմբերի 26-ից՝ 880 տոննա, նոյեմբերի 1-ից՝ 735 տոննա, նոյեմբերի 13-ից՝ 622 տոննա, նոյեմբերի 20-ից՝ 510 տոննա, դեկտեմբերի 25-ից՝ 560 տոննա[68]։

Սննդամթերքի օրական սպառումը շրջափակման օղակի ներսում 1941 թվականի հոկտեմբերի 1-ի դրությամբ[69]
Ալյուր, տ Ձավար և
մակարոնեղեն, տ
Շաքար, տ Միս, տ Ճարպ, տ
Լենինգրադի ռազմական շրջան 247 117 19,3 63 27
Կարմրադրոշ Բալթիական նավատորմ 65 22 5 18 6,5
Լենինգրադի բնակչություն 587 166 184 72 51,5
Լենինգրադի մարզի բնակչություն 51 14 10,5 8 4,4
Փակ հաստատություններ և հանրային սննդի կետեր 49 19,6
Ընդհանուր 950 319 218,8 210 109

Նախքան պատերազմը Լենինգրադում գործած 18 հացի գործարաններից ութի գործունեությունը շրջափակման ժամանակ դադարեցվել է[24]։ 1941-1942 թվականների ձմռան ամիսներին բոլոր բեռների 96-98 %-ը պահեստներից կամ հացի գործարաններից խանութներ է տեղափոխվել ձեռքով՝ սահնակներով կամ սայլակներով[70]։

Քարտերով ապրանքների տրամադրումը Լենինգրադում ներմուծվել Է դեռևս 1941 թվականի հուլիսի 18-ին[71][72]։ Շրջափակման ժամանակ լենինգրադցիները քարտերով հաց են ստացել ամեն օր, իսկ մնացած մթերքները՝ տասը օրը մեկ։ Քարտերով վաճառվող հացի գինը կազմել Է 1,7-1,9 ռուբլի մեկ կիլոգրամի դիմաց։ Շուկայում հացն արժեցել է 500 ռուբլի մեկ կիլոգրամի համար 1941 թվականի դեկտեմբերի վերջին, 400 ռուբլի՝ 1942 թվականի մարտին, 100-150 ռուբլի՝ 1943 թվականի մարտին, 50 ռուբլի՝ նույն տարվա դեկտեմբերին։ Այս գները որոշ չափով պայմանական էին, քանի որ շուկայում գերակշռել է փոխանակումը, այլ ոչ թե փողով վաճառքը։ Վաճառողների համար այն համեմատաբար անվտանգ էր, ի տարբերություն ապրանքների բարձր գներով վաճառքի, ինչի համար կարելի էր պատասխանատվության ենթարկվել սպեկուլյացիայի վերաբերյալ հոդվածով[73]։ Սննդամթերքի ապօրինի ձեռքբերման դեպքերը նվազեցնելու համար 1941 թվականի հոկտեմբերի 12-18-ը կատարվել է բնակչության պարենային քարտերի վերագրանցում: Արդյունքում, հացի համար տրվող քարտերի թիվը կրճատվել է 88 հազարով, մսի համար քարտերինը՝ 97 հազարով, ճարպերի համար քարտերինը՝ 92 հազարով[74]։

 
Շրջափակման մեջ եղած անձի հացի քարտ
 
Շրջափակված Լենինգրադում պարետային ժամի ընթացքում տեղաշարժման իրավունքի համար տրված անցաքարտ

1941 թվականի սեպտեմբերից սկսած ինչպես զինծառայողների, այնպես էլ քաղաքացիական բնակչության համար սննդի չափաբաժինները պարբերաբար նվազեցվել են և նվազագույնը եղել են 1941 թվականի նոյեմբերի 20-ից մինչև դեկտեմբերի 25-ը, որից հետո սննդի նորմերի հետ կապված իրավիճակը սկսել է բարելավվել[75]։ 1941 թվականի նոյեմբեր-դեկտեմբեր ամիսներին քաղաքի բնակչության 34,4 %-ը սնվել է աշխատողի համար նախատեսված քարտով սահմանված չափաբաժնով, 29,5 %-ը՝ խնամարկյալի համար սահմանված նորմով, 18,6 %-ը՝ մանկական և 17,5 %-ը՝ ծառայողների համար սահմանված նորմով[76]։ 1941 թվականի դեկտեմբերի 1-ից Լենինգրադի յուրաքանչյուր բնակչի համար նշանակվել է քարտով պարեն ստանալու որոշակի խանութ (նախքան այդ հնարավոր էր քարտով ապրանք գնել քաղաքի ցանկացած խանութում): Խանութներն աշխատել են առավոտյան 6-ից մինչև երեկոյան 21-ը[77]։ Շրջափակման ընթացքում հիմնական սնունդը եղել է հացը Չնայած այն հանգամանքին, որ քարտով տրվել են նաև այլ ապրանքներ, դրանք կազմել են չափաբաժնի շատ ավելի փոքր մասը և տրամադրվել էին ընդհատումներով: Շրջափակման ընթացքում հացի բաղադրատոմսերը փոխվել են՝ կախված նրանից, թե որ բաղադրիչներն են առկա եղել: Այսպես, սեպտեմբերի 23-ին գարեջրի արտադրությունը դադարել է, և ածիկի, գարու, սոյայի և թեփի բոլոր պաշարները հանձնվել են հացի գործարաններին՝ ալյուրի սպառումը նվազեցնելու համար[78]: Հացը վիտամիններով և օգտակար միկրոտարրերով հարստացնելու համար ավելացվել է ալյուր սոճու նրբակեղևից, կեչու ճյուղերից և վայրի խոտաբույսերի սերմերից: 1942 թվականի սկզբին հացի բաղադրատոմսում ավելացվել է հիդրոբջջանյութ, որն օգտագործվել է ծավալ հաղորդելու համար[79]։

1941 թվականի աշնանը և 1941-1942 թվականների ձմռանը քարտերով տրամադրվող սննդամթերքից ժամանակին տրվել է հաց և շաքար (մինչև հունվար): Մնացած ապրանքների մատակարարման ընդհատումներ են եղել։ Այսպես, նոյեմբեր-դեկտեմբեր ամիսներին քարտերով միսը տրամադրվել է ընդհատումներով և, մեծ մասամբ, փոխարինիչների տեսքով՝ համապատասխան գործակիցներով, ինչը հաճախ մսի լիարժեք փոխարինում չէր։ Օրինակ՝ մեկ կիլոգրամ միսը համապատասխանում էր աղիքներից պատրաստված 3 կգ դոնդողին, 0,75 կգ պահածոյացված մսին, 0,3 կգ խոզի ճարպին կամ 0,17 կգ ձվի փոշուն։ Նոյեմբեր-դեկտեմբեր ամիսներին քարտերով ճարպ չի վաճառվել[76]։ 1941 թվականի դեկտեմբերի երրորդ տասնօրյակից մինչև 1942 թվականի հունվարի կեսերը քարտերըով ուտելիք չի տրամադրվել, բացառությամբ հացի. քարտերով սահմանված մթերքները սկսել են ամբողջությամբ տրվել 1942 թվական մարտից: 1942 թվականի հունվարին քարտով տրամադրվող մթերքների տեսակարար կշիռը կազմել է. մսի համար՝ 43 % (քարտերով նախատեսված 1932 տոննա միսից քաղաքացիները չեն ստացել 1095 տոննա), ճարպի համար՝ 35 % (1362 տոննայից չի տրամադրվել 889 տոննա), շաքարի համար՝ 48 % (2639 տոննայից չի տրամադրվել 1373 տոննա)[80]։

Լենինգրադի արվարձանների կոլտնտեսականների համար, որոնք հայտնվել էին շրջափակման օղակի ներսում, սեպտեմբերին ներդրվել է կարտոֆիլով սնուցման նորմ իրենց սեփական անձնական հողամասից՝ ամսական 15 կգ մեկ անձի համար. մնացած կարտոֆիլը պետք է հանձնեին պետությանը, ներառյալ հաջորդ տարի տնկելու համար անհրաժեշտ պաշարները: Դեկտեմբերին սահմանափակվել է աղի և լուցկու տրամադրումը, որոնք մինչ այդ գտնվում էին ազատ վաճառքում. քարտով սկսել են տալ ամսական 400 գրամ աղ և չորս տուփ լուցկի։ Սեպտեմբերին բնակչությանը տրվել է ամսական 2,5 լիտր կերոսին մեկ անձի համար, այնուհետև մինչև 1942 թվականի փետրվարը քաղաքացիական բնակչությանը կերոսինի տրամադրումը դադարեցվել է: Օճառի ամսական նորման կազմել է 200 գրամ[54]։

1941 թվականի դեկտեմբերի 25-ին բարձրացվել են հացի տրամադրման նորմերը. Լենինգրադի բնակչությունն սկսել է ստանալ 350 գ հաց՝ բանվորական քարտով, 200 գ՝ ծառայողական, մանկական և խնամարկյալի քարտերով, իսկ զորքերում ծառայողներին սկսել են տալ օրական 600 գ հաց դաշտային ծառայողի համար, և 400 գ՝ թիկունքային ծառայողի համար: Փետրվարի 10-ից առաջնագծում տրվող հացի նորման ավելացել է մինչև 800 գ, մնացած մասերում՝ մինչև 600 գ[81]։ Փետրվարի 11-ից մտցվել են քաղաքացիական բնակչության մատակարարման նոր նորմեր՝ 500 գրամ հաց բանվորների համար, 400 գրամ՝ ծառայողների համար, 300 գրամ՝ երեխաների և չաշխատող մարդկանց համար: Հացի մեջ խառնուրդները գրեթե բացակայել են։ Մատակարարումը դարձել է կանոնավոր, քարտերով սահմանված մթերքները սկսել են տրամադրվել ժամանակին և գրեթե ամբողջությամբ: 1942 թվականի փետրվարի 16-ին նույնիսկ առաջին անգամ տրվել է որակյալ միս՝ տավարի և գառան սառեցված միս։

Շրջափակման օղակի ներսում զորքերի տրվող ամենօրյա պարենամթերքը[82][83]
Նորմայի գործելու ժամկետը Հաց, գրամ Միս, գրամ Ձուկ, գրամ
առաջնագծում թիկունքում առաջնագծում թիկունքում առաջնագծում թիկունքում
մինչև 1941 թվականի հոկտեմբերի 2-ը 800 700 150 120 100 80
հոկտեմբերի 2-ից 800 600 150 75 80 50
նոյեմբերի 7-ից 600 400 125 50 - -
նոյեմբերի 20-ից 500 300 125 50 - -
Սննդի օրական նորմեր նոյեմբերի 20-ից դեկտեմբերի 25-ը մեկ անձի համար՝ կախված կատեգորիայից[68]
Հաց,
գրամ
Ձավար,
գրամ
Շաքար,
գրամ
Ճրպ,
գրամ
Միս,
գրամ
Կալորիաներ
Բանվորներ և ԻՏԱ 250 50 50 20 50 1087
Ծառայողներ 125 33,3 33,3 8,3 26,6 581
Խնամարկյալներ 125 20 26,6 6,6 13,2 466
Երեխաներ 125 40 40 16,6 13,2 684
Բնակչության համար հացի ամենօրյա նորմեր (գրամ)[84]
Նորմայի սահմանման
ամսաթիվ
Կարևոր արտադրամասերի
բանվորներ
Բանվորներ
և ԻՏԱ
Ծառայողներ Խնամարկյալներ Մինչև 12 տ.
երեխաներ
18 հուլիսի 1941 1000 800 600 400 400
2 սեպտեմբերի 1941 800 600 400 300 300
11 սեպտեմբերի 1941 700 500 300 250 300
1 հոկտեմբերի 1941 600 400 200 200 200
13 նոյեմբերի 1941 450 300 150 150 150
20 նոյեմբերի 1941 375 250 125 125 125
25 դեկտեմբերի 1941 500 350 200 200 200
24 հունվարի 1942 575 400 300 250 250
11 փետրվարի 1942 700 500 400 300 300
23 փետրվարի 1943 700 600 500 400 400
Մեկ անձի համար ամսական պարենի նորմեր[76][80][85]
Նորմայի գործողության ժամկետը Բանվորներ և ԻՏԱ Ծառայողներ Խնամարկյալներ Մինչև 12 տ. երեխաներ
Միս (կգ)
1941 թ. հուլիսից սեպտեմբեր 2,2 1,2 0,6 0,6
1941 թ. սեպտեմբերից 1942 թ. հունվար 1,5 0,8 0,4 0,4
1942 թվականի փետրվարից 1,35 0,75 0,375 0,375
1942 թվականի մարտից 1,5 0,8 0,4 0,4
1942 թվականի ապրիլից 1,8 1,0 0,6 0,6
Ձավար և մակարոնեղեն (կգ)
1941 թ. հուլիսից սեպտեմբեր 2,0 1,5 1,0 1,2
1941 թ. սեպտեմբերից 1942 թ. փետրվար 1,5 1,0 0,6 1,2
1942 թվականի մարտ 2,0 1,5 1,0 1,2
Ճարպեր (կգ)
1941 թ. հուլիսից սեպտեմբեր 0,8 0,4 0,2 0,4
1941 թվականի սեպտեմբերից նոյեմբեր 0,95 0,5 0,3 0,5
1941 թ. նոյեմբերից 1942 թվականի հունվար 0,6 0,25 0,2 0,5
1942 թվականի մարտ 0,8 0,4 0,2 0,4
Շաքար (կգ)
1941 թ. հուլիսից սեպտեմբեր 1,5 1,2 1,0 1,2
1941 թ. սեպտեմբերից նոյեմբեր 2,0 1,7 1,5 1,7
1941 թ. նոյեմբերից 1942 թ. հունվար 1,5 1,0 0,8 1,2
1942 փետրվարից 0,6 0,5 0,4 0,5
1942 մարտից 0,9 0,5 0,4 0,5

Բնակիչների ծանուցման համակարգ։ Մետրոնոմ

խմբագրել

Շրջափակման առաջին ամիսներին Լենինգրադի փողոցներում տեղադրվել է 1500 բարձրախոս։ Ռադիոցանցը բնակչության համար տեղեկություններ է հաղորդել հարձակումների և օդային տագնապի մասին։ Հայտնի մետրոնոմը, որը Լենինգրադի շրջափակման պատմության մեջ մտել է որպես բնակչության դիմադրության մշակութային հուշարձան, հարձակումների ժամանակ հեռարձակվել է հենց այս ցանցի միջոցով: Արագ ռիթմը (րոպեում 150 հարված) նշանակել է օդային տագնապ, դանդաղ ռիթմը՝ ազդանշանի ավարտ։ Տագնապ հայտարարել է հաղորդավար Միխայիլ Մելանեդը[86]։ Բացի այդ, տեղադրվել են մի քանի ազդանշաններ, որոնք քաղաքի բնակիչներին տեղեկացրել են հարձակման սկսվելու մասին։

Քաղաքում տիրող իրավիճակի վատթարացում

խմբագրել

1941 թվականի ամռանը շատ երեխաներ տարհանվել են Լենինգրադից, աշնանը մարտեր էին ընթանում քաղաքի մոտակայքում: Շատ ուսումնական հաստատություններ վերածվել են հիվանդանոցների կամ տարհանման կետերի։ Լենինգրադի դպրոցներում դասերը սկսվել են ոչ թե սեպտեմբերի սկզբին, այլ միայն 1941 թվականի նոյեմբերի 3-ին: Բացվել են պատերազմից առաջ գործող 408 դպրոցներից 103-ը։ 1942 թվականի հունվարի սկզբին դպրոցների մեծ մասը փակվել է, բայց դրանցից 39-ում դասերը շարունակվել են ձմռան ընթացքում[87]։

1941 թվականի նոյեմբերին քաղաքացիների վիճակը կտրուկ վատթարացել է։ Բնակչությունն արդեն գործնականում չի ունեցել սննդի սեփական պաշարներ։ Սովից մահացությունը դարձել է զանգվածային։ Հատուկ թաղման ծառայություններն ամեն օր միայն փողոցներում հավաքել են մոտ հարյուր դիակ։ Սառած հողում գերեզմաններ փորելը դժվար էր, այդ պատճառով տեղական հակաօդային պաշտպանության թիմերը օգտագործել են պայթուցիկ նյութեր և էքսկավատորներ, տասնյակ, իսկ երբեմն էլ հարյուրավոր դիակներ թաղել են զանգվածային գերեզմաններում՝ չպարզելով անգամ թաղվածների անունը[68]։

Պահպանվել են բազմաթիվ պատմություններ այն մարդկանց մասին, որոնք թուլությունից ընկել են և մահացել տանը կամ աշխատավայրում, խանութներում կամ փողոցներում։ Շրջափակված քաղաքի բնակիչ Ելենա Սկրյաբինան իր օրագրում գրել է.

  Հիմա այնքան հեշտ են մեռնում. սկզբում դադարում են հետաքրքրվել որևէ բանով, հետո պառկում են անկողնում և այլևս վեր չե�� կենում։
- Ե. Ա. Սկրյաբինա, ուրբաթ, 7 նոյեմբերի 1941 թվական[88]
 
  Մահը տիրում է քաղաքում: Մարդիկ մեռնում են ու մեռնում։ Այսօր, երբ քայլում էի փողոցով, դիմացս մի մարդ էր քայլում։ Նա հազիվ էր շարժում ոտքերը։ Շրջանցելով նրան՝ ես ակամա ուշադրություն դարձրի սահմռկեցուցիչ կապույտ դեմքին։ Ինքս ինձ մտածեցի՝ երևի շուտով կմահանա։ Այստեղ իսկապես կարելի էր ասել, որ մարդու դեմքին մահվան կնիք էր դրված։ Մի քանի քայլ հետո շրջվեցի, կանգ առա, հետևում էի նրան։ Նա հենվեց կարճասյան վրա, աչքերը փակվեցին, հետո դանդաղ սկսեց սահել գետնին։ Երբ ես մոտեցա նրան, նա արդեն մեռած էր։ Մարդիկ սովից այնքան են թուլացել, որ չեն դիմադրում մահվանը։ Նրանք մահանում են այնպես, կարծես քնում են: Իսկ շրջապատող կիսամեռ մարդիկ նրանց վրա ոչ մի ուշադրություն չեն դարձնում։ Մահը դարձել է ամեն քայլափոխի նկատվող երևույթ. ի վերջո, եթե ոչ այսօր, ապա վաղը նման ճակատագիր սպասում է բոլորին: Երբ առավոտյան տնից դուրս ես գալիս, բախվում ես մուտքի մոտ, փողոցում պառկած դիակների։ Դիակները երկար են պառկում, քանի որ չկա մեկը, որ դրանք հավաքի։
- Ե. Ա. Սկրյաբինա, շաբաթ, 15 նոյեմբերի 1941 թվական
 

Պաշտպանության պետական կոմիտեի Լենինգրադի և Լենինգրադի ռազմաճակատի սննդի ապահովման լիազոր Դմիտրի Վասիլևիչ Պավլովը գրել է.

  1941 թվականի նոյեմբերի կեսերից մինչև 1942 թվականի հունվարի վերջն ամենածանրն էր շրջափակման ընթացքում։ Ներքին ռեսուրսները մինչ այդ լիովին սպառվել էին, և Լադոգա լճի միջոցով ներմուծումն իրականացվում էր աննշան չափերով։ Մարդիկ իրենց բոլոր հույսերն ու սպասումները կապում էին ձմեռային ճանապարհի հետ։
 
 
Լենինգրադյան հիվանդության՝ դիստրոֆիայի զոհ

Սովի զոհերի թիվը գնալով աճել է։ Միայն դեկտեմբերին մահացել է 52 881 մարդ, իսկ հունվար-փետրվարին կորուստները կազմել են 199 187 մարդ[89]։ Տղամարդկանց մահացությունը զգալիորեն գերազանցել է կանանց մահացությունը. յուրաքանչյուր 100 մահվան բաժին է ընկել միջինը 63 տղամարդ և 37 կին: Պատերազմի ավարտին կանայք կազմել են քաղաքային բնակչության հիմնական մասը։

Ցրտի ազդեցությունը

խմբագրել

Մահացության աճի ևս մեկ կարևոր գործոն է դարձել ցուրտը։ Ձմռան սկսվելուն պես քաղաքում գործնականում սպառվել են վառելիքի պաշարները. էլեկտրաէներգիայի արտադրությունը կազմել է նախապատերազմյան մակարդակի ընդամենը 15 %-ը։ Դադարեցվել է տների կենտրոնացված ջեռուցումը, սառել, անջատվել կամ ոչնչացվել են ջրատարն ու կոյուղին։ Աշխատանքը դադարել է գրեթե բոլոր ֆաբրիկաներում և գործարաններում (բացառությամբ պաշտպանության): Հաճախ աշխատավայր գնացած քաղաքացիները չեն կարողացել կատարել աշխատանքը ջրի, ջերմության և էներգիայի մատակարարման բացակայության պատճառով։

 
Լենինգրադի բնակիչները լքում են ռմբակոծությունից ավերված իրենց տները, 1942 թվականի դեկտեմբերի 10

1941-1942 թվականների ձմեռը եղել է սովորականից շատ ավելի ցուրտ և երկար. ընդհանուր ցուցանիշներով այն դարձել է ամենացուրտ ձմեռներից մեկը Սանկտ Պետերբուրգ-Լենինգրադ քաղաքի եղանակի համակարգված գործիքային դիտարկումների ամբողջ ժամանակահատվածի համար: Միջին օրական ջերմաստիճանը կայուն կերպով իջել է 0 °C-ից արդեն հոկտեմբերի 11-ին և կայուն դրական է դարձել 1942 թվականի ապրիլի 7-ից հետո, այսինքն՝ կլիմայական ձմեռը կազմել է 178 օր (տարվա կեսը)։ Այս ժամանակահատվածում եղել է 14 օր՝ 0 °C-ից բարձր միջին օրական ջերմաստիճանով հիմնականում հոկտեմբերին, այսինքն՝ գործնականում չի եղել ձմեռային Լենինգրադի եղանակի համար սովորական հալոցքը։ Նույնիսկ 1942 թվականի մայիսին դիտվել է բացասական միջին օրական ջերմաստիճանով չորս օր. մայիսի 7-ին առավելագույն ջերմաստիճանը ցերեկը բարձրացել է մինչև +0,9 °C[90]։ Լենինգրադում կայուն ձյան ծածկույթը ձևավորվել է անսովոր վաղ՝ 1941 թվականի հոկտեմբերի 26-27-ը, և չի հալվել մինչև 1942 թվականի ապրիլի երկրորդ շաբաթը։ Չնայած այն հանգամանքին, որ 1941 թվականի նոյեմբերից մինչև 1942 թվականի մարտ ընկած ժամանակահատվածում տեղումների միջին քանակը եղել է կլիմայական նորմայի 50 %-ից մի փոքր ավելին, մշտական բացասական ջերմաստիճանի պատճառով ձյան բարձրությունը ձմռան վերջում եղել է ավելի քան կես մետր: Ձյան ծածկույթի առավելագույն բարձրությամբ (53 սմ) 1942 թվականի ապրիլը ռեկորդակիր Է եղել դիտարկումների ողջ ժամանակահատվածի համար մինչև 2023 թվականը ներառյալ[91]։

  • Օդի ամսական միջին ջերմաստիճանը հոկտեմբերին եղել է +1,4 ° (1901-1930 թվականների միջին ցուցանիշը կազմել է +4,5 °C), որը նորմայից ցածր է 3,1 °C-ով։ Ամսվա կեսին սառնամանիքները հասել են մինչև -6 °C: ամսվա վերջին հաստատվել է ձյան ծածկույթ։
  • 1941 թվականի նոյեմբերի միջին ջերմաստիճանը կազմել է -4,2 °C (1901-1930 թվականների միջին ջերմաստիճանը եղել է -0,6 °C), ջերմաստիճանի ամպլիտուդը եղել է +1,6-ից մինչև -13,8 °C։
  • Դեկտեմբերին օդի միջին ամսական ջերմաստիճանը իջել է մինչև -12,5 °C (նախկինում միջին ջերմաստիճանը եղել է -5,4 °C): Ջերմաստիճանը տատանվել է +1,6-ից -25,3 °C:
  • 1942 թվականի առաջին ամիսը ամենացուրտն է եղել այդ ձմռանը և ամենացուրտը դիտարկումների ողջ ընթացքում։ Ամսվա միջին ջերմաստիճանը եղել է -18,7 °C (1901-1930 թվականների միջին ջերմաստիճանը եղել է -7,4 °C)։ Սառնամանիքը հասել է մինչև -32,1 °C, առավելագույն ջերմաստիճանը հասել է մինչև +0,7 °C։ Ձյան միջին խորությունը կազմել է 41 սմ (1890-1941 թվականների միջին խորությունը՝ 23 սմ)[92]։
  • Փետրվարյան միջին ամսական ջերմաստիճանը կազմել է -12,4 °C (նախկինում միջին ջերմաստիճանը եղել է -7,6 °C) և տատանվել -0,6-ից -25,2 °C:
  • Մարտը փետրվարից մի փոքր ավելի տաք է եղել. օդի միջին ջերմաստիճանը եղել է -11,6 °C (1901-1930 թվականների միջին ջերմաստիճանը՝ -3,6 °C): Ամսվա կեսին ջերմաստիճանը տատանվել է +3,6-ից մինչև -29,1 °C: 1942 թվականի մարտը ամսվա միջին ջերմաստիճանի առումով ամենացուրտն է եղել է օդերևութաբանական դիտարկումների ողջ պատմության ընթացքում մինչև 2023 թվականը։
  • Ապրիլ ամսվա միջին ամսական ջերմաստիճանը միջինից փոքր-ինչ ցածր է եղել (+3,1 °C) և կազմել է +1,8 °C, միևնույն ժամանակ նվազագույն ջերմաստիճանը կազմել է -14,4 °C[90][91]։

Դմիտրի Սերգեևիչ Լիխաչովի «Հուշեր» (ռուս.՝ «Воспоминания») գրքում շրջափակման տարիների մասին ասվում է.

  Ցուրտը մի տեսակ ներքին էր։ Նա թափանցում էր ամեն ինչի միջով։ Մարմինը շատ քիչ ջերմություն էր արտադրում։
Մարդկային միտքը մեռնում էր վերջինը: Եթե ձեռքերդ ու ոտքերդ արդեն հրաժարվել էին քեզ ծառայել, եթե մատներդ այլևս չէին կարող կոճկել վերարկուի կոճակները, եթե մարդն այլևս ընդհանրապես ուժ չուներ շարֆով բերանը փակելու, եթե բերանի շուրջ մաշկը մուգ էր դարձել, եթե դեմքը կարծես մեռած մարդու գանգ լիներ՝ առջևի մերկացած ատամներով, ուղեղը շարունակում էր աշխատել: Մարդիկ օրագրեր էին գրում և հավատում էին, որ իրենց կհաջողվի ապրել ևս մեկ օր։
 

Բնակարանային-կոմունալ տնտեսություն և տրանսպորտ

խմբագրել

1941 թվականին Լենինգրադում եղել է 27 624 տնատիրություն՝ տներ, որտեղ ապրում էին մարդիկ։ Բնակելի ֆոնդի մակերեսը կազմել է 16,6 մլն մ²։ Տների 17 %-ն ունեցել է կենտրոնացված ջեռուցում[93]։ Պաշարված քաղաքին վառելիքի անբավարար մատակարարման պատճառով նոյեմբերի 17-ին արգելվել է ջերմաէներգիա ծախսել բնակչությանը տաք ջուր մատակարարելու համար։ Նոյեմբերին կենտրոնական ջեռուցումը պահպանել է օդի ջերմաստիճանը բնակելի շենքերում +12 °C, հիմնարկներում՝ +10 °C, ձեռնարկություններում +8 °C[94]։ 1941 թվականի դեկտեմբերի 6-ին դադարեցվել է բնակելի շենքերի կենտրոնական ջեռուցումը։ 1941/42 թվականի ձմռանը սառել են ջրամատակարարման 6369 տնային ներանցքեր կամ ընդհանուր թվի 43 %-ը[95]։ Տների մեծ մասում չի աշխատել կոյուղագիծը, 1942 թվականի հունվարին ջրատարը գործել է միայն 85 տներում[96]։ Հունվարի 25-ին էլեկտրաէներգիայի պակասի պատճառով 36 ժամով անջատվել է գլխավոր ջրակայանը։ Հացի գործարանները դադարել են ջուր ստանալ և մեկ օրով դադարեցրել են աշխատանքը[97]։ Մի շարք վայրերում ջրատարները սառել են։ Սառած փողոցային ջրատարների ընդհանուր երկարությունը կազմել է 36 կմ[98]։ Չնայած քաղաքում տիրող ցածր ջերմաստիճանին, ջրամատակարարման ցանցի մի մասը գործել է. «Водоканал»-ի բանվորների մեծ մասը տեղափոխվել է զորանոցային կարգավիճակի և բացվել են տասնյակ ջրառման սյունակաթսաներ, որոնցից շրջակա տների բնակիչները կարող էին ջուր վերցնել, բայց բնակիչները ստիպված են եղել նաև ջուր վերցնել վնասված խողովակներից և փոսերից[99][100]։ Հունվարին փակվել են քաղաքային բոլոր բաղնիքները, բացառությամբ երկուսի, 1942 թվականի փետրվարի վերջից դրանք կրկին սկսել են բացվել[101]։ Դեռևս 1941 թվականի սեպտեմբերի 13-ին անջատվել է բնակարաններիհեռախոսային կապը։ Աստիճանաբար հեռախոսակապը սկսել է գործել 1943 թվականի ապրիլից[102]։

Բնակարանների մեծ մասի համար հիմնական ջեռուցման միջոցը եղել են հատուկ փոքր բուրժույկա վառարանները։ Դրանցում վառել են այն ամենը, ինչ կարող էր այրվել, ներառյալ կահույքն ու գրքերը: Լենգորսվետի 1941 թվականի դեկտեմբերի 8-ի որոշմամբ քաղաքի արդյունաբերությունը պետք է սկսեր «բուրժույկա» երկաթե ժամանակավոր վառարանների արտադրությունը և դրանք հանձներ Լենբնակվարչությանը։ Դեկտեմբերին պետք է պատրաստեին 10 հազար վառարան[103]։ Մինչև 1942 թվականի փետրվարի 1-ը քաղաքում եղել է 135 հազար բուրժույկա[104]։ Բուրժույկա վառարանը պահանջարկ է ունեցել նաև հաջորդ ձմռանը՝ 1942-1943 թվականներին, քանի որ քաղաքում բնակելի շենքերի կենտրոնական ջեռուցումն այդ ժամանակ նույնպես չի աշխատել[105]։ Վառելիք հայթայթելը դարձել է լենինգրադցիների կենցաղի ամենակարևոր մասը։

Էլեկտրականության պակասը և կոնտակտային ցանցի զանգվածային ավերածությունները կանգնեցրել են քաղաքային էլեկտրատրանսպորտի երթևեկությունը։ 1941 թվականի նոյեմբերի 20-ին քաղաքում դադարել է տրոլեյբուսների երթևեկությունը[106]։ Տրոլեյբուսային դեպոյի շարժակազմը ցրվել է փողոցներով, քանի որ դեպոն արդեն գտնվում էր ռազմաճակատի անմիջական հարևանությամբ: Ձյունով ծածկված տրոլեյբուսները ամբողջ ձմեռ կանգնել են փողոցներում։ Ավելի քան 60 մեքենա վթարի է ենթարկվել, այրվել կամ լուրջ վնասվածքներ է ստացել: Դեկտեմբերի 8-ին Լենէներգոն դադարեցրել է էլեկտրաէներգիայի մատակարարումը, և տեղի է ունեցել տրամվայի ձգողական ենթակայանների մասնակի անջատում։ Հաջորդ օրը քաղաքային գործադիր կոմիտեի որոշմամբ վերացվել է տրամվայի ութ երթուղի։ Վագոնների մի մասը դեռ շարժվել է Լենինգրադի փողոցներով՝ վերջնականապես կանգ առնելով 1942 թվականի հունվարի 3-ին այն բանից հետո, երբ ամբողջությամբ դադարեցվել է էլեկտրաէներգիայի մատակարարումը։ 52 տրամվայ այդպես էլ սառել է և մնացել ձյունածածկ փողոցներում[95]։ Սա մահացության աճի ևս մեկ պատճառ է դարձել։ Դմիտրի Լիխաչովի վկայությամբ.

  ...Երբ տրամվայի երթևեկության դադարեցումը սովորական, ամենօրյա աշխատանքային ծանրաբեռնվածությանը ավելացրեց ևս երկու-երեք ժամ քայլելը բնակության վայրից մինչև աշխատանքի վայր և հակառակը, դա պատճառ դարձավ կալորիաների լրացուցիչ ծախսի: Շատ հաճախ մարդիկ մահանում էին հանկարծակի սրտի կանգից, գիտակցության կորստից և ճանապարհին սառչելուց:
 

Ուժեղացրած սննդի ճաշարանների և ստացիոնարների կազմակերպում

խմբագրել

ՀամԿ(բ)Կ քաղկոմի բյուրոյի և Լենքաղգործկոմի որոշմամբ բարձրացված նորմերով լրացուցիչ բուժական սնունդ է կազմակերպվել գործարաններին և ֆաբրիկաներին կից ստեղծված հատուկ ստացիոնարներում, ինչպես նաև 105 քաղաքային ճաշարաններում: Ստացիոնարները գործել են 1942 թվականի հունվարի 1-ից մինչև մայիսի 1-ը և սպասարկել 60 հազար մարդու[107]։ Դրանց մեջ ներմուծել են սիրտ-անոթային դեղամիջոցներ, կատարել գլյուկոզի ներերակային ներարկում, տվել մի քիչ տաք գինի, ինչը փրկել է շատերի կյանքը[68]։

1942 թվականի ապրիլի վերջից Լենքաղգործկոմի որոշմամբ ընդլայնվել է ուժեղացված սննդի ճաշարանների ցանցը։ Գործարանների, ֆաբրիկաների և հիմնարկների տարածքում ստացիոնարների փոխարեն ստեղծվել են ուժեղացված սննդի 89 ճաշարաններ, իսկ 64 ճաշարաններ կազմակերպվել են ձեռնարկություններից դուրս: Այս ճաշարանների համար հաստատվել են սննդի հատուկ նորմեր։ 1942 թվականի ապրիլի 25-ից հուլիսի 1-ը դրանցից օգտվել է 234 հազար մարդ. 69 %-ը կազմել են բանվորները, 18,5 %-ը՝ ծառայողները և 12,5 %-ը՝ խնամարկյալները[107]։

1942 թվականի հունվարին «Աստորիա» հյուրանոցում սկսել է աշխատել ստացիոնար գիտնականների և ստեղծագործ աշխատողների համար։ Գիտնականների տան ճաշարանում ձմռան ամիսներին սնվել է 200-300 մարդ[108]։ 1941 թվականի դեկտեմբերի 26-ին Լենինգրադի քաղգործկոմը «Գաստրոնոմին» հանձնարարել է ԽՍՀՄ ԳԱ ակադեմիկոսների և թղթակից անդամների համար կազմակերպել պետական գներով առանց քարտերի միանվագ վաճառք (տուն առաքմամբ)՝ կենդանական ճարպ՝ 0,5 կգ, ցորենի ալյուր՝ 3 կգ, պահածոյացված միս կամ ձուկ՝ 2 տուփ, շաքար՝ 0,5 կգ, ձու՝ 3 տասնյակ, շոկոլադ՝ 0,3 կգ, թխվածքաբլիթներ՝ 0,5 կգ և խաղողի գինի՝ 2 շիշ:

Քաղգործկոմի որոշմամբ 1942 թվականի հունվարից քաղաքում բացվել են նոր մանկատներ։ Հինգ ամսվա ընթացքում Լենինգրադում կազմակերպվել է 85 մանկատուն, որոնք ընդունել են առանց ծնողների մնացած 30 հազար երեխաների[109]։ Լենինգրադի ռազմաճակատի հրամանատարությունը և քաղաքի ղեկավարությունը ձգտում էին մանկատներին ապահովել անհրաժեշտ սնունդով։ Ռազմաճակատի ռազմական խորհրդի 1942 թվականի փետրվարի 7-ի որոշմամբ հաստատվել են մանկատների մատակարարման հետևյալ ամսական նորմերը (մեկ երեխայի համար). միս՝ 1,5 կգ, ճարպեր՝ 1 կգ, ձու՝ 15 հատ, շաքար՝ 1,5 կգ, թեյ՝ 10 գ, սուրճ՝ 30 գ, ձավարեղեն և մակարոնեղեն՝ 2,2 կգ, ցորենի հաց՝ 9 կգ, ցորենի ալյուր՝ 0,5 կգ, չիր՝ 0,2 կգ, կարտոֆիլի ալյուր՝ 0,15 կգ[110]։

Բուհերին կից բացվել են իրենց ստացիոնարները, որտեղ բուհերի աշխատակիցները 7-14 օրվա ընթացքում կարող էին հանգստանալ և ստանալ ուժեղացված սնունդ, որը բաղկացած էր օրական 20 գ սուրճից, 60 գ ճարպից, 40 գ շաքարից կամ հրուշակեղենից, 100 գ մսից, 200 գ ձավարեղենից, 0,5 ձվից, 350 գ հացից, 50 գ գինուց, ընդ որում՝ մթերքը տրվել է պարենային քարտերից կտրոններ կտրելով[111]։

Կազմակերպվել է նաև քաղաքի և մարզի ղեկավարության համար լրացուցիչ մատակարարում։ Ըստ պահպանված վկայությունների՝ Լենինգրադի ղեկավարությունը դժվարություններ չի ունեցել սննդի և բնակելի տարածքների ջեռուցման հարցում։ Այն ժամանակվա կուսակցական աշխատողների օրագրերը պահպանել են հետևյալ փաստերը. Սմոլնիի ճաշարանում առկա է եղել ցանկացած մթերք՝ մրգեր, բանջարեղեն, խավիար, թխվածքաբլիթներ, կարկանդակներ։ Կաթն ու ձուն առաքվել են Վսևոլոժսկի շրջանի դուստր տնտեսությունից։ Հատուկ հանգստյան տանը անվանացանկով հանգստացողների համար ապահովվել է բարձրակարգ սնունդ և ժամանց[112][113]։ Պատմական գիտությունների դոկտոր, Սանկտ Պետերբուրգի Եվրոպական համալսարանի և Ռուսաստանի պետական համալսարանի պրոֆեսոր, Ռուսաստանի գիտությունների ակադեմիայի Սանկտ Պետերբուրգի պատմության ինստիտուտի առաջատար գիտաշխատող Սերգեյ Յարով պնդում է, թե «իրականում խոսակցություններն այն մասին, որ մարդիկ ինչ-որ տեղ մարզկոմի կամ կուսակցության շրջկոմի, շրջգործկոմի մակարդակով լավ են ապրել, լիովին արդարացված չեն։ Լավ էին ապրում, լավագույն դեպքում, առաջին քարտուղարները։ Ինչ վերաբերում է շրջկոմների հրահանգիչներին, ապա նրանք, ընդհանուր առմամբ, շատ ավելին չէին ստանում, քան նրանք, ովքեր աշխատանքային քարտ ունեին։ Կա կոմերիտմիության շրջկոմի առաջին քարտուղարի նկարագրությունը այն մասին, թե ինչպես է մայրն իր համար գոտիներից դոնդող պատրաստել։ Եվ նրան կարելի է հավատալ»[114]։

ՀամԿ(բ)Կ քաղաքային կոմիտեի կադրերի բաժնի հրահանգիչ Նիկոլայ Ռիբկովսկին, որը 1941 թվականի նոյեմբեր-դեկտեմբեր ամիսներին դաժան սովի է ենթարկվել[114], իսկ 1942 թվականի մարտին ուղարկվել է հանգստանալու կուսակցության առողջարանում, այնտեղի իր առօրյայի մասին օրագրում գրել է.

Արդեն երեք օր է, ինչ կուսակցության քաղկոմի ստացիոնարում եմ։ Իմ կարծիքով, սա պարզապես յոթօրյա հանգստյան տուն է և տեղադրված է Լենինգրադի կազմակերպության կուսակցական ակտիվի այժմ փակված հանգստյան տան տաղավարներից մեկում՝ Մելնիչնի ռուչեում: Ստացիոնարի իրավիճակը և ամբողջ կարգը շատ նման է Պուշկին քաղաքի փակ առողջարանին... Ցրտից, փոքր-ինչ հոգնած, ընկնում ես տաք, հարմարավետ սենյակներով տուն, երանորեն ձգում ոտքերդ... Ամեն օր տալիս են միս՝ գառ, խոզապուխտ, հավ, սագ, հնդկահավ, երշիկ, ձուկ՝ բրամ, տառեխուկ, սաղմոնիկ՝ և՛ տապակած, և՛ խաշած, և՛ դոնդողածածկ: Խավիար, զուրգել, պանիր, կարկանդակներ, կակաո, սուրճ, թեյ, 300 գրամ սպիտակ և նույնքան սև հաց մեկ օրվա համար... և այս ամենին ի հավելումն 50 գրամ խաղողի գինի, լավ պորտվեյն ճաշի և ընթրիքի համար: Սնունդը պատվիրում ես նախօրեին քո ճաշակով։ Ընկերները պատմում են, որ շրջանային ստացիոնարները ոչնչով չեն զիջում քաղկոմի ստացիոնարին, իսկ որոշ ձեռնարկություններում կան այնպիսի ստացիոնարներ, որոնց մոտ մեր ստացիոնարը կամաչեր։

Ի՞նչն է ավելի լավ: Մենք ուտում ենք, խմում, զբոսնում, քնում կամ պարզապես հանգստանում ենք՝ լսելով պատեֆոն, կատակներ փոխանակելով, դոմինո կամ թղթախաղով զվարճանալով... Մի խոսքով, մենք հանգստանում ենք:... Եվ ընդամենը 50 ռուբլի վճարելով ուղեգրերի համար:

[112][113]

Ուշադրություն է գրավում այն կերակրատեսակների գրական թվարկումը, որոնք Ռիբկովսկին կարող էր այդքան առատորեն չտեսնել, քանի որ նա չի հայտնում ճշգրիտ չափաբաժիններ, ի տարբերություն «300 գրամ սպիտակ և նույնքան սև հացի մեկ օրվա համար»: Պրոֆեսոր Յարովը նշում է, որ սննդի նկարագրությունը, այն, ինչ մարդը կերել է մեկ օրվա ընթացքում, շրջափակման հատուկ գերիշխող հատկություն է՝ կապված այն բանի հետ, որ երբ մարդը խոսում է սննդի մասին, ինչ-որ կերպ նրա համար ավելի հեշտ է դառնում, դա ինքնին սնունդը մի տեսակ փոխարինելու միջոց է: Կուսակցական աշխատողները ավելի լավ էին ուտում, քանի որ ճաշարանում շիլա ստանալիս ձավարեղենի կտրոններ չէին հանում նրանց սննդի քարտից, նրանք կարող էին ձավարեղեն ստանալ նաև խանութում, եթե այն վաճառքում էր: Բայց ճաշարանում հացը տրվել է քարտերի դիմաց, երկրորդ ճաշատեսակը տրվել է մսի կտրոնի համար: «Խոսել այն մասին, որ սոցիալական շերտերը խիստ տարբերվում էին մատակարարման մակարդակով, պետք չէ»,- վստահ է պրոֆեսորը[114]։

1942 թվականի առաջին կիսամյակում ստացիոնարները, այնուհետև ուժեղացված սննդի ճաշարանները հսկայական դեր են խաղացել Լենինգրադի բնակչության՝ սովի դեմ պայքարում, զգալի թվով հիվանդների ուժերի և առողջության վերականգնման գործում, ինչը մահից փրկել է հազարավոր լենինգրադցիների: Այդ մասին են վկայում շրջափակվածների բազմաթիվ արձագանքները և պոլիկլինիկաների տվյալները[107]։

1942 թվականի երկրորդ կիսամյակում սովի հետևանքները հաղթահարելու համար հոսպիտալացվել է հոկտեմբերին՝ 12,699, նոյեմբերին՝ 14,738 հիվանդ, որոնք կարիք ունեին ուժեղացված սննդի: 1943 թվականի հունվարի 1-ի դրությամբ 270 հազար լենինգրադցիներ ստանում էին համամիութենական նորմերի համեմատ բարձրացված պարենային ապահովում, ևս 153 հազար մարդ հաճախել է ճաշարաններ օրական երեքանգամյա սննդով, ինչը հնարավոր է դարձել 1942 թվականին ավելի հաջողությամբ կազմակերպված նավագնացության շնորհիվ, քան 1941 թվականին էր եղել[107]։

Կույր մարտիկներ

խմբագրել

Հայրենական մեծ պատերազմի առաջին ամիսներին կույրերի ճնշող մեծամասնությունը Լենինգրադից տարհանվել է խորը թիկունք։ Շրջափակված քաղաքում մնացել են 300 կույրեր, որոնք հրաժարվել էին լքել քաղաքը։ Լենինգրադի կույրերը խնամարկյալներ չեն եղել: Նրանք աշխատել են գործարաններում, Կույրերի համառուսաստանյան միության ուսումնական և արտադրական արհեստանոցներում, եղել են երաժիշտներ, որոնք համերգային բրիգադների կազմում ելույթ են ունեցել հիվանդանոցներում և զորամասերում։

Լենինգրադի շրջափակման պատմության մեջ առանձնահատուկ տեղ են գրավում կույր լսորդները։ Պատմության մեջ առաջին անգամ գործող զորքեր են կանչվել կույր մարդիկ։

Թշնամու ինքնաթիռները հայտնաբերելու համար օգտագործվել է «Պրոժզվուկ» որոնման համակարգը, որը բաղկացած էր լուսարձակից, ձայնորսիչից և կառավարման կետից, որոնք միավորված էին համաժամանակյա փոխանցմամբ: Այս համակարգի հիմնական օղակը «լսորդն» էր՝ ձայնորսիչի օպերատորը։ Համակարգի հաջողությունը կախված էր մարդու լսողական ունակություններից, և սովորական կարմիրբանակայինը միշտ չէ, որ կարողանում էր ժամանակին լսել թշնամու մոտեցող ինքնաթիռի ձայնը։ Ձայնը որսալու մեջ գլխավորը կատարյալ լսողություն ունեցող մարդն էր, այլ ոչ թե ակուստիկ համակարգը:

Երբ քաղաքի ՀՕՊ-ը հայտարարել է կույր կամավորների հավաքագրում որպես «լսորդ» ծառայելու համար, գրեթե բոլոր կույրերը, որոնք այդ ժամանակ գտնվում էին Լենինգրադում, դիմում են ներկայացրել: Ընտրվել են 30 թեկնածուներ, որոնցից հետո ընտրվել են առավել ընդունակ 20-ը: Ուղարկվել են հատուկ ուսուցան։ Վերապատրաստվելուց հետո 12 լավագույն կույր «լսորդները» 1942 թվականի հունվարին ընդգրկվել են գործող բանակում: Ձայնորսման թիմը ներառել է երկու մարտիկ՝ տեսնող և կույր: Առաջինը դանդաղ շրջել է խողովակները, իսկ երկրորդը հետևել է երկնքի ձայնին: Դա շատ ծանր աշխատանք էր. անհրաժեշտ էր շատ ժամեր անցկացնել անշարժ դիրքում՝ հենվելով գլխակալին: «Լսորդները» ոչ միայն հայտնաբերել են թշնամու ավիացիան, այլև որոշել են թռիչքի հեռավորությունը, բարձրությունը և ինքնաթիռի տեսակը։ Ինքնաթիռների վաղ հայտնաբերումը հակաօդային պաշտպանության ուժերին հնարավորություն է տվել ժամանակին պատրաստվել հարձակումը հետ մղելուն՝ ժամանակին օդ բարձրացնել կործանիչ ավիացիան կամ բացել զենիթային խիտ պատնեշային կրակ[115]։

Խնամազուրկ երեխաներ

խմբագրել

1941-1942 թվականների ձմռանը հյուծվածությունից մահացության աճի հետ օրեցօր սկսել է աճել ծնողներին կորցրած երեխաների թիվը։ Մայրերն ու տատիկները հացի իրենց չափաբաժինը տալիս էին փոքրիկներին և մեռնում հյուծվածությունից[116][117][118]։

Սննդային փոխարինիչների օգտագործում

խմբագրել

Սննդի մատակարարման խնդրի հաղթահարման գործում մեծ դեր է խաղացել սննդի փոխարինիչների օգտագործումը, դրանց արտադրության համար հին ձեռնարկությունների վերապրոֆիլավորումը և նորերի ստեղծումը։ ՀամԿ(բ)Կ քաղկոմի քարտուղար Յակով Կապուստինի՝ Ա. Ա. Ժդանովի անունով տեղեկանքում հայտնում է հացի, մսի, հրուշակեղենի, կաթնամթերքի, պահածոների արդյունաբերության, հանրային սննդի մեջ փոխարինիչների օգտագործման մասին: ԽՍՀՄ-ում առաջին անգամ հացաբուլկեղենի արտադրության մեջ օգտագործվել է վեց ձեռնարկություններում արտադրված սննդային ցելյուլոզա, ինչը հնարավորություն է տվել 2230 տոննայով ավելացնել թխված հացի քանակը։ Մսամթերքի արտադրության մեջ որպես հավելումներ օգտագործվել են սոյայի ալյուր, աղիքներ, ձվի սպիտակուցից, կենդանիների արյան պլազմայից, կաթնային շիճուկից ստացված տեխնիկական ալբումինը։ Արդյունքում արտադրվել է լրացուցիչ 1360 տ մսամթերք, այդ թվում՝ երշիկ՝ 380 տ, դոնդող՝ 730 տ, ալբումինային երշիկ՝ 170 տ և բուսական-արյունային հաց՝ 80 տ։ Կաթնամթերքի արդյունաբերության մեջ վերամշակվել է 320 տոննա սոյա և 25 տոննա բամբակի քուսպ, ինչը տվել է լրացուցիչ 2617 տոննա արտադրանք, այդ թվում՝ սոյայի կաթ՝ 1360 տոննա, սոյայի կաթնամթերք (թթված կաթ, կաթնաշոռ, շոռակարկանդակ և այլն)՝ 942 տոննա: Այսպիսով, 1941 թվականի դեկտեմբերին սոյայի կաթի սպառումը կազմել է 724,9 տոննա, բնական կաթինը՝ միայն 31,7 տոննա[70]: Անտառտեխնիկական ակադեմիայի մի խումբ գիտնականներ՝ Վ. Ի. Կալյուժնիի ղեկավարությամբ մշակել է փայտից սննդային խմորիչ ստանալու տեխնոլոգիա։ Լայնորեն օգտագործվել է վիտամին C-ի պատրաստման տեխնոլոգիան՝ փշատերևի ճյուղիկների թուրմի տեսքով: Միայն մինչև դեկտեմբեր արտադրվել է այս վիտամինի ավելի քան 2 միլիոն չափաբաժին։ Հանրային սննդի մեջ լայնորեն օգտագործվել է դոնդողը, որը պատրաստվել է բուսական կաթից, հյութերից, գլիցերինից և ժելատինից։ Դոնդող պատրաստելու համար օգտագործվել են նաև վարսակի աղացվածք և լոռամրգի քուսպ։ Քաղաքի սննդի արդյունաբերությունը արտադրել է գլյուկոզա, թրթնջկաթթու, կարոտին, տաննին[107]։ Շրջափակման ընթացքում հացի արտադրության մեջ օգտագործվել են ավելի քան 26 հազար տոննա տարբեր խառնուրդներ, ինչը հնարավորություն է տվել լրացուցիչ մոտ 50 հազար տոննա հաց ստանալ[82]։ Թխած հացի բաղադրությունը (հաշվի առնելով խառնուրդները) հետևյալն էր. սեպտեմբերի 15-ից՝ տարեկանի ալյուր՝ 52 %, վարսակի ալյուր՝ 30 %, գարու ալյուր՝ 8 %, սոյայի ալյուր՝ 5 %, ածիկի ալյուր՝ 5 %, հոկտեմբերի 20-ից՝ տարեկանի ալյուր՝ 63 %, ածիկի ալյուր՝ 12 %, վարսակի ալյուր՝ 8 %, բորբոսնած ալյուր՝ 5 %, կտավատի քուսպ, թեփ և սոյայի ալյուր՝ յուրաքանչյուրը 4 %, նոյեմբերի վերջից՝ տարեկանի ալյուր՝ 73 %, սննդային ցելյուլոզա՝ 10 %, բամբակի քուսպ՝ 10 %, եգիպտացորենի ալյուր՝ 3%, թեփահան (ալյուրի) փոշի՝ 2%, ավլած և պարկերից թափած ալյուր՝ 2%[54]։

1942 թվականի վաղ գարնանից քաղաքային իշխանությունների որոշմամբ սկսվել է ուտելի վայրի բույսերի (եղինջ, թալ, խատուտիկ, թրթնջուկ, գայլուկ, մասուր և այլն) զանգվածային կենտրոնացված հավաքումը։ Քաղաքացիների սննդի մեջ դրանց օգտագործման աստիճանի մասին է վկայում 1942 թվականին Կիրովի գործարանի արտադրամասերից մեկի ճաշարանի պահպանված ճաշացանկը՝ եզան լեզվով շչի, եղինջի և թրթնջուկի խյուս, ճակնդեղի տերևուքից կոտլետ, քալից գնդիկներ, քուսպից «լյարդ» և այլն, օգտագործվել են նաև կաղամբի և ճակնդեղի տերևները[119]։

Շրջափակումը ճեղքելու փորձեր, «Նևայի հրապարակ» մարտահենադաշտ

խմբագրել
 
Խրամատներում խորհրդային զինվորները պատրաստվում են հարձակման, Լենինգրադի ճակատ, 1941 թվականի սեպտեմբեր, լուսանկարը՝ Վ. Տարասևիչի

1941 թվականի աշնանը՝ շրջափակման հաստատումից անմիջապես հետո, խորհրդային զորքերը ձեռնարկել են երկու գործողություն՝ Լենինգրադի ցամաքային կապը երկրի մնացած մասի հետ վերականգնելու համար: Հարձակումն իրականացվել է այսպես կոչված «սինյավինո-շլիսելբուրգյան ելուստի» շրջանում[120], որի լայնությունը Լադոգա լճի հարավային ափի երկայնքով ընդամենը 12 կմ էր։ Սակայն գերմանական զորքերը կարողացել են ստեղծել հզոր ամրաշինություններ։ Խորհրդային բանակը մեծ կորուստներ է ունեցել, բայց այդպես էլ չի կարողացել առաջ շարժվել։ Լենինգրադի կողմից շրջափակման օղակը ճեղքել փորձող զինվորները խիստ հյուծված են եղել։

Հիմնական մարտերը մղվել են այսպես կոչված «Նևայի հրապարակում» (ռուս.՝ Невский пятачок)՝ 500-800 մետր լայնությամբ և մոտ 2,5-3 կմ երկարությամբ (ըստ Իվան Սվյատովի հուշերի) հողաշերտի վրա Նևայի ձախ ափին, որը պահվում էր Լենինգրադի ռազմաճակատի զորքերի կողմից։ Ամբողջ փոքրիկ հրապարակը եղել է թշնամու կրակի տակ, և խորհրդային զորքերը, որոնք անընդհատ փորձում էին ընդլայնել այս հենակետը, ծանր կորուստներ են կրել: Այնուամենայնիվ, հրապարակի հանձնումը կնշանակեր Նևայի կրկնակի անցում, և շրջափակումը ճեղքելու խնդիրը շատ ավելի է բարդացել։ Ընդհանուր առմամբ 1941-1943 թվականներին «Նևայի հրապարակում» զոհվել է մոտ 50 000 խորհրդային զինվոր[121]։

1942 թվականի սկզբին խորհրդային բարձրագույն հրամանատարությունը, ոգեշնչված Տիխվինի հարձակողական գործողության հաջողությունից, որոշել է Լենինգրադի ճակատի աջակցությամբ Վոլխովի ռազմաճակատի ուժերով ձեռնարկել թշնամու շրջափակումից Լենինգրադի լիակատար ազատագրման փորձ: Այնուամենայնիվ, ի սկզբանե ունենալով ռազմավարական խնդիրներ, Լյուբանի գործողությունը զարգացել է մեծ դժվարությամբ, և, ի վերջո, ավարտվել է Վոլխովի ճակատի 2-րդ հարվածային բանակի շրջապատմամբ և ջախջախմամբ: 1942 թվականի օգոստոս-սեպտեմբեր ամիսներին խորհրդային զորքերը կատարել են շրջափակումը ճեղքելու ևս մեկ փորձ: Չնայած Սինյավինի գործողությունը չի հասել իր նպատակներին, Վոլխովի և Լենինգրադի ճակատների զորքերին հաջողվել է խափանել գերմանական հրամանատարության ծրագիրը՝ խորացնել Լենինգրադի շրջափակումը «Հյուսիսափայլ» ծածկանունով։

Այսպիսով, 1941-1942 թվականների ընթացքում շրջափակումը ճեղքելու մի քանի փորձ է արվել, բայց դրանք բոլորը ձախողվել են: Լադոգա լճի և Մգա գյուղի միջև ընկած տարածքը, որտեղ Լենինգրադի և Վոլխովի ճակատների գծերի միջև հեռավորությունը ընդամենը 12-16 կիլոմետր էր (այսպես կոչված՝ «սինյավինո-շլիսելբուրգյան ելուստ»), շարունակել են ամուր պահել Վերմախտի 18-րդ բանակի ստորաբաժանումները։

1942 թվականի գարուն-ամառ

խմբագրել
 
Շոգեքարշը տրամվայի ռելսերով ալյուր է տեղափոխում շրջափակված Լենինգրադում, 1942 թվական

Պարտիզանական օգնություն շրջափակված Լենինգրադի համար

խմբագրել

1942 թվականի մարտի 29-ին Պսկովի և Նովգորոդի շրջաններից Լենինգրադ է հասել պարտիզանական սայլաշարք՝ քաղաքի բնակիչների համար սնունդով։ Իրադարձությունը ոգևորիչ մեծ նշանակություն է ունեցել, ցույց տվել թշնամու անկարողությունը՝ վերահսկելու իր զորքերի թիկունքը և կանոնավոր Կարմիր բանակի կողմից քաղաքը ապաշրջափակելու հնարավորությունը, քանի որ դա հաջողվել էր պարտիզաններին[122]։

Օժանդակ տնտեսությունների կազմակերպում

խմբագրել

1942 թվականի փետրվարի 5-ին քաղաքային կոմիտեում ստեղծվել է գյուղատնտեսական բաժին, որի խնդիրն էր Լենինգրադի շուրջը ստեղծել գյուղատնտեսական ձեռնարկությունների համակարգ՝ քաղաքին բանջարեղեն մատակարարելու համար. շրջանային խորհուրդների գործադիր կոմիտեներին կից ստեղծվել են հողային բաժիններ։ 1942 թվականի մարտի 19-ին ԼենՍովետի գործադիր կոմիտեն ընդունել է «աշխատավորների և նրանց ասոցիացիաների անձնական սպառողական այգիների մասին» կանոնակարգը, որը նախատեսել է անձնական սպառողական բանջարաբուծության զարգացում ինչպես քաղաքում, այնպես էլ արվարձաններում։ Ընդհանուր առմամբ, 1942 թվականի գարնանը ստեղծվել են 633 օժանդակ տնտեսություններ և բանջարաբույծների 1468 միավորումներ[123]։ Պետական ֆոնդի հողերից կազմակերպություններին և անհատական օգտագործման համար հատկացվել է 6931 հա ազատ հող (ներառյալ տարհանված կոլտնտեսականների տարածքներում). Պարգոլովսկի շրջանում՝ 3745 հա, Վսևոլոժսկում՝ 3186 հա: Հողատարածքները հատկացվել են անհատական օգտագործման համար՝ յուրաքանչյուր ընտանիքի համար մինչև 0,15 հա, ձեռնարկությունների դուստր տնտեսություններին՝ մինչև 50 հա, նախատեսվել է նաև բանջարեղենի արտադրության համար օգտագործել քաղաքի ներսում գտնվող բոլոր հարմար հողամասերը: Լենքաղգործկոմը որոշ ձեռնարկություններին պարտավորեցրել է բնակիչներին ապահովել անհրաժեշտ գույքքվ, ինչպես նաև տրամադրել գյուղատնտեսական նպաստներ («Անհատական բանջարեղենի արտադրության գյուղատնտեսական կանոնակարգեր» («Агроправила для индивидуального овощеводства»), հոդվածներ «Լենինգրադսկայա պրավդայում» և այլն): Մաքրվել են ձեռնարկություններին հարող ազատ հողատարածքները, իսկ ձեռնարկությունների աշխատակիցներին, ըստ ձեռնարկությունների ղեկավարների կողմից հաստատված ցուցակների, տրամադրվել են հողատարածքներ անձնական այգիների համար։ Այգիների տերերին օգնություն է ցուցաբերվել սածիլների ձեռքբերման և դրանց խնայողական օգտագործման հարցում։ Այսպես, կարտոֆիլ տնկելիս օգտագործվել են բողբոջած աչքով պտղի միայն փոքր մասերը։ Օժանդակ տնտեսությունները շուրջօրյա հսկել են ձեռնարկությունների անձնակազմի անդամները։ Գարնանը ցանվել է մոտ 10 հազար հա՝ ձեռնարկությունների օժանդակ տնտեսություններից՝ 5833 հա հող, 2200 հա սովխոզային հող և 1784 հա անհատ բանջարանոցներ։ Աշնանը այդ հողամասերից հավաքվել է 76 761 տոննա բանջարեղեն և կարտոֆիլ (այդ թվում՝ պետական տնտեսություններում՝ 24 343 տոննա, ձեռնարկությունների օժանդակ տնտեսություններում՝ 26 098 տոննա, անհատական բանջարանոցներում՝ 26 320 տոննա): Ձեռնարկություններում օժանդակ տնտեսությունների արտադրանքն հատկացվել է իրենց աշխատողների սնունդը բարելավելու համար, բայց ոչ ավելի, քան օրական լրացուցիչ 300 գ բանջարեղեն՝ աշխատանքային քարտով: Մնացած ամեն ինչ հանձնվել է պետությանը կենտրոնացված բաշխման համար[124]։ 1943 թվականի աշնանը բանջարեղենի և կարտոֆիլի հավաքված բերքը կազմել է 135 հազար տոննա։ Դրանցից սովխոզներում և օժանդակ տնտեսություններում հավաքվել է 75 հազար տոննա,իսկ անհատ բանջարաբույծները հավաքել են 60 հազար տոննա[125]։

Մահացության նվազում

խմբագրել
 
№ 58 մանկապարտեզի դաստիարակչուհի Ի. Կ. Լիրցը երեխաների հետ ռմբապաստարանում, 1942 թվական

1942 թվականի գարնանը, կապված եղանակային պայմանների տաքացման և սննդի բարելավման հետ, քաղաքի փողոցներում հանկարծակի մահվան դեպքերը զգալիորեն կրճատվել են: Այսպես, եթե փետրվարին քաղաքի փողոցներում հավաքվել է մոտ 7000 դիակ, ապա ապրիլին՝ մոտ 600, իսկ մայիսին՝ 50 դիակ։ Եթե նախապատերազմյան տարիներին ամսական մահացել է 3000 մարդ, ապա 1942 թվականի հունվար-փետրվար ամիսներին քաղաքում ամսական մահացել է մոտ 130 000 մարդ, մարտին մահացել է 100 000 մարդ, մայիսին՝ 50 000 մարդ, հուլիսին՝ 25 000 մարդ, սեպտեմբերին՝ 7000 մարդ: Ընդհանուր առմամբ, ըստ վերջին հետազոտությունների, շրջափակման առաջին՝ ամենածանր տարվա ընթացքում մահացել է մոտ 780 000 լենինգրադցի[126]։

Ձմռան հակասանիտարական պայմանների հետևանքները նվազեցնելու համար շրջափակված քաղաքում որոշվել է 1942 թվականի փետրվարից մայիս անցկացնել զանգվածային հակահամաճարակային պատվաստում՝ ընդգրկելով 1,5 միլիոն լենինգրադցիների: Մարտի 16-ի դրությամբ պատվաստվել է մոտ 500 հազար մարդ[127]։

1942 թվականի մարտի 26-ին որոշում է կայացվել քաղաքացիական բնակչության մոբիլիզացման մասին՝ մարտի 27-ից ապրիլի 8-ը ընկած ժամանակահատվածում քաղաքը մաքրելու համար՝ ձմռանը կուտակված կեղտաջրերի և չհուղարկավորված դիակների պատճառով համաճարակների տարածումը կանխելու համար: Ներգրավվել են 15-60 տարեկան տղամարդիկ և 15-55 տարեկան կանայք: Չաշխատողները պետք է մաքրման աշխատանք կատարեին օրական 8 ժամ, աշխատողները՝ 2 ժամ՝ իրենց հիմնական աշխատանքից հետո։ Ամեն օր այդ մաքրման աշխատանքներին մասնակցել է մոտ 300 հազար մարդ[128]։ 1942 թվականի ապրիլ-մայիս ամիսներին տեղի է ունեցել բնակչության կենսապայմանների հետագա բարելավում. սկսվել է կոմունալ տնտեսության վերականգնումը։ Վերսկսվել է բազմաթիվ ձեռնարկությունների աշխատանքը։ Ապրիլի 15-ից քաղաքում բացվել են բաղնիքներն ու լվացքատները, մայիսի 3-ից վերսկսվել են դասերը դպրոցներում[129]։ Բացվել է 148 դպրոց, որտեղ կազմակերպվել է 3-անգամյա սնունդ։ 1942 թվականի աշնանը՝ ուսումնական տարվա սկզբին, գործել է 84 դպրոց, 1943 թվականին՝ 124, 1944 թվականին՝ 200 դպրոց։ 1942 թվականի մարտի 1-ին քաղաքում մանկատների թիվը 1941 թվականի վերջում եղած 17-ից հասցվել է 98-ի։ 1941 թվականի դեկտեմբերից մինչև 1942 թվականի հուլիսը Լենինգրադի մանկատներ է ուղարկվել 40 հազար երեխա։ 1942 թվականի վերջին քաղաքում գործել է 19 մանկատուն[130]։

Քաղաքային հասարակական տրանսպորտի երթևեկության վերականգնում

խմբագրել

1942 թվականի գարնանը քաղաքային իշխանությունները հրահանգել են փողոցներից հեռացնել կանգնած տրոլեյբուսները։ Քանի որ մեքենաներն իրեն ընթացքով չէին կարող գնալ, ստիպված են եղել կազմակերպել քարշակում։ Տրոլեյբուսների երթևեկությունը վերսկսվել է միայն 1944 թվականի գարնանը[106]։

Սկսվել է քաղաքի տրամվայի տնտեսության վերականգնումը. 1942 թվականի մարտի 31-ին վերսկսվել է բեռնատար տրամվայի, իսկ ապրիլի 15-ին՝ մարդատար տրամվայի երթևեկությունը[105]։ Լարում է հաղորդվել Կենտրոնական ենթակայաններին, և սկզբում կանոնավոր ուղևորափոխադրում է գործարկվել 6 երթուղով։ Բեռների և ուղևորների երթևեկությունը վերսկսելու համար անհրաժեշտ է եղել վերականգնել մոտ 150 կմ կոնտակտային ցանց՝ այդ ժամանակ շահագործվող ամբողջ ցանցի մոտ կեսը[131]։ № 11, № 15 և № 20 քաշող ենթակայանները երթևեկություն են ապահովել քաղաքի կենտրոնում և Վիբորգի կողմում:

1942-1943 թվականներ

խմբագրել

1942 թվական։ Հրետակոծության ակտիվացում։ Հակամարտկոցային պայքար

խմբագրել

Ապրիլ-մայիս ամիսներին գերմանական հրամանատարությունը «Այսշտոս» գործողության ընթացքում անհաջող փորձ է կատարել ոչնչացնել Բալթիական նավատորմի նավերը, որոնք կանգնած էին Նևայի վրա:

Ամռանը նացիստական Գերմանիայի ղեկավարությունը որոշում է կայացրել ակտիվացնել մարտական գործողությունները Լենինգրադի ռազմաճակատում և, առաջին հերթին, ուժեղացնել քաղաքի հրետակոծությունն ու ռմբակոծությունը:

Լենինգրադի շուրջ նոր հրետանային մարտկոցներ են տեղակայվել։ Մասնավորապես, գերծանր զենքերը տեղակայվել են երկաթուղային պլատֆորներում։ Նրանք արկերով հարվածել են 13, 22 և նույնիսկ 28 կմ հեռավորության վրա։ Արկերի քաշը հասել է 800-900 կգ-ի։ Գերմանացիները կազմել են քաղաքի սխեման և նշել մի քանի հազար ամենակարևոր թիրախները, որոնք ամեն օր գնդակոծվել են[132]։

 

Այդ ժամանակ Լենինգրադը վերածվել է հզոր ամրացված տարածքի։ Ստեղծվել են 110 խոշոր պաշտպանական հանգույցներ, սարքավորվել են հազարավոր կիլոմետր խրամատներ, կապի անցումներ և այլ ինժեներական կառույցներ։ Սա հնարավորություն է ստեղծել զորքերի գաղտնի վերախմբավորում իրականացնելու, զինվորներին առաջնագծից հետ քաշելու, պահուստները կարգի բերելու համար։ Արդյունքում, կտրուկ նվազել են խորհրդային զորքերի կորուստները արկերի բեկորներից և թշնամու դիպուկահարներից: Ստեղծվել է հետախուզություն և դիրքերի քողարկում։ Հակառակորդի պաշարված հրետանու դեմ կազմակերպվել է հակահրթիռային պայքար։ Արդյունքում զգալիորեն նվազել է թշնամու հրետանու կողմից Լենինգրադի հրետակոծության ինտենսիվությունը։ Այդ նպատակով հմտորեն օգտագործվել է Բալթիական նավատորմի հրետանին։ Լենինգրադի ռազմաճակատի ծանր հրետանու դիրքերը առաջ են քաշվել, դրա մի մասը Ֆիննական ծոցով տեղափոխվել է Օրանիենբաումի ռազմահենադաշտ, ինչը հնարավորություն է տվել մեծացնել կրակի հեռավորությունը, ընդ որում՝ դեպի թշնամու հրետանային խմբավորումների թևային կողմեր և թիկունք։ Առանձնացվել են հատուկ ճշտորդ ինքնաթիռներ և դիտարկման Օդապարիկներ։ Այս միջոցառումների շնորհիվ 1943 թվականին քաղաքի վրա ընկած հրետանային արկերի թիվը նվազել է մոտ 7 անգամ[133]։

1943 թվական։ Շրջափակման ճեղքում

խմբագրել
 
Բալթյան նավատորմի նավաստիները փոքրիկ աղջկա՝ Լյուսիայի հետ, որի ծնողները մահացել են շրջափակման մեջ, Լենինգրադ, 1943 թվականի մայիսի 1

Հունվարի 12-ին՝ հրետանային պատրաստությունից հետո, որը սկսվել է ժամը 9:30-ին, միաժամանակ Վոլխովի և Լենինգրադի ճակատների հրետանին սկսել է հրետակոծել հակառակորդի դիրքերը, ինչը տևել է 2 ժամ 15 րոպե Լենինգրադի ճակատի և 2 ժամ 45 րոպե Վոլխովի կողամից։ Ժամը 11-ին Լենինգրադի ռազմաճակատի 67-րդ բանակը և Վոլխովի ռազմաճակատի 2-րդ հարվածային բանակն անցել են հարձակման և օրվա ավարտին երեք կիլոմետր միմյանց ընդառաջ առաջ շարժվել արևելքից և արևմուտքից: Չնայած հակառակորդի համառ դիմադրությանը, հունվարի 13-ին բանակների միջև հեռավորությունը կրճատվել է մինչև 5-6 կիլոմետր, իսկ հունվարի 14-ին՝ մինչև երկու կիլոմետր: Թշնամու հրամանատարությունը, ձգտելով ամեն գնով պահպանել թիվ 1 և 5 Բանվորական գյուղերը և հենակետերը բեկման եզրերին, ռազմաճակատի այլ հատվածներից հապճեպորեն այդտեղ է տեղափոխել իր պահուստները, զորամասերն ու ստորաբաժանումները։ Հակառակորդի խմբավորումը, որը գտնվում է գյուղներից հյուսիս, մի քանի անգամ անհաջող փորձել է նեղ պարանոցով անցնել դեպի հարավ՝ դեպի իրենց գլխավոր ուժերը։

Հունվարի 18-ին Լենինգրադի և Վոլխովի ճակատների զորքերը միացել են թիվ 1 և 5 Բանվորական գյուղերի տարածքում: Նույն օրն ազատագրվել է Շլիսելբուրգը, և Լադոգա լճի ամբողջ հարավային ափը մաքրվել է հակառակորդից: Ափի երկայնքով ճեղքված 8-11 կիլոմետր լայնությամբ միջանցքը վերականգնել է Լենինգրադի ցամաքային կապը երկրի հետ։ Տասնյոթ օրվա ընթացքում ափի երկայնքով կառուցվել են ավտոմոբիլային ճանապարհ և երկաթուղի (այսպես կոչված «Հաղթանակի ճանապարհ»): Հետագայում 67-րդ և 2-րդ հարվածային բանակների զորքերը փորձել են շարունակել հարձակումը հարավային ուղղությամբ, բայց ապարդյուն։ Հակառակորդը անընդհատ թարմ ուժեր է տեղափոխել դեպի Սինյավինի շրջան. հունվարի 19-30-ը այնտեղ է տարվել հինգ դիվիզիա և մեծ քանակությամբ հրետանի: Լադոգա լիճ թշնամու կրկին հասնելու հնարավորությունը բացառելու համար 67-րդ և 2-րդ հարվածային բանակների զորքերը անցել են պաշտպանության։ Շրջափակման ճեղքման պահին քաղաքում մնացել էր մոտ 800 հազար քաղաքացիական բնակիչ։ Այդ մարդկանցից շատերը 1943 թվականի ընթացքում տարհանվել են թիկունք։

Սննդի գործարանները սկսել են աստիճանաբար անցնել խաղաղ ժամանակի արտադրանքի։ Հայտնի է, օրինակ, որ արդեն 1943 թվականին Ն. Կ. Կրուպսկայայի անվան հրուշակեղենի գործարանում արտադրվել է երեք տոննա լենինգրադյան հայտնի «Արջուկը Հյուսիսում» ապրանքանիշի կոնֆետներ[134]։

Շլիսելբուրգի շրջանում շրջափակման օղակը ճեղքելուց հետո թշնամին, այնուամենայնիվ, լրջորեն ամրացրել է սահմանները քաղաքի հարավային մատույցներում։ Օրանիենբաումի ռազմահենադաշտի շրջանում գերմանական պաշտպանական գծերի խորությունը հասնում էր 20 կմ-ի:

1944 թվական։ Լենինգրադի լիակատար ազատագրում թշնամու շրջափակումից

խմբագրել

1944 թվականի հունվարի 14-ին Լենինգրադի, Վոլխովի և Բալթյան 2-րդ ճակատների զորքերը սկսել են Լենինգրադ-Նովգորոդյան ոազմավարական հարձակողական գործողությունը։ Մինչև հունվարի 20-ին խորհրդային զորքերը զգալի հաջողությունների են հասել. Լենինգրադի ռազմաճակատի միավորումները ջախջախել են թշնամու կրասնոսելսկո-ռոպշինյան խմբավորումը, իսկ Վոլխովի ռազմաճակատի ստորաբաժանումներն ազատագրել են Նովգորոդը: Դա հունվարի 21-ին Լեոնիդ Գովորովին և Ա. Ժդանովին թույլ է տվել դիմել Ի. Ստալինին.

Լենինգրադ քաղաքը թշնամու շրջափակումից և հակառակորդի հրետակոծությունից ամբողջությամբ ազատելու կապակցությամբ խնդրում ենք թույլատրել.
Այս առիթով հրաման արձակել և հրապարակել ռազմաճակատի զորքերին.

Հաղթանակի պատվին Լենինգրադում ս/թ հունվարի 27-ին ժամը 20.00-ին հրավառություն կատարել երեք հարյուր քսանչորս հրանոթից արձակված քսանչորս հրետանային համազարկերով[135]։

Ի. Ստալինը բավարարել է Լենինգրադի ռազմաճակատի հրամանատարության խնդրանքը, և հունվարի 27-ին Լենինգրադում հրավառություն է տեղի ունեցել՝ ի հիշատակ քաղաքի վերջնական ազատագրման շրջափակումից, որը տևել էր 872 օր: Լենինգրադի ռազմաճակատի հաղթական զորքերին ուղղված հրամանագիրը, հակառակ հաստատված կարգի, ստորագրվել է Լ. Ա. Գովորովի, այլ ոչ թե Ստալինի կողմից։ Հայրենական մեծ պատերազմի ժամանակ ճակատների հրամանատարներից ոչ մեկը նման արտոնության չէր արժանացել։

Ի նշանավորումն քաղաքի հերոսական պաշտպանության՝ ԱՄՆ նախագահը հատուկ պատվոգիր է հանձնել Լենինգրադ քաղաքին։

Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների ժողովրդի անունից ես այս պատվոգիրը հանձնում եմ Լենինգրադ քաղաքին՝ ի հիշատակ նրա քաջարի մարտիկների և նրա հավատարիմ տղամարդկանց, կանանց և երեխաների, որոնք, զավթիչների կողմից մեկուսացված լինելով իրենց ժողովրդի մնացած մասերից և չնայած անընդհատ ռմբակոծություններին և ցրտից, սովից և հիվանդություններից անասելի տառապանքներին, հաջողությամբ պաշտպանեցին իրենց սիրելի քաղաքը 1941 թվականի սեպտեմբերի 8-ից մինչև 1943 թվականի հունվարի 18-ը ընկած կրիտիկական ժամանակահատվածում և դրանով խորհրդանշում էին Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միության ժողովուրդների և աշխարհի բոլոր ժողովուրդների անվախ ոգին, որոնք դիմադրում էին ագրեսիայի ուժերին:

Ֆրանկլին Դ. Ռուզվելտ, 1944 թվականի մայիսի 17, Վաշինգտոն[136][137]

Տարհանում

խմբագրել

Իրավիճակը շրջափակման սկզբում

խմբագրել

Բնակչության և ձեռնարկությունների տարհանման միջոցառումները սկսվել են արդեն 1941 թվականի հունիսին։ Լենինգրադի տարհանման նախապատերազմական պլանը նախատեսել է ռազմավարական բեռների, թանգարանային արժեքների և պաշտպանական արդյունաբերության հետ կապված ձեռնարկությունների արտահանում, ներառյալ նրանց աշխատավորական կոլեկտիվները, բայց ոչ քաղաքային բնակչության մեծ մասինը[138]։ Հունիսի 29-ից Լենքաղգործկոմը որոշում է կայացրել երեխաներին Լենինգրադից Լենինգրադի և Յարոսլավլի մարզեր տեղափոխելու մասին։ Նախատեսվել է տարհանել 390 հազար երեխայի[30]։ Հունիսի վերջին ստեղծվել է տարհանման քաղաքային հանձնաժողով։ Բնակչության շրջանում բացատրական աշխատանք է սկսվել Լենինգրադից դուրս գալու անհրաժեշտության մասին, քանի որ շատ բնակիչներ չեն ցանկացել լքել իրենց տները[139]։ 1941 թվականի հուլիսի 11-ին հրապարակվել է ГКО-99сс «արդյունաբերական ձեռնարկությունների տարհանման մասին» որոշումը, որը նախատեսել է Լենինգրադից դուրս բերել բազմաթիվ արտադրություններ։ Օգոստոսի 10-ին տարհանման խորհուրդը կարգադրություն Է ընդունել ձեռնարկությունների հետ տարհանված աշխատակիցներից և նրանց ընտանիքների անդամներից բացի դուրս բերել ևս 400 հազար կանանց և մինչև 14 տարեկան երեխաների: Օգոստոսի 14-ին որոշվել է տարհանել լրացուցիչ ևս 700 հազար մարդու։ Ըստ պլանի՝ ամեն օր քաղաքից պետք է դուրս բերվեր 30 հազար մարդ[30][140]։ Սեպտեմբերի 4-ին Լենինգրադի ռազմաճակատի ռազմական խորհուրդը հրահանգել էր Լենինգրադից տարհանել առնվազն 1,2 միլիոն մարդու։ Տարհանումը նախատեսվել է իրականացնել երկաթուղով մինչև Շլիսելբուրգ կայարան՝ Նևայի՝ համանուն քաղաքի հակառակ ափին, իսկ այնուհետև՝ Լադոգա լճի միջով։ Սակայն սեպտեմբերի 8-ին Շլիսելբուրգ քաղաքը գրավվել է։ Գերմանական դիրքերից ընդամենը մեկ կիլոմետր հեռավորության վրա գտնվող նավամատույցներից բնակչության տարհանումը և բեռների տեղափոխումը դարձել է անհնար[141]։

Տարհանման առաջին ալիք

խմբագրել

Տարհանման հենց առաջին փուլը շարունակվել է հունիսի 29-ից մինչև շրջափակման սկիզբը, երբ Վերմախտի զորամասերը կտրել են Լենինգրադն իրենից դեպի արևելք ընկած շրջանների հետ կապող ուղիները։ Այս ժամանակահատվածը բնութագրվել է բնակիչների՝ քաղաքը լքելու դժկամությամբ: Լենինգրադից շատ երեխաներ տարհանվել են Լենինգրադի մարզի շրջաններ, ինչը հետագայում հանգեցրել է նրան, որ 175 հազար երեխա հետ է վերադարձվել Լենինգրադ։

 
Տեղեկանք Լենինգրադի բնակչության և տարհանվածների թվաքանակի մասին 1941 թվականի սեպտեմբերի 4-ի դրությամբ

1941 թվականի հունիսի 29-ից օգոստոսի 27-ն ընկած ժամանակահատվածում քաղաքից դուրս է բերվել Լենինգրադի 488 703 բնակիչ, այդ թվում՝ 219 691 երեխա (դուրս է բերվել 395 091-ը, բայց հետագայում 175 000-ը վերադարձվել է) և 164 320 բանվորներ և ծառայողներ, որոնք տարհանվել են ձեռնարկությունների հետ միասին: Նաև դուրս է բերվել 147 500 մարդ, որոնք ավելի վաղ Բալթյան հանրապետություններից և Կարելա-ֆիննական ԽՍՀ-ից տարհանվել էին Լենինգրադ[142]։ 1941 թվականի օգոստոսի 27-ին երկաթուղով տարհանումն անհնար է դարձել[143]։ Շրջափակման սկզբում դուրս է բերվել 88700 ֆինն և 6700 գերմանացի[142]։

Տարհանման երկրորդ ալիք

խմբագրել

Երկրորդ փուլի տարհանումն իրականացվել է երեք եղանակով՝ տարհանում Լադոգա լճի միջով ջրային տրանսպորտով դեպի Նովայա Լադոգա, այնուհետև ավտոտրանսպորտով մինչև Վոլխովստրոյ կայարան, տարհանում օդով, տարհանում սառցապատ ճանապարհով Լադոգա լճի միջով։

Այս ժամանակահատվածում ջրային տրանսպորտով տարհանվել է 33 479 մարդ (որից 14 854-ը՝ Լենինգրադի բնակիչ չի եղել), ավիացիայով՝ 35 114 (որից 16 956-ը՝ Լենինգրադի բնակիչ չի եղել), Լադոգա լճի միջով և չկազմակերպված տրանսպորտային միջոցներով 1941 թվականի դեկտեմբերի վերջից մինչև 1942 թվականի հունվարի 22-ը՝ 36 118 մարդ (Լենինգրադի բնակիչներ չեն եղել), 1942 թվականի հունվարի 22-ից ապրիլի 15-ը «կյանքի ճանապարհով» տարհանվել է 554 186 մարդ[143]։

Ընդհանուր առմամբ, տարհանման երկրորդ փուլի ընթացքում՝ 1941 թվականի սեպտեմբերից մինչև 1942 թվականի ապրիլ, քաղաքից (հիմնականում Լադոգա լճի միջով անցնող «կյանքի ճանապարհով») դուրս է բերվել մոտ 659 հազար մարդ:

Տարհանման երրորդ ալիք

խմբագրել

1942 թվականի մայիսից օգոստոս դուրս բերվել 448 հազար մարդ[144]։ Ընդհանուր առմամբ 1941 թվականի հունիսից մինչև 1942 թվականի օգոստոսի 15-ը քաղաքից տարհանվել է 1,5 մլն մարդ։ միութենական և հանրապետական ենթակայության 333 ձեռնարկություններից քաղաքից ամբողջությամբ տարհանվել է 133-ը[145]։ 1942 թվականի օգոստոսին բնակչության զանգվածային արտահանումն ավարտվել է։1943 թվականին շարունակվել է առանձին կատեգորիաների՝ բազմազավակ ընտանիքների, հաշմանդամների և հիվանդների տարհանումը։ 1943 թվականի հունվարի 16-ից դեկտեմբերի 17-ը տարհանվել է 14 362 մարդ[146]։ 1943 թվականի նոյեմբերի 10-ից Լադոգա լճով բնակչության տարհանումը դադարեցվել է և իրականացվել է երկաթուղով՝ շրջափակման ճեղքման ժամանակ ազատագրված Լադոգայի ափով[147]։ 1943 թվականի մայիսի 1-ի դրությամբ քաղաքի բնակչությունը կազմել է 640 հազար մարդ[146]։ Ընդհանուր առմամբ, պատերազմի ընթացքում Լենինգրադից տարհանվել է 1,738 միլիոն մարդ, այդ թվում՝ 1,360 միլիոն լենինգրադցիներ: 1941 թվականի հուլիսից մինչև 1943 թվականի հոկտեմբեր քաղաքից հանվել է 70 319 հաստոց և այլ տեխնոլոգիական սարքավորումներ, 58 հազար էլեկտրական շարժիչներ, կաթսայատան ստորաբաժանումների 22 հավաքածու, հիդրո և տուրբոգեներատորների 23 հավաքածու, 93 շոգեքարշեր, 6 հազար երկաթուղային վագոններ, 125 հազար տոննա սև մետաղներ, 31 հազար տոննա գունավոր մետաղներ[144]։

Հետևանքներ

խմբագրել

Քաղաքից դուրս բերված հյուծված մարդկանց մի մասին այդպես էլ չի հաջողվել փրկել։ Մի քանի հազար մարդ մահացել է սովի հետևանքներից արդեն այն բանից հետո, երբ նրանց տարհանել են։ Բժիշկները միանգամից չեն սովորել խնամել սոված մարդկանց։ Եղել են դեպքեր, երբ նրանք մահացել են՝ ստանալով մեծ քանակությամբ որակյալ սնունդ, որը հյուծված օրգանիզմի համար ըստ էության թույն է եղել։ Միևնույն ժամանակ, զոհերը կարող էին շատ ավելի շատ լինել, եթե մարզերի տեղական իշխանությունները, որտեղ տեղակայում էին տարհանվածներին, արտակարգ ջանքեր չձեռնարկեին լենինգրադցիներին սնունդով և որակյալ բժշկական օգնությամբ ապահովելու համար:

Տարհանվածներից շատերը պատերազմից հետո չեն կարողացել վերադառնալ տուն՝ Լենինգրադ։ Նրանք մշտական բնակություն են հաստատել երկրի այլ հատվածներում: Երկար ժամանակ քաղաքը փակ է եղել, և վերադարձի համար անհրաժեշտ էր հարազատներից հրավեր ստանալ, սակայն մեծ մասը Լենինգրադում ողջ մնացած հարազատների չի ունեցել։

Վառելիքաէներգետիկ համալիր

խմբագրել

Պատերազմից առաջ Լենինգրադում էլեկտրաէներգիան արտադրվել է ինչպես քաղաքի ներսում, այնպես էլ ստացվել էր մարզից։ 1941 թվականի սեպտեմբերին Լենինգրադը էլեկտրականությամբ ապահովող էլեկտրակայանների մի մասը հայտնվել է գերմանական և ֆիննական զորքերի կողմից գրավված տարածքում։ Կտրվել են նաև քաղաքը երկրի կայաններին կապող բոլոր էլեկտրահաղորդման գծերը[148]։ 1941 թվականի օգոստոսի 22-ին Ռոուհիալի ՀԷԿ-ը գրավվել է ֆինների կողմից, օգոստոսի 30-ին Լենինգրադին դադարել է էլեկտրաէներգիա մատակարարվել Վոլխովի և Նիժնե-Սվիրսկի ՀԷԿ-երից, սեպտեմբերի 6-ին գերմանացիները գրավել են Դուբրովսկայա էլեկտրակայանը[105]։ Արդյունքում Լենինգրադի էներգահամակարգը շրջափակման սկզբում զրկվել է իր հզորության 2/3-ից։ Քաղաքում մնացած Էլեկտրակայանների աշխատանքի համար անհրաժեշտ է եղել վառելիք հասցնել պաշարված տարածք։ Քաղաքում էլեկտրաէներգիայի պակաս է առաջացել։ Այսպիսով, 1941 թվականի երկրորդ կիսամյակում Լենինգրադի ամբողջ էներգահամակարգը արտադրել է 830 միլիոն կվտ ժամ, ինչը կազմել է նախապատերազմյան մակարդակի 30 %-ը[105]։ 1941 թվականի դեկտեմբերին Լենինգրադում արտադրվել է 50 մլն կվտժ էլեկտրաէներգիա (յոթ անգամ պակաս, քան 1940 թվականի դեկտեմբերին), 1942 թվականի հունվարին՝ 13 մլն կՎտժ, փետրվարին՝ 7,5 մլն կՎտժ, ապրիլին՝ 13 մլն կՎտժ, մայիսին՝ 17 մլն կվտժ էլեկտրաէներգիա[149]։ Հունվարի 25-ին արտադրվել է ամենաքիչ էլեկտրաէներգիան. քաղաքային էներգահամակարգում աշխատել է միայն մեկ տուրբին՝ 3 Մվտ բեռնվածությամբ[105]։

1942 թվականի մարտի 17-ին՝ տեղական վառելիքով՝ տորֆով աշխատելու համար փոփոխվելուց հետո, գործարկվել է ԼՀԷԿ-5 կաթսան, իսկ ամռանը քաղաքային էլեկտրակայանների ևս մի քանի կաթսաներ վերակառուցվել են տորֆով աշխատելու համար: Այս կաթսայի գործարկումը թույլ է տվել քաղաքում մարտի վերջից սկսել տրամվայի երթևեկությունը[105][148]։ 1942 թվական-ի գարնանը մասամբ Վոլխովի հիդրոէլեկտրակայան են վերադարձվել է և տեղադրվել նախկինում տարհանված սարքավորումները, և կայանը սկսել է էլեկտրաէներգիա արտադրել: Վոլխովի ՀԷԿ-ից Լենինգրադ էլեկտրաէներգիա մատակարարելու համար 1942 թվականի օգոստոսից մինչև նոյեմբեր ընկած ժամանակահատվածում Լադոգայի վրա անցկացվել է էլեկտրահաղորդման գիծ[105]։ Էլեկտրահաղորդման գծի վերգետնյա հատվածն ունեցել է 60 կվ լարում և բաղկացած է եղել 140 կմ վերակառուցված և 80 կմ նոր կառուցված գծերից: Լադոգայի միջով անցել է էլեկտրահաղորդման գծի 20 կմ երկարությամբ ստորջրյա հատվածը, որը բաղկացած էր հինգ զուգահեռ մալուխներից՝ յուրաքանչյուրը 10 կՎ լարմամբ։ 1942 թվականի սեպտեմբերի 23-ին Վոլխովի ՀԷԿ-ից սկսվել է էլեկտրաէներգիա մատակարարվել Լենինգրադ։ 1942 թվականի նոյեմբերի 7-ին էլեկտրաէներգիա է մատակարարվել Լենինգրադցիների 3 հազար բնակելի տների՝ ժաը 19-24-ն ընկած ժամանակահատվածում մեկ ընտանիքի համար օրական 0,2 կՎտժ սպառման սահմանափակմամբ[148]։ 1942-1943 թվականների ձմռանը ստորջրյա մալուխի փոխարեն անցկացվել և օգտագործվել է Լադոգայի վրայով անցկացված 60 կՎ լարման էլեկտրահաղորդման գծեր, որ անցկացվել են սառույցի մեջ սառեցված սյուների վրա: 1943 թվականի ապրիլի 8-ին շրջափակման ճեղքման ժամանակ նվաճված Շլիսելբուրգի հարավային ափով Վոլխովի ՀԷԿ-ից 60 կՎ էլեկտրահաղորդման գիծ է անցկացվել, հունիսին այն անցել է 110 կՎ լարման, ստորջրյա մալուխներն անջատվել են և դարձել պահուստային[148]։ 1942 թվականին Լենինգրադի էներգահամակարգը (ներառյալ Վոլխովի ՀԷԿ-ը, որը գտնվել է շրջափակման օղակից դուրս և էլեկտրաէներգիա է մատակարարել ոչ միայն Լենինգրադին) արտադրել է 225 միլիոն կՎտ/ժ, 1943 թվականին՝ 406 միլիոն կՎտ/ժ էլեկտրաէներգիա և 131 հազար Հկալ ջերմություն՝ ծախսելով 32 հազար տոննա ածուխ, 29 հազար տոննա մազութ, 510 հազար տոննա տորֆ և 32 հազար մ³ վառելափայտ, 1944 թվականին՝ 699 միլիոն կՎտ/ժ էլեկտրաէներգիա և 498 հազար Հկալ՝ ծախսելով 120 հազար տոննա ածուխ, 770 հազար տոննա տորֆ, 1,8 հազար տոննա մազութ և 0,5 հազար մ³ վառելափայտ, 1945 թվականին արտադրվել է 1184 միլիոն կՎտ/ժ էլեկտրաէներգիա և 480 հազար Հկալ, ինչը կազմել է նախապատերազմյան շրջանի 38 %-ը և 52 %-ը համապատասխանաբար[105]։

Պաշարված քաղաքում վառելիքի հետ կապված ծանր իրավիճակ է հաստատվել ինչպես ձեռնարկությունների ու էլեկտրակայանների աշխատանքը ապահովելու, այնպես էլ բնակելի և հասարակական շենքերի ջեռուցման համար: Ձմռանը նախապատերազմյան շրջանում Լենինգրադը ջեռուցման և էլեկտրաէներգիայի արտադրության համար մեկ ամսվա ընթացքում սպառել է 300 հազար տոննա ածուխ, 60 հազար տոննա մազութ, 13 հազար տոննա կերոսին և 600 հազար մ³ վառելափայտ: Ամբողջ 1941 թվականի համար նախատեսվել էր մատակարարել 4,6 միլիոն խորանարդ մետր վառելափայտ, իսկ Լենքաղսովետի Գործկոմի համակարգով՝ 27 հազար տոննա բենզին ավտոտրանսպորտի համար[150]։ 1941 թվականի սեպտեմբերի սկզբին քաղաքն ապահովվել է նավթամթերքի պաշարներով 20 օրվա համար, ածուխով՝ 80 օրվա համար, վառելափայտ՝ 18 օրվա համար։ Եղել է 642 հազար տոննա ածուխ և 370 հազար մ³ վառելափայտ[151]։ Հոկտեմբերի 1-ի դրությամբ եղել է 120 հազար մ³ վառելափայտ։ Հոկտեմբերի 8-ին որոշում է կայացվել Լենինգրադի արվարձաններում վառելափայտի հավաքման մեկնարկի մասին։ Նախատեսվել էր մթերել 300 հազար մ³։ Սակայն այդ աշխատանքները վատ կազմակերպված են եղել և չեն տվել ակնկալվող արդյունքը[152]։ Դեկտեմբերի 10-ին որոշվել է անտառահատումների ուղարկել քաղաքի ձեռնարկություններից 2850 աշխատողի, դեկտեմբերի 14-ին՝ 1400 կոմերիտականի: Դեկտեմբերի 24-ին Լենքաղգործկոմը թույլատրել է ապամոնտաժել քաղաքի որոշ փայտե շինություններ վառելափայտի համար։ 1942 թվականի հունվարին վառելափայտի համար ապամոնտաժվել է 279 բնակելի շենք, որը տվել է 18 հազար մ³ վառելափայտ[103]։ Երկու ամսվա ընթացքում՝ 1942 թվականի հունվար և փետրվար ամիսներին փայտե շինությունների ապամոնտաժումը տվել է 38 հազար մ³ վառելափայտ, իսկ Լենինգրադի արվարձաններում վառելափայտի արդյունահանումը՝ 54 հազար մ³[153]։ Ձմռանը 2500 կոմերիտականներ ուղարկվել են արվարձաններ տորֆամշակման համար: 1942 թվականի ապրիլին 900 մարդ է ուղարկվել տորֆ արդյունահանելու համար, մայիսին 3 հազար բանվոր և ծառայող ուղարկվել է վառելափայտ հավաքելու համար, հունիսին ևս 2 հազար մարդ է ուղարկվել վառելափայտ հավաքելու և 2 հազար մարդ՝ տորֆ արդյունահանելու համար: 1942 թվականի հունվարին արվարձաններից Լենինգրադ են առաքվել ամեն օր տորֆով բեռնված 67 վագոն, փետրվարին՝ 92 վագոն, մարտին՝ 75 վագոն, ապրիլին՝ օրական 99 վագոն, մայիսին՝ 145, հուլիսին՝ 176, սեպտեմբերին՝ 224[154]։ Այնուամենայնիվ, տեղական վառելիքի հավաքման ուղղությամբ կատարված աշխատանքների ծավալը անբավարար էր, ուստի 1942 թվականի սեպտեմբերի 1-ից հոկտեմբերի 1-ը վառելափայտ հավաքելու համար մոբիլիզացվել է քաղաքացիների մեծ մասը՝ 16-55 տարեկան տղամարդիկ և 16-45 տարեկան կանայք: Փայտի հավաքումն իրականացվել է ինչպես անտառում, այնպես էլ քաղաքում՝ փայտե շենքերը վառելափայտի համար ապամոնտաժելով։ Ապամոնտաժվել է 7 հազար տուն, որտեղ ապրում էր 90 հազար մարդ, ինչը տվել է 1,38 միլիոն մ³ վառելափայտ։ Բնակիչները տեղափոխվել են այլ շենքեր։ 1943 թվականի առաջին կեսին ավարտվել է փայտե շենքերի ապամոնտաժումը. դրա արդյունքում ստացվել էր 331 հազար մ³ վառելափայտ: Մերձքաղաքային անտառներից ամբողջ 1942 թվականի ընթացքում Լենինգրադին մատակարարվել է 668 հազար մ³ վառելափայտ[155][156]։ 1943 թվականի գարնանը 6600 աշխատող ուղարկվել է վառելափայտի հավաքելու, իսկ 7565-ը՝ տորֆի մշակման: Մայիսին տորֆի արդյունահանման համար մոբիլիզացվել է 2145 ուսանող[157]։

Շրջափակման ժամանակ քաղաքում աշխատող բեռնատարների ավտոպարկը, բերված վառելիքը խնայելու համար, բենզինի փոխարեն սկսել է օգտագործել տեղական վառելիք։ Մեքենաները վերափոխվել են փայտի կոճղիկների գազի գեներատորի արտադրած գազով աշխատելու համար։ 1943 թվականին աշխատել է 700 այդպիսի գազագեներատորային բեռնատար։ Ընդհանուր առմամբ պինդ վառելիքով աշխատելու համար վերասարքավորվել է 1776 մեքենա, որոնք օգտագործվել են Լենինգրադում և Լենինգրադի ռազմաճակատում[158]։

Լենինգրադի համար վառելիքը ներմուծվել է նաև «կյանքի ճանապարհով»։ Սառցե ճանապարհի օգտագործման ընթացքում 1941 թվականի նոյեմբերից մինչև 1942 թվականի ապրիլը մատակարարվել է 23 հազար տոննա ածուխ, 5 հազար տոննա մազութ, 5,2 հազար տոննա կերոսին և 10,7 հազար տոննա ավտոբենզին[159]։ 1942 թվականի նավագնացության ընթացքում առաքվել է 100 հազար տոննա ածուխ, 63 հազար տոննա մազութ, 13 հազար տոննա կերոսին և 28 հազար տոննա ավտոբենզին[160]։ 1942 թվականի աշնանը սկսվել են Լադոգայով լաստերի տեղափոխումը, ինչի հաար Լադոգայի արևմտյան ափ է բերվել 42 հազար տոննա փայտ[161]։ 1943 թվականին Լենինգրադ է բերվել 426 հազար տոննա ածուխ, 1381 հազար տոննա վառելափայտ և 726 հազար տոննա տորֆ[162]։

Մատակարարում

խմբագրել
Կառավարության անդամներից Լենինգրադի մատակարարմամբ զբաղվում էին Կոսիգինն ու Միկոյանը։ Իսկ Լենինգրադի մատակարարման ՊՊԿ լիազոր նշանակեցին Պավլովին: Իսկ ինձ Կենտկոմը հանձնարարել էր այդ գործով զբաղվել նրա հետ։ Երկուսս էլ ամեն ժամ հստակ գիտեինք, թե քանի վագոն է մոտեցել ճակատին, քանիսն ենք կարողացել անցկացնել։ Երբ ժամանեցին ինքնաթիռները, որքան կաթ բերեցին երեխաների համար, շոկոլադ: Ստալինն ամեն օր հարցնում էր այդ մասին։ Քանի դեռ հնարավորություն կար, մինչև վերջին օրը մենք այնտեղ սնունդ էինք տանում՝ բոլոր կողմերից գնդակոծվող փոքրիկ ռազմանավերով։ Հետո ինքնաթիռներով տեղափոխում էինք թեթև, բայց բարձր կալորիականությամբ սնունդ։ Նույն շոկոլադը, ձվի փոշին: Անում էին ամեն ինչ, ինչ կարող էինք: Մեզ, օրինակ, հիանալի օգնեց Լենինգրադի վիճակագրական վարչության նախկին պետ Վոլոդարսկին։ Նա լավ գիտեր, թե որտեղ ինչ պաշարներ կան։ Նրա օգնությամբ գտել են խողովակներ, ռելսեր։ Դա մեզ շատ օգնեց խողովակաշար կառուցել դեպի Լենինգրադ։ Այնտեղ հայտնվեց բենզին:

— ԽՍՀՄ Ժողկոմխորհի նախագահի տեղակալի օգնական Միխայիլ Սմիրտյուկովի հուշերից

Այն բանից հետո, երբ Լենինգրադը զրկվել է երկրի մնացած մասից ցամաքային մատակարարման բոլոր գծերից, բեռների և զինամթերքի առաքումը քաղաք կազմակերպվել է Լադոգա լճի երկայնքով՝ մինչև նրա արևմտյան ափը, որը վերահսկվել է պաշարված Լենինգրադի ռազմաճակատի զորքերի կողմից: Այնտեղից Իրինովյան երկաթուղով բեռները ուղարկվել են անմիջապես Լենինգրադ։ Տաք եղանակային պայմաններում մատակարարումը տեղի է ունեցել ջրային տրանսպորտով, սառցակալման շրջանում լճով աշխատել է ավտոսայլային ճանապարհը։ 1943 թվականի փետրվարից Լենինգրադ ապրանքներ մատակարարելու համար սկսել է օգտագործվել Հաղթանակի ճանապարհը՝ երկաթուղին, որը կառուցվել էր շրջափակման ճեղքման ժամանակ ազատագրված Լադոգայի ափով։ 1943 թվականի մարտին ազատագրված ափով սկսվել է Լավրովո-Նիժնայա Շալդիխա-Լիպկի-Շլիսելբուրգ մայրուղու կառուցումը, որն անցնում էր Ստարոլադոժսկի ջրանցքի երկայնքով։ Ճանապարհը ամբողջությամբ կառուցվել է 1943 թվականի սեպտեմբերին, թեև օգտագործվել է ըստ նշանակության նաև նախքան շինարարության ավարտը՝ դեռ գարնանից։ Մայրուղին ունեցել է 6 մ լայնություն և տարբեր վայրերում մանրախիճ, սալաքար և խարամային ծածկույթ։ Նևան հատելու համար սկզբում օգտագործվել են նավակամուրջներ, իսկ 1943 թվականի հունիսին Օրեշեկ ամրոցից 700 մետր հոսանքով ներքև կառուցվել է 574 մ երկարությամբ փայտե կամուրջ: Վերջինս ունեցել է 12-18 մետրանոց կամրջամասեր կենտրոնական մասում և 3 մետրանոց՝ էստակադների վրա։ Կամրջի երկու թռիչքները եղել են բացովի. մեկը եղել է Լադոգայի ջրանցքի վրա և ունեցել է 11,2 մ լայնություն, մյուսը՝ Նևայի վրա՝ 16,9 մ։ Երթևեկելի մասի լայնությունը եղել է 6 մ[163]։

Բեռների առաքումը կատարվել է նաև ավիատրանսպորտով։ Լադոգայի վրա առաջին սառույցի հայտնվելուց հետո մինչև սառցե ուղու լիարժեք շահագործման մեկնարը քաղաքի օդային մատակարարումը կազմել է ամբողջ բեռնափոխադրման հոսքի զգալի մասը: Պաշարված քաղաք զանգվածային օդային փոխադրումների հաստատման կազմակերպչական բնույթի միջոցառումներ Լենինգրադի ռազմաճակատի ղեկավարությունը և քաղաքի ղեկավարությունը ձեռնարկել են 1941 թվականի սեպտեմբերի սկզբից[164]։ Քաղաքի օդային կապը երկրի հետ հաստատելու համար 1941 թվականի սեպտեմբերի 13-ին Լենինգրադի ռազմաճակատի ռազմական խորհուրդը որոշում է ընդունել «Մոսկվայի և Լենինգրադի միջև տրանսպորտային օդային կապի կազմակերպման մասին»[165]։ 1941 թվականի սեպտեմբերից դեկտեմբեր օդային տրանսպորտով Լենինգրադ է հասցվել ավելի քան 5 հազար տոննա սննդամթերք և դուրս բերվել 50 հազար մարդ, որից ավելի քան 13 հազարը՝ Տիխվինի մոտ տեղափոխված ստորաբաժանումների զինծառայողներ[166][167]։

Բացի այդ, 1942 թվականի ամռանը վառելիքի առաքման համար լճի հատակով անցկացվել է Լադոգայի ստորջրյա խողովակաշարը: Իսկ Վոլխովի հիդրոէլեկտրակայանից Լենինգրադ էլեկտրաէներգիա մատակարարելու համար կառուցվել է էլեկտրահաղորդման գիծ, այդ թվում Լադոգայի ջրի տակով անցնող հատվածով՝ «կյանքի մալուխ»։ Էլեկտրահաղորդման գիծը սկսել է աշխատել 1942 թվականի սեպտեմբերին։ 1942-1943 թվականների ձմռանը Լադոգայի վրայով էլեկտրաէներգիայի փոխանցման կորուստները նվազեցնելու համար օդային էլեկտրահաղորդման գիծը է կառուցվել սառույցի մեջ սառեցված հենասյուների վրա: Այս էլեկտրահաղորդման գիծը օգտագործվել է ստորջրյա մալուխի փոխարեն, որը ձմռանը անջատվել է։ Այն ժամանակ դիտարկվել է Լադոգայի սառույցի վրայով տրոլեյբուսային գծի նախագիծը, բայց դրանից հրաժարվել են՝ մեծ ծավալի նախապատրաստական աշխատանքների և գծի շահագործման ժամանակահատվածի կարճ լինելու պատճառով[168]։

Արդյունաբերություն

խմբագրել
 
Տասնհինգամյա աղջիկներ Նինա Նիկոլաևնան և Վալյա Վոլկովան հավաքում են Դեգտյարևի ատրճանակ-գնդացիրներ, Լենինգրադ, 1942 թվականի դեկտեմբեր

Հայրենական մեծ պատերազմից առաջ Լենինգրադը եղել է Խորհրդային Միության խոշորագույն արդյունաբերական կենտրոններից մեկը։ Չնայած Լենինգրադի շրջափակմանը և բազմաթիվ գործարանների, այդ թվում՝ 92 խոշորագույն ձեռնարկությունների տարհանմանը[169], քաղաքի մնացած արտադրությունները շարունակել են արտադրել ապրանքներ, թեև հաճախ շատ ավելի փոքր ծավալներով, քան նախքան պատերազմը։ Այսպես, 1941 թվականի հուլիս-դեկտեմբեր ամիսներին Լենինգրադում արտադրվել է 318 ինքնաթիռ, 713 տանկ (այդ թվում՝ 526 ԿՎ), 12 հրետանային ինքնագնաց կայանք, 2406 գնդային հրանոթ, 97 ծովային հրետանային հրանոթ, 45 մմ տրամաչափի 643 հրանոթ, ռեակտիվ արկերի արձակման 72 կայանք, ավելի քան 10 հազ. 480 զրահամեքենա, 6 զրահագնացք , 2585 հրանետ, Դեգտյարևի 10 600 ատրճանակ-գնդացիր, 1375 հազար ականանետ և 1685 հազար հրետանային արկ, 40 հազար ռեակտիվ արկ, 3 միլիոն ձեռքի նռնակ, օդային պատնեշի 125 օդապարիկ։ Տարվա երկրորդ կեսին ԽՍՀՄ ամբողջ տարածքի ընդհանուր արտադրության համեմատությամբ դա կազմել է՝ բոլոր հրետանային կայանքների 10,1 %-ը, ականանետների 23,5 %-ը և տանկերի 14,8 %-ը[170][171][172]։ 1941 թվականի վերջին քաղաքի 270 խոշոր ձեռնարկություններ դադարել են աշխատել։ 1942 թվականի հունվարին պաշտպանական, նավաշինարարական և մեքենաշինական արդյունաբերության 68 հիմնական գործարաններից մասամբ աշխատել են 18-ը, թեթև արդյունաբերության 70 ձեռնարկություններից համեմատաբար կանոնավոր աշխատել է միայն մեկը[173]։ 1942 թվականի ապրիլին Լենինգրադում գործել է 50 գործարան և ֆաբրիկա, հունիսին՝ 75[174]։ 1941 թվականի դեկտեմբեր�� 15-ից մինչև 1942 թվականի մարտի 14-ը, այսինքն՝ շրջափակման ամենածանր ձմռանը, քաղաքում արտադրվել է 1 ԿՎ տանկ, 88 գնդային հրանոթ, 2657 ատրճանակ-գնդացիր, 481 ականանետ[95]։ 1942 թվականի առաջին կիսամյակում արտադրվել է 46 հրետանային հրանոթ, 280 ականանետ, 14 տանկ, 275 հաստոցավոր գնդացիր և 5314 ատրճանակ-գնդացիր[175]։ Ամբողջ 1942 թվականին Լենինգրադում թողարկվել է 60 տանկ, 692 գնդային հրանոթ, 1558 ականանետ, 2831 գնդացիր, 35,5 հազար ատրճանակ-գնդացիր, 4700 ականորսիչ, 10,2 հազար խրամատային [[|պերիոսկոպ|շրջադիտակ]], 827 հազար հրետանային արկ, 861 հազար ականանետային ական, 5,8 հազար ռեակտիվ արկ, մոտ մեկ միլիոն հակատանկային և հակահետևակային ականներ[176]։ 1943 թվականին արտադրվել է 440 հրետանային հրանոթ, 318 ականանետ, 166 հազար ատրճանակ-գնդացիրներ և գնդացիրներ, 2,5 մլն արկ և ական[177]։ 1942 թվականին Լենինգրադի արդյունաբերական արտադրանքի համախառն թողարկումը կազմել է մոտ 1,4 միլիարդ ռուբլի, 1943 թվականին՝ 2,5 միլիարդ ռուբլի, 1944 թվականին՝ 3,6 միլիարդ ռուբլի[169]։

Հումքի պակասը ազդել է արտադրանքի վրա։ Օրինակ՝ պայթուցիկները պատրաստվել են թեփի հետ խառնված ամոնիումի նիտրատից։ Իսկ պահեստներում եղած բամբակից բջջանյութ են հանել սննդի մեջ օգտագործելու համար[178]։

Շրջափակման արդյունքներ

խմբագրել

Մարդկային կորուստներ

խմբագրել

Ինչպես պնդում է ամերիկացի քաղաքական փիլիսոփա Մայքլ Ուոլցերը 1977 թվականի իր «Just and Unjust Wars» գրքում, «Լենինգրադի պաշարման ժամանակ ավելի շատ խաղաղ բնակիչներ են զոհվել, քան Համբուրգի, Դրեզդենի, Տոկիոյի, Հիրոսիմայի և Նագասակիի դժոխքում միասին վերցրած»[179]։

Բնակչության մահացություն

1941 թ. հուլիս օգ. սեպտ. հոկտ. նոյ. դեկտ. 1942 թ. հունվ. փետր. մարտ ապր. մայիս հուն. հուլ. օգ. սեպտ. հոկտ. նոյ. դեկտ.
Լենինգրադում մահացածներ (հազ. մարդ)[180] 4,162 5,357 6,808 7,353 11,08 52,88 101,6 107,5 98,97 79,77 53,18 33,77 17,72 8,965 4,669 3,691 3,213 3,496
այդ թվում՝ մինչև 1 տ. երեխաներ 1211 1792 1239 1471 2012 5959 7199 5636 3988 2639 1810 1079 722 342 178 121 89 79
Լենինգրադում, Կոլպինոյում և Կրոնշտադտում մահացածներ (հազ. մարդ)[181] 127,0 122,7 98,48 66,36 43,13 24,67 15,18 7,612 4,514 3,518 3,381 4,035

Շրջափակման տարիներին, ըստ տարբեր տվյալների, զոհվել է 600 հազարից մինչև 1,5 միլիոն մարդ[182][183]։ Այսպես, Նյուրնբերգյան դատավարությունում հրապարակվել է շրջափակման զոհերի թիվը՝ 632 253 մարդ (նրանց միայն 3 %-ն է զոհվել ռմբակոծությունից և հրետակոծությունից, մնացած 97 %-ը մահացել է սովից, ցրտից և հիվանդություններից), որը հաստատվել է Օկուպացված տարածքներում գերմանաֆաշիստական զավթիչների վայրագությունների հետաքննության արտակարգ հանձնաժողովի կողմից[184]: Երկար ժամանակ ԽՍՀՄ-ում այդ թիվը համարվել է շրջափակման զոհերի պաշտոնական թիվը, և զոհերի թիվը ճշտելու փորձերը խստորեն կանխվել են, հատկապես Լենինգրադի էլիտայի կոտորածի և Ստալինի պատժամիջոցներով քաղաքի համալսարաններում ու գիտական կենտրոններում հետագա զտումների հետ կապված։ Լենինգրադի ուսումնասիրողներ Գ. Լ. Սոբոլևը և Վ. Մ. Կովալչուկը 1965 թվականին միայն սովի զոհերի թիվը նշել են առնվազն 800 հազար մարդ[185], շուտով այն կրկնվել է «Լենինգրադի պատմության ակնարկներ» (ռուս.՝ «Очерки истории Ленинграда») աշխատության մեջ[186] և Գ. Կ. Ժուկովի «Հիշողություններ և մտորումներ» (ռուս.՝ «Воспоминания и размышления») հուշերի առաջին (1969) և երկրորդ (1974) հրատարակություններում[Ն 4]։ Դ. Վ. Պավլովը դիմել է ԽՄԿԿ Կենտկոմին՝ մեղադրելով այդ հեղինակներին, որոնք, ավելացնելով զոհերի պաշտոնապես հայտարարված թվերը, թույլ են տալիս պատմության բուրժուական կեղծարարներին պնդել խորհրդային պաշտոնական տվյալների կեղծիքի մասին և պահանջել է կանխել զոհերի այլ թվերի հրապարակումը, բացի պաշտոնապես հայտարարվածներից։ Պավլովին աջակցել է ԽՄԿԿ Լենինգրադի մարզկոմի առաջին քարտուղար Գ. Վ. Ռոմանովը։ Շուտով ընդունվել է համապատասխան որոշում[184]։

 
Ռազմաճակատայինի կին Աննա Իվանովնա Գուսարովան, որը վիրավորվել է հրետակոծության ժամանակ, 1943 թվականի դեկտեմբեր

Շրջափակման զոհերի թիվը ուսումնասիրելու փորձերն ուղեկցվել են կատաղի վեճերով։ «1941-1945 թվականների Հայրենական մեծ պատերազմ» (ռուս.՝ «Великая Отечественная война 1941—1945 годов», Մոսկվա, Воениздат, 2011—2015) հանրագիտարանում խորհրդային պաշտոնական տվյալները ճանաչվել են էապես թերագնահատված, քանի որ «հաշվի չեն առնվել քաղաքի սահմաններում զոհված անհայտ շրջափակվածները և տարհանման ժամանակ սովից մահացած լենինգրադցիները»: Ռուսական «Ռազմական հանրագիտարանի» (Военная энциклопедия, 1994-2004) առաջին հատորում «Լենինգրադի ճակատամարտ» («Битва за Ленинград») հոդվածի հեղինակները խուսափողական պատասխան են տվել. «շրջափակման ընթացքում սովից և գնդակոծություններից մահացել է ավելի քան 641 հազար բնակիչ (այլ տվյալներով՝ առնվազն 1 մլն մարդ), տասնյակ հազարավորները մահացել են տարհանման ժամանակ» [187]։ Զոհերի թվի մասին տվյալները, որոնց հանգում են այս խնդրի վերաբերյալ գիտական հետազոտությունների հեղինակները, իսկապես գտնվում են այդ տիրույթում[188]։

Սանկտ Պետերբուրգի քաղաքային դատարանի կողմից նացիստական Գերմանիայի զորքերի և նրանց հանցակիցների կողմից 1941-1944 թվականներին Լենինգրադի շրջափակումը որպես ցեղասպանություն ճանաչելու վերաբերյալ գործի քննության ընթացքում մեղադրող կողմը նշվել է Լենինգրադի շրջափակման զոհերի ճշտված թիվը՝ 1,09 միլիոն մարդ, որոնցից միայն 10 %-ն է մահացել ավիացիայի և հրետանու գործողություններից, իսկ մնացածը՝ սովից[189]։

Ռմբակոծություններից և հրետակոծություններից Լենինգրադի քաղաքացիական բնակչության կորուստները կազմել են մոտ 17 հազար զոհ և մոտ 34 հազար վիրավոր[190]։ Ավելի ուշ գերմանական ավիացիայից և հրետանուց զոհվածների թիվը ճշտվել է և փոքր-ինչ ավելացել՝ կազմելով 20 811 մարդ[191]։

 
«Վագոնիկ» (ռուս.՝ «Вагонетка») հուշանշան Հաղթանակի զբոսայգում

Մարդկային կորուստներ եղել են նաև տարհանման բոլոր փուլերում։ Այսպես, 1942 թվական հունվարից ապրիլ ընկած ժամանակահատվածում Շլիսելբուրգի ծոցի արևմտյան ափին գտնվող երկաթուղային կայարաններում թաղվել է 2863 մահացած, Ժիխարևո կայարանում (ծոցի արևելյան ափին)՝ 1536 մահացած: Լադոգայի արևելյան ափից Վոլոգդա ուղևորվող էշելոններում մինչև 1942 թվականի մարտի 20-ը մահացել է 2100 մարդ։ Բաբաևում, Չերեպովեցում և Վոլոգդայում 1942 թվականի փետրվարից ապրիլ ընկած ժամանակահատվածում մահացել է մոտ 5 հազար տարհանված, Յարոսլավլում և մարզում 1942 թվականին մահացել է ավելի քան 8 հազար մարդ[192]։ 1943 թվականին Յարոսլավլի մարզում մահացել է 831 տարհանված լենինգրադցի, 1944 թվականին՝ 327 տարհանված[193]։

 
Ֆաշիստական արկերով խեղված երեխաները բուժվում են Լենինգրադի մանկաբուժական ինստիտուտում

Շրջափակման մեջ մահացած Լենինգրադի բնակիչների մեծ մասը թաղվել է Կալինինսկի շրջանում գտնվող Պիսկարյովսկոե գերեզմանատանը: Գերեզմանատան տարածքը 26 հա է, պատերի երկարությունը 150 մ է, բարձրությունը՝ 4,5 մ: Քարերի վրա փորագրված են շրջափակումը վերապրած գրող Օլգա Բերգգոլցի տողերը («Ոչ ոք չի մոռացվել, ոչինչ չի մոռացվել»): 186 եղբայրական գերեզմաններում թաղվել են քաղաքի 420 հազար բնակիչներ, որոնք զոհվել են սովից, ռմբակոծությունից, հրետակոծությունից և Լենինգրադի 70 հազար պաշտպան զինվորներ[194]։ Շրջափակման ժամանակ զոհված և մահացած լենինգրադցիների զանգվածային թաղման վայրը է եղել նաև Սերաֆիմովսկի գերեզմանոցը։ 1941-1944 թվականներին այնտեղ թաղվել է ավելի քան 100 հազար մարդ։ Մահացածներին թաղել են նաև քաղաքի գրեթե բոլոր գերեզմանատներում (Բոլշեոխտինսկոե, Վոլկովսկոե, Սմոլենսկոե, Բոգոսլովսկոե, Լյութերական, Հայկական, Հրեական, Կրասնենկոե և այլն) ։

Մահացած լենինգրադցիների մի զգալի մաս դիակիզվել է։ 1942 թվականի փետրվարին դիակներն սկսել են այրել Իժորսկի գործարանի ջերմային վառարաններում, իսկ 1942 թվականի մարտից՝ № 1 աղյուսի գործարանում[95]։ 1942 թվականի մարտի 7-ից դեկտեմբերի 1-ը աղյուսի գործարանում դիակիզվել է 117 հազար դիակ[195]։ Պատերազմից հետո նրա տեղում ստեղծվել է Մոսկովյան Հաղթանակի զբոսայգին։

Հերոս քաղաքի կոչում

խմբագրել

Գերագույն գլխավոր հրամանատար Ի. Վ. Ստալինի 1945 թվականի մայիսի 1-ի հրամանով Լենինգրադը Ստալինգրադի, Սևաստոպոլի և Օդեսայի հետ միասին կոչվել է հերոս քաղաք[196]՝ շրջափակման ժամանակ քաղաքի բնակիչների ցուցաբերած հերոսության և արիության համար։

1965 թվականի մայիսի 8-ին ԽՍՀՄ Գերագույն Խորհրդի Նախագահության հրամանագրով հերոս քաղաք Լենինգրադը պարգևատրվել է Լենինի շքանշանով և «Ոսկե աստղ» մեդալով։

Մշակութային հուշարձաններին հասցված վնաս

խմբագրել
 
Պետերգոֆի ավերակները

Հսկայական վնաս է հասցվել Լենինգրադի պատմական շենքերին և հուշարձաններին։ Վնասը կարող էր ավելի մեծ լինել, եթե արդյունավետ միջոցներ չձեռնարկվեին դրանք քողարկելու համար։ Քաղաքի կարևորագույն օբյեկտները քողարկելու պլանը մշակվել է դեռևս նախապատերազմյան ժամանակաշրջանում մի խումբ ճարտարապետների կողմից՝ Լենինգրադի գլխավոր ճարտարապետ Նիկոլայ Բարանովի և նրա տեղակալ Ալեքսանդր Նաումովի ղեկավարությամբ։ Լենինգրադում լայնածավալ քողարկման աշխատանքները սկսվել են արդեն 1941 թվականի հունիսի 26-ին՝ պատերազմի հինգերորդ օրը[197][198][199][200]։ Այդ ժամանակ էլ քաղաքից սկսել են շտապ տարհանել արժեքավոր թանգարանային ցուցանմուշները։ Դրանով զբաղվել են Հուշարձանների պահպանության պետական տեսչության աշխատակիցները՝ Նիկոլայ Բելեխովի գլխավորությամբ։ Զուգահեռաբար նրա վարչության աշխատակիցներն աշխատանքներ են տարել կոթողներն ու հուշարձանները պատսպարելու ուղղությամբ. դրանք հանել են պատվանդաններից և թաղել հողի մեջ։ Որոշ հուշարձաններ, օրինակ՝ Պետրոս I-ի հուշարձանը, Նիկոլայ I-ի հուշարձանը Սուրբ Իսահակի տաճարի դիմաց և Լենինի հուշարձանը Ֆինլանդական կայարանի մոտ, թաքցվել են ավազով լցված պարկերով և նրբատախտակներով[201]։

Բայց ամենամեծ, անդառնալի վնասը պատճառվել է պատմական շենքերին և հուշարձաններին, որոնք տեղակայված էին ինչպես Լենինգրադի՝ գերմանացիների կողմից գրավված արվարձաններում, այնպես էլ ռազմաճակատի անմիջական հարևանությամբ: Անձնակազմի անձնուրաց աշխատանքի շնորհիվ հաջողվել է փրկել զգալի քանակությամբ պահպանության ենթակա իրեր։ Սակայն զբոսայգիների կանաչ տարածքները և տարհանման ոչ ենթակա շինությունները, որտեղ անմիջականորեն մարտական գործողություններ են ընթացել չափազանց տուժել են։ Ավերվել և այրվել է Պավլովյան պալատը, որի այգում հատվել է մոտ 70 000 ծառ[202]։ Պրուսիայի թագավորի կողմից Պետրոս I-ին նվիրված հայտնի Սաթե սենյակը ամբողջությամբ տարվել է գերմանացիների կողմից, և դրա ճակատագիրը դեռևս անհայտ է:

Ներկայում վերականգնված Ֆեոդորովյան տաճարը ավերակների է վերածվել։ Նաև գերմանացիների նահանջի ժամանակ այրվել է Ցարսկոյե Սելոյի Եկատերինյան մեծ պալատը, որտեղ գերմանացիները կազմակերպել էին հիվանդանոց։

Ժողովրդի պատմական հիշողության համար անդառնալի է եղել Սուրբ Երրորդության ծովափնյա արական անապատի գերեզմանատան գրեթե ամբողջական ոչնչացումը, որը համարվում էր Եվրոպայի ամենագեղեցիկ գերեզմանատներից մեկը, որտեղ թաղված էին նշանավոր շատ պետերբուրգցիներ։

Շրջափակման պայմաններում կյանքի սոցիալական կողմերը

խմբագրել

Բուսաբուծության ինստիտուտի հիմնադրամ

խմբագրել

Լենինգրադում գոյություն է ունեցել Բուսաբուծության համամիութենական ինստիտուտ, որն ունեցել է հսկայական սերմերի ֆոնդ։ Լենինգրադի ինստիտուտի ամբողջ սելեկցիոն ֆոնդից, որը պարունակում էր մի քանի տոննա եզակի հացահատիկային մշակաբույսեր, ոչ մի հատիկ չի օգտագործվել: Ինստիտուտի 28 աշխատակիցներ մահացել են սովից, սակայն պահպանել են նյութեր, որոնք կարող էին օգնել գյուղատնտեսության հետպատերազմյան վերականգնմանը:

 
Տանյա Սավիչևայի օրագրի էջերը

Տանյա Սավիչևա

խմբագրել

Տանյա Սավիչևան[203][204] տասնմեկամյա լենինգրադուհի էր, որը ճանաչման է արժանացել շրջափակված քաղաքում ապրելու ընթացքում իր պահած օրագրի շնորհիվ։ Տանյայի աչքի առաջ մահացել են նրա տատիկը, երկու հորեղբայրները, մայրը, եղբայրն ու քույրը։ Տարհանման ժամանակ աղջկան հաջողվել է «կյանքի ճանապարհով» տեղափոխել Շատկի գյուղ։ Այնուամենայնիվ, բժշկական օգնությունը շատ ուշ է հասել. Տանյան մահացել է ուժասպառությունից և տուբերկուլյոզից[205]:

Զատիկը և Սուրբ ծնունդը պաշարված քաղաքում

խմբագրել

Շրջափակման պայմաններում պատարագներ են կատարվել տասը եկեղեցիներում, որոնցից ամենամեծը եղել են Սուրբ Նիկոլայի տաճարը և Իշխան Վլադիմիրի տաճարները, որոնք պատկանել են Հայրապետական եկեղեցուն և Փրկիչ-Պայծառակերպության տաճարը: 1942 թվականին Զատիկը եղել է ապրիլի 5-ին (հին տոմարով՝ մարտի 23-ին)։ Նախօրեին՝ 1942 թվականի ապրիլի 4-ի ամբողջ օրը, քաղաքն ընդհատումներով գնդակոծվել է։ Ապրիլի 4-ի լույս 5-ի Զատկի գիշերը քաղաքը ենթարկվել է դաժան ռմբակոծության, որին մասնակցել է 132 ինքնաթիռ։

Երեկոյան ժամը յոթին բռնկվեց կատաղած, մեկ շարունակական հարայհրոցի միաձուլված, զենիթային հրաձգություն։ Գերմանացիները թռչում էին շատ ցածր՝ շրջապատված սև ու սպիտակ պայթյունների շատ խիտ սյուներով։ Գիշերը, մոտավորապես երկուսից չորս, կրկին հարձակում եղավ, շատ ինքնաթիռներ, զենիթների կատաղի կրակ։ Ֆուգասները, ասում են, գցվել են և՛ երեկոյան, և՛ գիշերը, թե կոնկրետ որտեղ, ոչ ոք հաստատ չգիտի (երևի Մարթայի գործարանը)։ Շատերն այսօր սարսափելի խուճապի մեջ են հարձակումների պատճառով, հաստատ դրանք ընդհանրապես չպետք է լինեին։

— Ալեքսանդր Նիկոլաևիչ Բոլդիրև 1942 թվականի ապրիլի 4[206]

Տաճարներում տեղի են ունեցել Զատկի առավոտյան ժամերգությունները՝ արկերի և կոտրվող ապակիների դղրդյունի տակ։

Քահանան «օրհնեց կուլիչները»: Հուզիչ էր։ Կանայք քայլում էին սև հացի կտորներով և մոմերով, քահանան նրանց ցողում էր սուրբ ջրով։

— Լյուբով Վասիլևնա Շապորինա 1942 թվականի ապրիլի 5[207]

Մետրոպոլիտ Ալեքսին (Սիմանսկի) իր զատկական ուղերձում ընդգծել է, որ 1942 թվականի ապրիլի 5-ին լրանում էր Սառցամարտի 700 տարին, որում Ալեքսանդր Նևսկին հաղթանակ է տարել գերմանական բանակի նկատմամբ[208]։

Լուսանկարիչներ Վ. Գ. Կուլիկովը և Ա. Ա. Շաբանովը, քաղաքի ղեկավարության հանձնարարությամբ, 1942 թվականի Զատկի տոնին և 1943 թվականի Սուրբ ծննդյան տոներին նկարահանել են Լենինգրադի եկեղեցիներն ու տաճարները ժամերգության ժամանակ:

1943 թվականի հոկտեմբերի 11-ին խորհրդային իշխանության տարիների ընթացքում առաջին անգամ տեղի է ունեցել պետական պարգևների շնորհումը հոգևորականներին։ Լենինգրադի 12 հոգևորականներ արժանացել են «Լենինգրադի պաշտպանության համար» մեդալի[209]։

«Փողոցի վտանգավոր կողմ»

խմբագրել
 
Ցնծացող Լենինգրադ։ Շրջափակումը հանված է, 1944 թվալամ

Շրջափակման ժամանակ Լենինգրադում չի եղել մի շրջան, որտեղ հասած չլիներ թշնամու արկը։ Որոշվել են այն թաղամասերն ու փողոցները, որտեղ թշնամու հրետանու զոհ դառնալու ռիսկն ամենամեծն էր։ Այնտեղ տեղադրվել են հատուկ նախազգուշական ցուցանակներ, օրինակ՝ հետևյալ տեքստով. «Հրետակոծության ժամանակ փողոցի այս կողմն առավել վտանգավոր է»։ Հետագայում մի քանի արձանագրություններ վերստեղծվել են քաղաքում՝ ի հիշատակ շրջափակման։

Սանկտ Պետերբուրգի պատմության և մշակութային հուշարձանների պետական վերահսկողության, օգտագործման և պահպանության կոմիտեի նամակից.

  ՀՊՎՕՊՀ-ում առկա տեղեկությունների համաձայն՝ Սանկտ Պետերբուրգում չեն պահպանվել պատերազմի ժամանակաշրջանի իրական նախազգուշական մակագրություններ: Գոյություն ունեցող հուշագրությունները վերստեղծվել են 1960-1970-ական թվականներին որպես հարգանքի տուրք լենինգրադցիների հերոսությանը:
- ՀՊՎՕՊՀ-ի նամակը՝ գրված 2012 թվականի մարտի 6-ին № 17-6-1
 

Շրջափակված Լենինգրադի մշակութային կյանքը

խմբագրել

Քաղաքում, չնայած շրջափակմանը, շարունակվել է մշակութային, մտավոր կյանքը։ Շրջափակման առաջին ձմռանը շարունակել են գործել մի քանի գրադարաններ. մասնավորապես, շրջափակման ողջ ընթացքում բացվել են Պետական հանրային գրադարանը և Գիտությունների ակադեմիայի գրադարանը: Լենինգրադի ռադիոն շարունակել է աշխատել։

1941 թվականի օգոստոսին քաղաքից տարհանվել են գրեթե բոլոր թատերական խմբերը։ Քաղաքում մնացել են միայն Լենինգրադի երաժշտական կոմեդիայի պետական թատրոնի թատերախումբը և Ռադիոկոմիտեի սիմֆոնիկ նվագախումբը[210]։

Թատրոնի դերասան Անատոլի Կորոլկևիչի հուշերի համաձայն՝ ներկայացումները շարունակվել են հրետակոծությունների ժամանակ, սառնամանիքների ժամանակ, երբեմն դերասանները մահացել են ներկայացումների ժամանակ[211]։

1942 թվականի հոկտեմբերի 18-ին Նևսկի պողոտայի Կոմեդիայի թատրոնի տարածքում բացվել է Քաղաքային թատրոնը, որի թատերախումբը կազմել են Ռադիոկոմիտեի և Պուշկինի անվան դրամատիկական թատրոնի արտիստները: Թատրոնն ստացել է «Блокадный» անվանումը։ Առաջին բեմադրությունը եղել է Կ. Սիմոնովի «Ռուս մարդիկ» պիեսը[210]։ 1942 թվականին բեմադրվել է «Եվգենի Օնեգին» օպերան։ Յուրի Ալյանսկիի հուշերի համաձայն՝ չնայած դահլիճում բացասական ջերմաստիճանին, թատրոնի թատերախումբը հանդես է եկել թեթև հագուստով, իսկ դերասանուհի Մարիա Զյունինան, որը մարմնավորել է Օլգային, եղել է խորը դեկոլտեով՝ ցրտից կապույտ մեջքով[212]։

1942 թվականի օգոստոսին վերաբացվել է քաղաքային ֆիլհարմոնիան, որտեղ սկսել են պարբերաբար կատարել դասական երաժշտություն։ Օգոստոսի 9-ին ֆիլհարմոնիայում կայացած առաջին համերգի ժամանակ Լենինգրադի ռադիոկոմիտեի նվագախումբը՝ Կառլ Էլիասբերգի ղեկավարությամբ, առաջին անգամ կատարել է Դմիտրի Շոստակովիչի Լենինգրադի հերոսական սիմֆոնիան, որը դարձել է շրջափակման երաժշտական խորհրդանիշ:

Շրջափակված Լենինգրադի զանգվածային լրատվության միջոցները

խմբագրել

Քաղաքի կյանքում մեծ դեր են խաղացել բազմաթիվ տպագիր հրատարակություններ և լենինգրադյան ռադիոն[213]։

Շրջափակված Լենինգրադի հիմնական տպագիր հրատարակությունը դարձել է «Լենինգրադսկայա պրավդա» թերթը՝ 200 հազար տպաքանակով (1941 թվականի հունիսից խմբագիր է եղել Պ. Վ.Զոլոտուխինը, 1943 թվականից՝ Ն. Դ. Շումիլովը)[214]։

Մեկ այլ մշտական թերթ է եղել երիտասարդական «Սմենա»-ն[214]։ 1942 թվականի ձմռանը թղթի պակասի պատճառով «Սմենան» դադարեցրել է տպագրությունը, սակայն աշխատակիցները դուրս են եկել դրությունից՝ սկսելով թողարկել ռադիոթերթ[214]։

«Լենինգրադսկայա պրավդա» և «Սմենա» թերթերի թողարկումը հավասարեցվել է պաշտպանական ձեռնարկությունների և հացաբուլկեղենի աշխատանքին։ Այդ պատճառով «Վ. Վոլոդարսկու անվան տպարանը», որտեղ տպագրվում էին այդ թերթերը, առաջին հերթին է ապահովվել էլեկտրաէներգիայով[214]։

Շրջափակված Լենինգրադի մամուլը թողարկել է տպագիր արտադրանքի հետևյալ տեսակները[215].

  1. Ռազմաճակատային թերթեր («За Родину», «На страже Родины», «На защиту Ленинграда», «В бой за Родину» и другие), «Краснознамённый Балтийский флот»,
  2. Ֆաբրիկա-գործարանային թերթեր («Кировец», «За трудовую доблесть», «Балтиец», «Молот», «Электродвигатель», «Защита Отечества», «Кировец», «Ижорец», «Патриот», «Ждановец», «Боевой пост» և այլն),
  3. ՀամԿ(բ)Կ շրջկոմների և այլ կազմակերպությունների կողմից հրատարակված թերթեր («Боевые Резервы», «Крылья Советов», «Сталинец», «Северо-Западный Водник», «Ворошиловец» և այլն), «Большевистский Агитатор», «Смольнинцы готовятся к зиме», «Всё для победы», «За образцовую подготовку к зиме», «Красногвардейский овощевод»,
  4. 22 ամսագիր, այդ թվում՝ գրական-գեղարվեստական՝ «Звезда» и «Ленинград», քաղաքական՝ «Пропаганда и агитация» և «Блокнот агитатора»,
  5. Տեղեկագրեր և թռուցիկներ՝ «Последние известия», «Окна ТАСС», «Боевой карандаш», ինչպես նաև «Балтийцы в боях за Родину» և «Красноармейская газета» լուսանկարներով լրագրերը։ Պատերազմի տարիներին Լենինգրադում տպագրվել է 35 միլիոն թռուցիկ և պաստառ։
  6. Ընդհատակյա պարտիզանական տպագրություն (53 թերթ):

Շրջափակված Լենինգրադում հրատարակվող ամբողջ տպագիր արտադրանքի ծավալը գերազանցել է պատերազմի նախօրեին քաղաքում տպագրված արտադրանքի ծավալը[213]։ Պարբերական տպագրությունը օգնել է լուծել բնակիչների կենցաղային և սոցիալական տարբեր խնդիրներ, բարձրացրել լենինգրադցիների մարտական ոգին[213]։

Լենինգրադի շախմատի առաջնություն

խմբագրել

1943 թվականին Լենինգրադի շրջափակումը ճեղքելուց հետո որոշվել է անցկացնել Լենինգրադի շախմատի հերթական՝ 17-րդ առաջնությունը։ Ընդհանուր առմամբ, դրան մասնակցել են 10 խաղացողներ, նրանցից ոմանք հատուկ հետ էին կանչվել ռազմաճակատից՝ առաջնությանը մասնակցելու համար, մեծ մասը եղել է վարպետի կամ առաջին կարգի թեկնածուներ: Շրջափակման առաջնության մասնակիցների թվում են եղել Պավել Կոնդրատևը, 15-ամյա Արոն Ռեշկոն և որպես շաշկի խաղացող հայտնի Վասիլի Սոկովը, որը նույնպես շախմատի վարպետի թեկնածու էր: Լենինգրադի չեմպիոն է դարձել վարպետի թեկնածու Ֆեոդոր Սկլյարովը: Վասիլի Սոկովը (դա եղել է նրա վերջին մարզական ելույթը. 1944 թվականին նա զոհվել է ռազմաճակատում) երկրորդ տեղը կիսել է վարպետի թեկնածու Անդրեյ Նեսլերի հետ։

Ֆուտբոլային խաղեր

խմբագրել

1942-1943 թվականներին անցկացվել են ֆուտբոլային հանդիպումներ։ Առաջինը եղել է «Դինամոյի» և Բալթիական նավատորմի անձնակազմի՝ մայոր Ա.Լոբանովի թիմի միջև խաղը, որը տեղի է ունեցել 1942 թվականի մայիսի 6-ին Կրեստովսկի կղզու «Դինամո» մարզադաշտում։ Խաղը բաղկացած է եղել 30-ական րոպե տևողությամբ երկու խաղակեսերից և ավարտվել է «Դինամոյի» հաղթանակով 7:3 հաշվով:

Հրեաների ցեղասպանությունը Պուշկինում և Լենինգրադի մարզի այլ քաղաքներում

խմբագրել

Նացիստների կողմից հրեաների բնաջնջման քաղաքականությունը ազդել է նաև շրջափակված Լենինգրադի օկուպացված արվարձանների վրա։ Այսպես, ոչնչացվել է Պուշկին քաղաքի գրեթե ողջ հրեական բնակչությունը։ Պատժիչ կենտրոններից մեկը գտնվել է Գատչինայում:

Գատչինան գերմանական զորքերի կողմից գրավվել էր Պուշկինից մի քանի օր առաջ։ Այնտեղ բնակեցվել են հատուկ զոնդերջոկատներ և այնզացխումբ «Ա»-ն, և այդ ժամանակից ի վեր այն դարձել է մոտակա շրջակայքում գործող պատժիչ մարմինների կենտրոն։ Կենտրոնական համակենտրոնացման ճամբարը գտնվում էր հենց Գատչինայում, իսկ մի քանի այլ ճամբարներ՝ Ռոժդեստվենոյում, Վիրիցայում, Տորֆյանում, հիմնականում փոխադրման կետեր էին։ Գատչինայի ճամբարը նախատեսված էր ռազմագերիների, հրեաների, բոլշևիկների և գերմանական ոստիկանության կողմից ձերբակալված կասկածելի անձանց համար։

Հոլոքոստը Պուշկինում // tsarselo.ru

1991 թվականի հոկտեմբերի 13-ին Պուշկինում տեղադրվել է ցեղասպանության զոհերին նվիրված «Վշտի բանաձև» (ռուս.՝ «Формула скорби») հուշարձանը[216]։

Գիտնականների գործը

խմբագրել

1941 թվականի հոկտեմբերից մինչև 1942 թվականի մարտը Լենինգրադի մարզի ՆՔԲՎ քննչական բաժնի 2-րդ բաժանմունքի պետ Ֆեոդոր Կրուժկովի ղեկավարությամբ, «հակասովետական, հակահեղափոխական, դավաճանական գործունեություն» իրականացնելու մեղադրանքով, ձերբակալվել են Լենինգրադի բարձրագույն ուսումնական հաստատությունների 200-300 աշխատակիցներ և նրանց ընտանիքների անդամներ: Մի քանի դատական գործընթացների արդյունքում Լենինգրադի ռազմաճակատի զորքերի և Լենինգրադի շրջանի ՆԳԺԿ-ի զորքերի ռազմական տրիբունալը մահապատժի է դատապարտեցին 32 բարձր որակավորում ունեցող մասնագետների (չորսը գնդակահարվել են, մնացածի պատիժը փոխարինվել է ուղղիչ աշխատանքային ճամբարների տարբեր ժամանակահատվածներով), ձերբակալված գիտնականներից շատերը մահացել են քննչական բանտում և ճամբարներում:

1954-1955 թվականներին դատապարտյալներն արդարացվել են այն բանից հետո, երբ ձերբակալվածներից մեկը, կրելով իր պատիժը և ազատ արձակվելով, համապատասխան բողոք է ուղարկել ԽՄԿԿ Կենտկոմին։ Քննության ընթացքում պարզվել է, որ քննիչները մեծ մասամբ խոստովանական ցուցմունքներն ստացել են ապօրինի մեթոդներով, և դրանք չեն կարող նույնիսկ համարվել խոստովանական (դրանք տրվել են խոշտանգումների, խաբեության, սադրանքների կամ հարկադրանքի ներքո)։ 1955 թվականին Կրուժկովը (գնդապետի կոչում ստանալուց մեկ տարի անց) 8-րդ ռազմածովային նավատորմի ռազմական տրիբունալի կողմից դատապարտվել է 20 տարվա ուղղիչ աշխատանքային ճամբարների՝ գույքի բռնագրավմամբ, բոլոր կոչումներից և պարգևներից զրկելով (նա ունեցել է Կարմիր աստղի երկու շքանշան, «Մարտական ծառայությունների համար» մեդալ և «Լենինգրադի պաշտպանության համար» մեդալ) և կուսակցությունից հեռացմամբ (նրա գործընկերներն ու վերադասները, որոնք ներգրավված էին եղել այդ գործում, նույնպես զրկվել են վերը նշվածներից, բայց մնացել են ազատության մեջ): Կրուժկովը պատիժը կրել է ընդամենը յոթ տարի և մահացել է 1966 թվականին[217]։

Յուրացումներ և չարաշահումներ

խմբագրել

Քաղաքի սննդի մատակարարման պակասելուն զուգահեռ զարգացել է սև շուկան, որտեղ հնարավոր էր ապրանքներ ձեռք բերել զարդերի, ադամանդների, հնարժեք իրերի և արտարժույթի դիմաց: Եղել են եքենայություների դեպքեր. թիթեղյա բանկաների մեջ գտել է ավազ, բնական օլիֆի շշեր, որոնք պատրաստվել են արևածաղկի ձեթով, փաթաթվել են թղթի մի քանի շերտերով, քանի որ դրանում յուղը միայն վերևում էր, իսկ ներքևում լցված էր սովորական ջուրը: Կեղծվել են պարենային քարտեր։ Շրջափակման ընթացքում Լենինգրադի սոցիալիստական սեփականության գողության դեմ պայքարի վարչության աշխատակիցները սպեկուլյանտներից առգրավել են 23 միլիոն ռուբլի կանխիկ, 4 միլիոն ռուբլի պետական պարտատոմսերով, 73 հազար ռուբլի արժողությամբ ոսկե մետաղադրամներ, 1255 կիլոգրամ ոսկե իրեր և ձուլակտորներով ոսկի, 3284 հատ ոսկե ժամացույց: Սոցիալիստական սեփականության գողության դեմ պայքարի վարչության գծով քրեական պատասխանատվության է ենթարկվել 14 545 մարդ[218]։ Մեղավորների նկատմամբ որոշ դեպքերում կիրառվել է նաև բարձրագույն պատիժ։ Օրինակ՝ Սմոլնիչեսկայա գրասենյակի խանութի վարիչ Ակոնենը և նրա օգնական Սրեդնևան, որոնք հաց վաճառելիս սխալ են կշռել և յուրացրած հացի դրմաց ստացել մորթեղեն, հնարժեք իրեր, ոսկյա իրեր, գնդակահարվել են[68]։

Շրջափակման առաջին ձմռանը տեղի են ունեցել ամբոխի կողմից մթերային խանութների թալանի դեպքեր։ Այսպես, 1942 թվականի հունվարին խանութների թալանի կամ սննդամթերք տեղափոխող աշխատողների վրա հարձակումների համար ձերբակալվել է 325 մարդ: Սննդամթերքին կամ մթերային քարտերին տիրանալու նպատակով քաղաքացիների վրա հարձակումների համար 1942 թվականի առաջին կիսամյակում ձերբակալվել է 1216 մարդ[219]։

Մարդակերություն

խմբագրել
Մարդակերության համար ձերբակալվածների վիճակագրություն[220][221]
1941 թվական 1942 թվական
նոյեմբեր դեկտեմբեր հունվար փետրվար մարտ ապրիլ մայիս հունիս հուլիս օգոստ. սեպտ. հոկտ. նոյ. դեկտ.
Ձերբակալվածներ 4 43 366 612 399 300 326 56 15 4 2 1 4 4

Սովի պատճառով քաղաքում տեղի են ունեցել մարդակերության դեպքեր՝ ինչպես բնական մահով մահացած մարդկանց, այնպես էլ կանխամտածված սպանություններ կատարմամբ: 2004 թվականին գաղտնազերծված տվյալների համաձայն՝ 1942 թվականի դեկտեմբերին ՆԳԺԿ-ը մարդակերության համար ձերբակալել է 2105 մարդ։ Դիակակերությունը պատժվել է ազատազրկմամբ, իսկ մարդակերության համար սպանությունը սովորաբար ենթադրում էր գնդակահարություն։ ՌԽՖՍՀ քրեական օրենսգրքում մարդակերության համար հոդված չի եղել, այդ պատառով ձերբակալվածներին դատել են 59[3] հոդվածով՝ «Ավազակություն»[222]։

Մարդակերության համար սպանության դեպքերը շատ ավելի քիչ են եղել, քան դիակակերության դեպքերը. 1942 թվականի ապրիլին ձերբակալված 300 մարդուց միայն 44-ն են սպանություն կատարել[223]։ Մարդակերների 64 %-ը եղել են կանայք, 44 %-ը՝ գործազուրկ, 90 %-ը՝ անգրագետ կամ միայն տարրական կրթությամբ, 15 %-ը՝ Լենինգրադի բնիկներ էին, իսկ 2 %-ը ունեցել են քրեական անցյալ: Մարդակերության դեպքերի մեծ մասը տեղի է ունեցել ոչ թե հենց քաղաքում, այլ հարակից գյուղական վայրերում: Մարդակերության դիմողները հաճախ եղել են միայնակ կանայք՝ իրենց խնամքին գտնվող երեխաներով և առանց քրեական անցյալի, ինչը նպաստել է դատարանի կողմից ներողամտության ցուցաբերմանը[224]։

Մարդակերության համար սպանություններից ավելի հաճախ տեղի են ունեցել սննդի քարտերի համար սպանություններ. 1942 թվականի առաջին վեց ամիսներին Լենինգրադում տեղի են ունեցել 1216 այդպիսի սպանություններ, չնայած այն հանգամանքին, որ այդ ժամանակ եղել է սովի գագաթնակետը, և ամսական մոտ 100 հազար մարդ էր մահանում: Պատմաբան Լիզա Կիրշենբաումը նշում է, որ մարդակերության հաճախականությունը «ցույց է տալիս, որ լենինգրադցիների մեծամասնությանը հաջողվել է պահպանել իրենց մշակութային նորմերը ամենաաներևակայելի հանգամանքներում»[225]։

Խորհրդային ռազմածովային նավատորմը Լենինգրադի պաշտպանությունում

խմբագրել

Լենինգրադի պաշտպանության, շրջափակման ճեղքման և շրջափակման պայմաններում քաղաքի գոյության ապահովման գործում առանձնահատուկ դեր են խաղացել Կարմրադրոշ Բալթիական նավատորմը (ռուս.՝ Краснознамённый Балтийский флот, ԿԲ��) (հրամանատար՝ ծովակալ Վ. Ֆ. Տրիբուց), Լադոգայի ռազմական նավատորմը (կազմավորվել է 1941 թվականի հունիսի 25-ին, լուծարվել է 1944 թվականի նոյեմբերի 4-ին, հրամանատարներ՝ Վ. Պ. Բարանովսկի, Ս. Վ. Զեմլյանիչենկո, Պ. Ա. Տրայնին, Վ. Պ. Բոգոլեպով, Բ. Վ. Խորոշխին՝ 1941 թվականի հունիս-հոկտեմբեր, Վ. Ս. Չերոկով՝ 1941 թվականի հոկտեմբերի 13-ից), ռազմածովային ուսումնարանների կուրսանտները (Լենինգրադի ռազմածովային ուսումնական հաստատության առանձին կուրսանտական բրիգադը, հրամանատար՝ փոխծովակալ Ս. Ս. Ռամիշվիլի): Լենինգրադի ճակատամարտի տարբեր փուլերում ստեղծվել են Չուդսկոեի և Իլմենի ռազմական նավատորմերը[226]։

Պատերազմի ամենասկզբում ստեղծվել է Լենինգրադի և լճային շրջանի ծովային պաշտպանությունը (ռուս.՝ Морская оборона Ленинграда и озёрного района, МОЛиОР)[226]։ 1941 թվականի օգոստոսի 30-ին հյուսիսարևմտյան ուղղության զորքերի ռազմական խորհուրդը որոշել է.

ԿԲՆ-ի հիմնական խնդիրն է ծովի կողմից Լենինգրադի մատույցների ակտիվ պաշտպանությունը և Ֆիննական ծոցի հարավային ու հյուսիսային ափերին ծովային հակառակորդի կողմից Կարմիր բանակի եզրերի շրջանցումը թույլ չտալը։

1941 թվականի հոկտեմբերի 1-ին Լենինգրադի և լճային շրջանի ծովային պաշտպանությունը վերակազմավորվել է Լենինգրադի ռազմածովային բազայի (հրամանատար՝ դերծովակալ Յու. Ա. Պանտելեև)[226]։

Նավատորմի գործողությունները օգտակար են եղել 1941 թվականին նահանջի, 1941-1943 թվականներին շրջափակումը ճեղքելու փորձերի և պաշտպանության, 1943-1944 թվականներին՝ շրջափակումը ճեղքելու և վերացնելու համար:

Ցամաքային զորքերի աջակցության գործողություններ

խմբագրել

Լենինգրադի ճակատամարտի բոլոր փուլերում կարևոր դեր են ունեցել նավատորմի գործունեության տարբեր ոլորտները։

Ծովային հետևակ

խմբագրել

Ցամաքային մարտերին մասնակցել են ծովային հետևակի կադրային բրիգադները (1-ին, 2-րդ բրիգադներ) և նավաստիների ստորաբաժանումները (3, 4, 5, 6-րդ բրիգադները կազմել են Ուսումնական ջոկատ, Գլխավոր բազա, Անձնակազմ) Կրոնշտադտում և Լենինգրադում գտնվող նավերից։ Որոշ դեպքերում առանցքային հատվածները (հատկապես ափին) հերոսաբար պաշտպանվել են անպատրաստ և փոքր ծովային կայազորներով (Օրեշեկ ամրոցի պաշտպանություն): Ծովային հետևակայինները և նավաստիներից կազմված ծովային հետևակն իրենց լավագույնս են դրսևորել շրջափակումը ճեղքելիս և վերացնելիս: Ընդհանուր առմամբ, ԿԲՆ-ի կազմից 1941 թվականին Կարմիր բանակին ցամաքային ճակատներում գործողությունների համար փոխանցվել է 68 644 մարդ, 1942 թվականին՝ 34 575 մարդ, 1943 թվականին՝ 6786 մարդ, չհաշված ծովային հետևակի այն ստորաբաժանումները, որոնք ընդգրկված էին նավատորմի կազմում կամ ժամանակավորապես հանձնվել էին ռազմական հրամանատարություններին[227]։

Նավային և առափնյա հրետանի

խմբագրել

Նավային և առափնյա հրետանի (100-406 մմ տրամաչափի 345 հրանոթ, անհրաժեշտության դեպքում մարտի մեջ է մտցվել ավելի քան 400 հրանոթ) արդյունավետ ճնշել է հակառակորդի մարտկոցները, նպաստել է ցամաքային հարձակումները հետ մղելուն, աջակցել զորքերի առաջխաղացմանը։ Նավատորմի հրետանին կարևոր հրետանային աջակցություն է ցուցաբերել շրջափակումը ճեղքելիս՝ ոչնչացնելով ամրությունների 11 հանգույց, թշնամու երկաթուղային էշելոնը, ինչպես նաև ճնշելով նրա մարտկոցների զգալի քանակությունը և մասամբ ոչնչացնելով տանկային շարասյունը[228]։ 1941 թվականի սեպտեմբերից մինչև 1943 թվականի հունվարը նավային հրետանին կրակ է բացել 26 614 անգամ՝ սպառելով 100-406 մմ տրամաչափի 371 080 արկ, ընդ որում արկերի մինչև 60 %-ը ծախսվել է հակահրթիռային պայքարի վրա[229]։

1943 թվականին թշնամու մարտկոցները ճնշելու համար Լենինգրադի ռազմաճակատում ստեղծվել է 3-րդ հակահրթիռային հրետանային կորպուսը, որի հիմնական հարվածային ուժը եղել է Բալթիական նավատորմի երկաթուղային հրետանային բրիգադը (101-րդ, ավելի ուշ՝ 1-ին պահակային երկաթուղային հրետանային բրիգադ): Լենինգրադի մոտ գտնվում էր գիտափորձարարական ծովային հրետանային հրաձգարանը, որից կրակում էին փորձնական հրանոթներով՝ մեկը 356 մմ, երկուսը 305 մմ, հինգը 180 մմ, երկուսը 152 մմ, չորսը 130 մմ, և այդ ժամանակվա ամենամեծ խորհրդային հրանոթը՝ 406 մմ տրամաչափով։ Գերմանական կողմից քաղաքի պաշարման ժամանակ օգտագործվել են մեծ և հատուկ հզորության հարյուրավոր հրանոթներ։ Դրանց մոտ կեսըեղել է 21 cm Mrs.18։ 1942 թվականի հունիսի սկզբին Լենինգրադ է տեղափոխվել Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ամենամեծ հրանոթը՝ գերմանական 800 մմ տրամաչափի «Դորա» երկաթուղային հրանոթը[230]։

«Կրասնայա Գորկա» ամրոցի հրետանային զենքերը

Նավատորմի ավիացիա

խմբագրել

Հաջողությամբ գործել է նավատորմի ռմբակոծիչ և կործանիչ ավիացիան։ Բացի այդ, 1941 թվականի օգոստոսին ԿԲՆ-ի ռազմաօդային ուժերի ստորաբաժանումներից ստեղծվել է առանձին ավիախումբ (126 ինքնաթիռ): Շրջափակման ճեղքման ժամանակ օգտագործվող ավիացիայի ավելի քան 30 %-ը պատկանել է նավատորմին[228]։ Քաղաքի պաշտպանության ընթացքում կատարվել է ավելի քան 100 հազար թռիչք, որից մոտ 40 հազարը՝ ցամաքային զորքերին աջակցելու համար[229]։

Գործողություններ Բալթիկ ծովի և Լադոգա լճի ջրային տարածքում

խմբագրել

Ցամաքային մարտերին աջակցելուց բացի նավատորմ գործել է նաև Բալթիկ ծովի և Լադոգա լճի ջրային տարածքում, ինչը նույնպես ազդել է ցամաքային ռազմաբեմում ծավալված մարտերի ընթացքի վրա:

«Կյանքի ճանապարհ»

խմբագրել

Նավատորմն ապահովել է «կյանքի ճանապարհի» գործունեությունը և ջրային հաղորդակցությունը Լադոգայի ռազմական նավատորմի հետ: 1941 թվականի աշնանային նավարկության ընթացքում 60 հազար տոննա բեռ է առաքվել Լենինգրադ, այդ թվում՝ 45 հազար տոննա սնունդ, քաղաքից տարհանվել է ավելի քան 30 հազար մարդ, Օսինովեցից 20 հազար կարմիրբանակային, նավաստի և հրամանատարներ են տեղափոխվել լճի արևելյան ափ: 1942 թվականի նավարկության ժամանակ (1942 թվականի մայիսի 20 — 1943 թվականի հունվարի 8) քաղաք է առաքվել 790 հազար տոննա բեռ (բեռների գրեթե կեսը եղել է պարենամթերք), Լենինգրադից դուրս է բերվել 540 հազար մարդ և 310 հազար տոննա բեռ։ 1943 թվականի նավարկության ժամանակ տեղափոխվել է 208 հազար տոննա բեռ և 93 հազար մարդ[231]։

Ծովային ականային շրջափակում

խմբագրել

1942-1944 թվականներին Բալթիական նավատորմը փակվել է Նևայի շուրթի սահմաններում։ Նրա մարտական գործողություններին խոչընդոտել է ականապատ դաշտը, որտեղ նույնիսկ պատերազմ հայտարարելուց առաջ գերմանացիները գաղտնի տեղադրել էին 1060 խարիսխային կոնտակտային և 160 հատակային ոչ կոնտակտային ականներ, այդ թվում՝ Նայսաար կղզուց հյուսիս-արևմուտք, իսկ մեկ ամիս անց դրանք դարձել են 10 անգամ ավելի (մոտ 10 000 ական)[232][233]: Սուզանավերի գործողությանը խոչընդոտել են նաև ականապատված հականավային ցանցերը։ Այն բանից հետո, երբ դրանցում ոչնչացվել են մի քանի նավակներ, նրանց գործողությունները նույնպես դադարեցվել են, ինչի արդյունքում նավատորմը թշնամու ծովային և լճային հաղորդակցության վայրերում գործողություններ է իրականացրել հիմնականում տորպեդավոր նավակներով և ավիացիայի ուժերով։

Լենինգրադի շրջափակման ամբողջական վերացումից հետո հնարավոր է դարձել ականազերծումը Ֆիննական ծոցում, որին, Ֆինլանդիայի հետ զինադադարի պայմանի համաձայն, մասնակցել են նաև ֆինն ականազերծողները։ 1944 թվականի հունվարից նպատակ է դրվել մաքրել Մեծ նավային ճանապարհը, որն այն ժամանակ հիմնական ելքն էր դեպի Բալթիկ ծով:

1946 թվականի հունիսի 5-ին Կարմրադրոշ Բալթիական նավատորմի հիդրոգրաֆիական բաժինը թողարկել է № 286 ծանուցագիր ծովագնացներին, որը հայտնել է ցերեկային ժամերին նավարկության բացման մասին Մեծ նավային ճանապարհով՝ Կրոնշտադտից մինչև Տալլին-Հելսինկի մայրուղի, որն այդ ժամանակ արդեն մաքրված էր ականներից և ելք ուներ դեպի Բալթիկ ծով: Սանկտ Պետերբուրգի «Սանկտ Պետերբուրգի տոների և հիշատակի օրերի մասին» օրենքով (2-րդ հոդվածը 2007 թվականի հունվարի 24-ի օրենքի խմբագրությունում, հրապարակվել է 2007 թվականի փետրվարի 5-ին № 27-8) այդ օրը հայտարարվել է պաշտոնական հիշատակի օր և հայտնի է որպես Լենինգրադի ծովային ականային շրջափակման ճեղքման օր (ռուս.՝ День прорыва морской минной блокады Ленинграда, առաջին անգամ նշվել է 2008 թվականի հունիսի 5-ին)[234][235]։ Մարտական թռչքն այսքանով չի ավարտվել և շարունակվել է մինչև 1957 թվականը, իսկ Էստոնիայի բոլոր ջրային տարածքները բաց են դարձել լողի և ձկնորսության համար միայն 1963 թվականին[233]։

Տարհանում

խմբագրել
 
Հուշատախտակ՝ նվիրված 1941 թվականին Տալլինից Կրոնշտադտ թռիչքի ժամանակ զոհված նավաստիներին

Նավատորմը տարհանում էր խորհրդային զորքերի բազաներ և մեկուսացված խմբավորումներ: Մասնավորապես՝ տարհանում Տալլինից Կրոնշտադտ օգոստոսի 28-30-ը, Հանկոյից Կրոնշտադտ և Լենինգրադ հոկտեմբերի 26-ից դեկտեմբերի 2-ը, Լադոգա լճի հյուսիս-արևմտյան ափի շրջանից Շլիսելբուրգ և Օսինովեց հուլիսի 15-27-ը, Վալաամ կղզուց Օսինովեց սեպտեմբերի 17-20-ը, Պրիմորսկից Կրոնշտադտ 1941 թվականի սեպտեմբերի 1-2-ը, Բյորկի կղզեխմբի կղզիներից Կրոնշտադտ նոյեմբերի 1-ին, Գոգլանդ, Մեծ Տյուտերս և այլ կղզիներից 1941 թվականի հոկտեմբերի 29-ից նոյեմբերի 6-ն ընկած ժամանակահատվածում: Դա թույլ է տվել պահպանել անձնակազմը՝ մինչև 170 հազար մարդ[236] և ռազմական տեխնիկայի մի մասը, մասամբ դուրս բերել քաղաքացիական բնակչությանը, ուժեղացնել Լենինգրադը պաշտպանող զորքերը։ Տարհնման պլանի նախապատրաստված չլինելու, երթուղիների որոշման ժամանակ թույլ տրված սխալների, օդային պաշպանության և նախնական ականազերծման բացակայության, հակառակորդի ավիացիայի գործողությունների պատճառով, իրենց և գերմանացիների կողմից ականապատված դաշտերում եղել են ծանր կորուստներ[237]։

Դեսանտային գործողություններ

խմբագրել

Լենինգրադի ճակատամարտի ընթացքում իրականացվել են դեսանտային գործողություններ, որոնց մի մասը ողբերգական ավարտ է ունեցել, օրինակ՝ Պետերգոֆի դեսանտը, Ստրելնինսկի դեսանտը։ 1941 թվականին ԿԲՆ-ն և Լադոգայի նավատորմը իջեցրել են 15 դեսանտ, 1942 թվականին՝ 2, 1944 թվականին՝ 15[237]։ Հակառակորդի դեսանտային գործողությունները կանխելու փորձերից առավել հայտնի են գերմանա-ֆիննական նավատորմի ոչնչացումը և դեսանտի հետ մղումը 1942 թվականի հոկտեմբերի 22-ին Լադոգա լճի Սուխո կղզու համար մղված մարտի ընթացքում[238]։

Հիշատակ

խմբագրել

Լենինգրադի պաշտպանության և ընդհանուր առմամբ Հայրենական մեծ պատերազմի ընթացքում մատուցած ծառայությունների համար ԿԲՆ-ի և Լադոգայի նավատորմի 66 կազմավորումներ, նավեր և զորամասեր պատերազմի ընթացքում արժանացել են կառավարական պարգևների: Միևնույն ժամանակ, պատերազմի ընթացքում ԿԲՆ-ի անձնակազմի անդառնալի կորուստները կազմել են 55890 մարդ, որոնց հիմնական մասը բաժին է ընկնում Լենինգրադի պաշտպանության ժամանակաշրջանին:

Սուխո կղզում «կյանքի ճանապարհը» պաշտպանող հրետանային նավաստիների հիշատակին ՀամԼԿԵՄ Սոլնիինսկի շրջկոմի կոմերիտականները 1969 թվականի օգոստոսի 1-2-ին տեղադրել են հուշատախտակ՝ պաշտպանության հրամանատարի գրառումներից վերցված տեքստով։

... 4 ժամ ուժեղ melee. Ինքնաթիռները ռմբակոծում են մարտկոցը: Մեզ մոտ 70-ից մնացել է 13-ը, վիրավորները 32-ն են, մնացածներն ընկել են ։ Հրանոթ 3, Կատարել է 120-ական կրակոց: 30 գրոշներից 16-ը խորտակվել են, 1-ը գերեվարվել են ։ Ծեծել են շատ ֆաշիստների… պաշտպանության հրամանատար, ավագ լեյտենանտ Ի. Կ. Գուսև, 1942 թվականի հոկտեմբերի 22

...4 ժամ ուժեղ ձեռնամարտ։ Ինքնաթիռները ռմբակոծում են մարտկոցը: Մեզ մոտ 70-ից մնացել են 13-ը, վիրավորները 32-ն են, մնացածներն ընկել են։ Հրանոթները երեքն են, կատարել է 120-ական կրակոց: 30 նավադրոշներից 16 նավ խորտակվել է, 1-ը գերեվարվել է։ Ջարդել ենք շատ ֆաշիստների…

— պաշտպանության հրամանատար, ավագ լեյտենանտ Ի. Կ. Գուսև, 1942 թվականի հոկտեմբերի 22

Ականազերծող նավաստիներին

խմբագրել
 
Հուշարձան Ելագինի կղզում՝ պատերազմի ժամանակ ականազերծողների դիվիզիոնի տեղակայման վայրում

Հայրենական մեծ պատերազմի ժամանակ 35 ականազերծողներ պայթել են ականների վրա, հինգը տորպեդահարվել են սուզանավերով, չորսը զոհվել են օդային ռումբերից, ինը՝ հրետանային կրակից։ Ընդհանուր առմամբ զոհվել է 53 ականազերծող: Զոհված նավերի հիշատակը հավերժացնելու համար Բալթիական նավատորմի ականազերծման բրիգադի նավաստիները պատրաստել են հուշատախտակներ և տեղադրվել Տալլինի Минная гавань նավահանգստում՝ հուշարձանի պատվանդանի վրա։ 1994 թվականին այդ նավահանգստից նավերի հեռանալուց առաջ տախտակները հանվել են և տեղափոխվել Ալեքսանդր Նևսկու տաճար[233]։

1990 թվականի մայիսի 9-ին Կիրովի անվան մշակույթի և ժամանցի կենտրոնական ազգում բացվել է հիշատակի կոթող, որը տեղադրվել է շրջափակման ժամանակ Բալթիական նավատորմի 8-րդ դիվիզիոնի տեղակայման վայրում։ Այս վայրում ամեն տարի մայիսի 9-ին (2006 թվականից նաև ամեն հունիսի 5-ին) հանդիպում են ականազերծող վետերաններ և Միջին Նևկայում մոտորանավակից ջուրն են իջեցնում զոհվածների հիշատակին նվիրված ծաղկեպսակ[234]։

1942-1944 թվականներին այս վայրում տեղակայված էր Բալթյան կրկնակի կարմիրդրոշակակիր նավատորմի ականազերծողների 8-րդ դիվիզիոնը, որը խիզախորեն պաշտպանում էր Լենինի քաղաքը։

— Մակագրություն կոթողի վրա

2006 թվականի հունիսի 2-ին Սանկտ Պետերբուրգի ռազմածովային ինստիտուտում՝ Պետրոս Մեծի ծովային կորպուսում, տեղի է ունեցել հանդիսավոր ժողով՝ նվիրված ծովային ականապատ շրջափակման ճեղքման 60-ամյակին։ Ժողովին ներկա են եղել կուրսանտներ, սպաներ, ինստիտուտի դասախոսներ և 1941-1957 թվականների մարտական ականազերծման գործողություններին մասնակցած վետերաններ[234]։

2006 թվականի հունիսի 5-ին Ֆիննական ծոցում (Մոշչնի կղզու (նախկին Լավենսաարի) փարոսի միջօրեական) Բալթիական նավատորմի հրամանատարի հրամանով հայտարարվել է «Բալթյան նավատորմի նավերի փառավոր հաղթանակների և կործանման» հիշատակի վայր։ Այս միջօրեականը հատելիս ռուսական ռազմանավերը, նավի կանոնադրությանը համապատասխան, զինվորական պատիվներ են տալիս «ի հիշատակ Բալթիական նավատորմի ականազերծողների և նրանց անձնակազմերի, որոնք զոհվել են ականապատ պատնեշների ականազերծման ժամանակ 1941-1957 թվականներին»[234]։

2006 թվականի նոյեմբերին Պետրոս Մեծի ծովային կորպուսի ներքին բակում տեղադրվել է մարմարե ցուցանակ՝ «Փառք Ռուսաստանի նավատորմի ականազերծողերին» (ռուս.՝ «СЛАВА МИНЁРАМ ФЛОТА РОССИИ»)[234]։

2008 թվականի հունիսի 5-ին Կենտրոնական Նևկայի նավամատույցում՝ Կիրովի անվան մշակույթի և ժամանցի կենտրոնական ազգում, տեղադրվել է «Ականազերծող նավաստիներին» հուշատախտակ[235]։

Հունիսի 5-ը Լենինգրադի ծովային ականապատ շրջափակման ճեղքման օրն է:

1946 թվականի այս օրը ականազերծողների 8-րդ դիվիզիայի նավակները ԿԲՆ-ի այլ ականազերծողների հետ միասին ավարտել են Մեծ նավային ճանապարհի ականների մաքրումը՝ ուղիղ ճանապարհ բացելով Բալթիկայից Լենինգրադ:

— Կոթողի վրա տեղադրված հուշատախտակի մակագրությունը

Հիշատակ

խմբագրել
 
ԽՍՀՄ փոստային նամականիշներ, 1944 թվական

Ամսաթվեր

խմբագրել
  • 8 սեպտեմբերի, 1941 թվական – շրջափակման սկիզբ,
  • 18 հունվարի, 1943 թվակա – շրջափակման ճեղքման օր,
  • 27 հունվարի, 1944 թվական – շրջափակման ամբողջական վերացման օր,
  • 5 հունիսի, 1946 թվական – Լենինգրադի ծովային ականապատ շրջափակումը ճեղքելու օր։

Ռազմական փառքի օր

խմբագրել

Հունվարի 27-ը՝ ��յն օրը, երբ 1944 թվականին Լենինգրադն ամբողջությամբ ազատագրվել է շրջափակումից, Ռուսաստանի ռազմական փառքի օրերից մեկն է[11][239]։

Պարգևներ և հիշատակի նշաններ

խմբագրել

«Լենինգրադի պաշտպանության համար» (ռուս.՝ «За оборону Ленинграда») մեդալի դիմերեսին պատկերված են Ծովակալության ուրվագծերը և առաջ թեքված հրացաններով մի խումբ զինվորներ։ Եզրագծով մակագրություն է՝ «Լենինգրադի պաշտպանության համար»: Հուշամեդալի դարձերեսին պատկերված է մուրճ և մանգաղ։ Դրանց տակ մեծատառերով տեքստ է՝ «Մեր խորհրդային հայրենիքի համար» (ռուս.՝ «За нашу Советскую Родину»): 1985 թվականի դրությամբ «Լենինգրադի պաշտպանության համար» մեդալով պարգևատրվել է մոտ 1 470 000 մարդ։ Դրանով պարգևատրվածների թվում եղել են 15 հազար երեխաներ և դեռահասներ։

 
Ռուսաստանի բանկի Մետաղադրամ, 25 ռուբլի, Ֆաշիստական շրջափակումից Լենինգրադի լիակատար ազատագրման 75-ամյակին

«Շրջափակված Լենինգրադի բնակչին» (ռուս.՝ «Жителю блокадного Ленинграда») հիշատակի նշանը ստեղծվել է Լենքաղգործկոմի 1989 թվականի հունվարի 23-ի № 5 «Շրջափակված Լենինգրադի բնակչին» նշան ստեղծելու մասին» որոշմամբ: Դիմերեսին կտրված օղակի պատկերն է գլխավոր Ծովակալության ֆոնի վրա, բոցի լեզվակ, դափնու ճյուղը և «900 օր — 900 գիշեր» մակագրությունը, դարձերեսին՝ մուրճ ու մանգաղ և «Շրջափակված Լենինգրադի բնակչին» մակագրությունը։ 2006 թվականի տվյալներով՝ Ռուսաստանում բնակվել է 217 հազար մարդ, որոնց շնորհվել է «Շրջափակված Լենինգրադի բնակչին» նշանը։ Շրջափակված Լենինգրադի բնակչի հուշանշանն ու կարգավիճակն չեն ստացել շրջափակման մեջ բոլոր ծնվածները, քանի որ նշված որոշման համաձայն՝ այն կարող էր ստանալ առնվազն չորս ամիս շրջափակված քաղաքում գտնված անձը։

Սանկտ Պետերբուրգի կառավարության 2013 թվականի հոկտեմբերի 16-ի «Սանկտ Պետերբուրգին պարգևատրելու մասին – ֆաշիստական շրջափակումից Լենինգրադի լիակատար ազատագրման 70-ամյակի պատվին» (ռուս.՝ «О награде Санкт-Петербурга — памятном знаке „В честь 70-летия полного освобождения Ленинграда от фашистской блокады“»)[240] № 799 որոշմամբ թողարկվել է համանուն հուշանշանը։ Ինչպես «Շրջափակված Լենինգրադի բնակչին» նշանի դեպքում, այս նշանը, ինչպես նաև վճարումները չեն ստացել շրջափակման մեջ չորս ամսից պակաս ապրած քաղաքացիները[241]։

 
Ռուսաստանի բանկի մետաղադրամ, ֆաշիստական շրջափակումից Լենինգրադի լիակատար ազատագրման 75-ամյակը, 3 ռուբլի, արծաթ

2018 թվականի հոկտեմբերի 10-ին՝ գերմանական շրջափակումից Լենինգրադի լիակատար ազատագրման 75-ամյակի կապակցությամբ և Սանկտ Պետերբուրգի 27.12.1995 № 156-27 «Սանկտ Պետերբուրգում մրցանակներ, կրթաթոշակներ, պարգևներ հիմնելու մասին» օրենքի համաձայն, Սանկտ Պետերբուրգի կառավարությունը սահմանել է Սանկտ Պետերբուրգի կառավարության պարգևը՝ հիշատակի նշան «Ի պատիվ ֆաշիստական շրջափակումից Լենինգրադի լիակատար ազատագրման 75-ամյակի» («В честь 75-летия полного освобождения Ленинграда от фашистской блокады»)[242]։ Մինչև 2019 թվականի ապրիլի վերջը հիշատակի նշաններ ստացել են 99,5 հազար ռուսաստանցիներ և օտարերկրյա քաղաքացիներ, որոնք պարգևատրվել են «Լենինգրադի պաշտպանության համար» մեդալով և «Շրջափակված Լենինգրադի բնակչին» նշանով: Տարածաշրջանային բյուջեից ավելի քան 1,7 միլիարդ ռուբլի է հատկացվել վետերաններին, շրջափակման մեջ եղածներին, գերմանական համակենտրոնացման ճամբարների անչափահաս բանտարկյալներին և մինչև 1945 թվականի սեպտեմբերի 3-ը ծնված քաղաքացիներին միանվագ դրամական վճարման համար: Ընդ որում, Սանկտ Պետերբուրգի պատմության մեջ առաջին անգամ այդ վճարումը ստացել են նաև այլ շրջանների բնակիչները[243]։

Դրամագիտություն

խմբագրել
  • 2019 թվականի հունվարի 9-ին Ռուսաստանի բանկը շրջանառության մեջ է դրել «Ֆաշիստական շրջափակումից Լենինգրադի լիակատար ազատագրման 75-ամյակը» («75-летие полного освобождения Ленинграда от фашистской блокады») շարքի 3 ռուբլի անվանական արժեքով արծաթե հուշադրամ և 25 ռուբլի անվանական արժեքով ոչ թանկարժեք մետաղներից պատրաստված հուշադրամ[244]։

Լենինգրադի պաշտպանության հուշարձաններ

խմբագրել
  • Հավերժական կրակ
  • Պիսկարյովսկոե գերեզմանատուն
  • «Հերոս քաղաք Լենինգրադին» կոթող Ապստամբության հրապարակում
  • Հուշարձան Լենինգրադի հերոսական պաշտպաններին Հաղթանակի հրապարակում
  • «Ռժևսկի միջանցք» հուշահամալիր
  • «Կռունկներ» հուշահամալիր
  • «Պատռված օղակ» հուշարձան
  • Շրջափակված երթևեկության վերահսկիչի հուշարձան։ Կյանքի ճանապարհին
  • Շրջափակման երեխաների հուշարձան (բացվել է 2010 թվականի սեպտեմբերի 8-ին Սանկտ Պետերբուրգում, Նալիչնայա փողոցի պուրակում, տուն 55, հեղինակներ՝ Գալինա Դոդոնովա և Վլադիմիր Ռեպո, հուշարձանը շալով աղջկա կերպար է և շրջափակված Լենինգրադի պատուհանները խորհրդանշող կոթող)[245]
  • Օրանիենբաումի ռազմահենադաշտի հերոսական պաշտպանությունը (1961, Պետերգոֆ մայրուղու 32-րդ կմ)
  • Քաղաքի հերոսական պաշտպանությունը Պետերգոֆ մայրուղու գոտում (1944, Պետերգոֆ մայրուղու 16-րդ կմ, Սոսնովայա Պոլյանա)
  • «Սգացող մայր» (ռուս.՝ «Скорбящая мать») Կրասնոե Սելո, ազատարարների հիշատակին (1980, Կարմիր գյուղ, Լենինի պողոտա, 81, հրապարակ)
  • Հուշարձան-թնդանոթ 76 մմ (1960-ական թվականներ, Կրասնոե Սելո, Լենինի պողոտա, 112, զբոսայգի)
  • Սյուներ, Քաղաքի հերոսական պաշտպանությունը Կիևյան մայրուղու գոտում (1944, Կիևյան մայրուղու 21-րդ կմ)
  • Հուշարձան, 76-րդ և 77-րդ կործանիչ գումարտակների հերոսներին (1969; Պուշկին, Ալեքսանդրովսկու պուրակ)
  • Կոթող, Քաղաքի հերոսական պաշտպանությունը Մոսկովյան մայրուղու գոտում (1957)
  • «Շրջափակված Լենինգրադի լեռնագնացներին» հուշատախտակ
Կիրովի շրջան
  • Մարշալ Գովորովի հուշարձան (Ստաչեկ հրապարակ)
  • Խորաքանդակ՝ ի պատիվ զոհված կիրովցիների՝ շրջափակված Լենինգրադի բնակիչների (Մարշալ Գովորովի փող., 29)
  • Լենինգրադի պաշտպանության առաջատար եզրը
  • Կրասնենկոյե գերեզմանատուն (Ստաչեկ պողոտա, 100)
  • Յուժնոյե գերեզմանատուն (Կրասնոպուտիլովսկայա փողոց, տուն 44)
  • Դաչնոյե զինվորական գերեզմանատուն (Ժողովրդական աշխարհազորի պողոտա, տ. 143-145)
  • «Շրջափակման տրամվայ» հուշահամալիր (Ստաչեկ պողոտայի և Ավտոմոբիլային փողոցի անկյուն)
  • «Զոհված հրետաձիգներին» հուշարձան (Կանոներսկի կղզի, տ. 19)
  • Բալթիական նավաստիների հերոսների հուշարձան (Մեժևոյ ջրանցք, տ. 5)
  • Լենինգրադի պաշտպանների կոթող (Ստաչեկ պողոտայի և Մարշալ Ժուկովի պողոտայի անկյուն)
  • «Հրետակոծության ժամանակ փողոցի այս կողմը ամենավտանգավորն է» գրություն պատին Կալինինի փողոցի թիվ 6 շենք 2 հասցեում
  • «Հաղթող տանկ» հուշարձան Ավտովոյում

Շրջափական թանգարան

խմբագրել
  • Լենինգրադի պաշտպանության և շրջափակման պետական թանգարան — ըստ էության, բռնադատվել է 1952 թվականին Լենինգրադի գործի ընթացքում, վերսկսել է գործել 1989 թվականին։

Լենինգրադի պաշտպաններին

խմբագրել
  • Փառքի կանաչ գոտի

Լենինգրադի երեխաներին

խմբագրել
  • Շրջափակված Լենինգրադի երեխաների հուշարձան Սանկտ Պետերբուրգում
  • 1941 թվականի հոկտեմբերին Տիխվինում տարհանման ժամանակ զոհված շրջափակված Լենինգրադի երեխաների հուշարձանը բացվել է 2016 թվականի հոկտեմբերին[246]
  • Հայրենական մեծ պատերազմի ժամանակ զոհված երեխաների հուշարձան Լիչկովո կայարանում (ներկայում՝ Նովգորոդի մարզ) ի հիշատակ 1941 թվականի հուլիսի 18-ի ողբերգության, երբ Լենինգրադից տարհանված երեխաների հետ 12 վագոնից բաղկացած գնացքը ռմբակոծվել է ֆաշիստական ավիացիայի կողմից Լիչկովո կայարանում
  • Շրջափակված Լենինգրադի երեխաների հուշարձան Ալթայի երկրամասի Տրոիցկի շրջանի Բորովլյանկա գյուղում
  • Շրջափակված Լենինգրադի երեխաների հուշարձան Օմսկում
  • Շրջափակված Լենինգրադի երեխաների հուշարձան Երևանում:

Շրջափակված քաղաքի բնակիչներին

խմբագրել
 
Նամականիշ, «Հիշատակի մոմ» հուշահամալիրը Երուսաղեմում
 
ԽՍՀՄ փոստային նամականիշ, 1964 թ, Ֆաշիստական շրջափակումից Լենինգրադի ազատագրման 20-ամյակը
  • Քաղաքացինե՛ր, հրետակոծության ժամանակ փողոցի այս կողմն առավել վտանգավոր է։
  • «Շրջափակման բարձրախոս» (ռուս.՝ «Блокадный репродуктор») հիշատակի նշան Նևսկի պողոտայի և Մալայա Սադովայա փողոցի անկյունում, տ. 54/3
  • Գերմանական հրետանային արկերի հետքեր
  • Տաճար՝ ի հիշատակ շրջափակման օրերի
  • Հուշատախտակ Անհնազանդների պողոտայի (Пр��спект Непокорённых) 6-րդ տան պատին, որտեղ գտնվել է ջրհորը, որից ջուր են վերցրել շրջափակված քաղաքի բնակիչները:
  • Սանկտ Պետերբուրգի էլեկտրական տրանսպորտի թանգարանն ունի շրջափակման ժամանակվա ուղևորատար և բեռնատար տրամվայների մեծ հավաքածու։
  • Շրջափակման ժամանակվա ենթակայան Ֆոնտանկայում. շենքի վրա գտնվում է հուշատախտակ՝ «Շրջափակված Լենինգրադի տրամվայների սխրանքը» գրությամբ։ 1941-1942 թվականների դաժան ձմռանից հետո այս ենթակայանը էներգիա է հաղորդել ցանցին և ապահովել վերածնված տրամվայի շարժումը[247]:
  • Բլոկադայի փշաձկնիկի հուշարձան, Սանկտ Պետերբուրգ, Կրոնշտադտի շրջան[248]
  • «Блокадная прорубь» նշան, Ֆոնտանկա գետի ամբարտակ, 21
  • «Շրջափակման վարսավիրանոց» նշան Նևսկի պողոտայի 54/3 տան պատին
  • «Հիշատակի մոմ» հուշարձան՝ ի պատիվ շրջափակված Լենինգրադի հերոսական բնակիչների և պաշտպանների: Բացվել է Երուսաղեմում (Իսրայել) Ռուսաստանի նախագահ Վլադիմիր Պուտինի մասնակցությամբ 2020 թվականի հունվարի 23-ին[249]։

Միջոցառումներ

խմբագրել
  • 1944 թվականի մայիսի 1-ին Լենինգրադի ռազմաճակատի ռազմական խորհուրդը բացել է «Լենինգրադի հերոսական պաշտպանությունը» ցուցահանդեսը[250]։ 1944 թվականի ապրիլի 30-ին առաջին այցելուներին հրավիրել են դիտելու ցուցասրահները Սոլյանի քաղաքում[250]։ 1945 թվականից ցուցահանդեսը վերածվել է Լենինգրադի պաշտպանության թանգարանի, որի համար հատկացվել է 800 հազար ռուբլի[251]։ 1953 թվականին թանգարանը լուծարվել է[252]։
  • 1954 թվականին Լենինգրադի պատմության թանգարանում բացվել է «Լենինգրադը Հայրենական մեծ պատերազմի տարիներին» ցուցահանդեսը, որտեղ ներկայացվել է Տանյա Սավիչևայի օրագիրը[252]։
  • 2009 թվականի հունվարին Սանկտ Պետերբուրգում տեղի է ունեցել «Լենինգրադյան հաղթանակի ժապավենը» (ռուս.՝ «Ленточка Ленинградской Победы») ակցիան, որը նվիրված էր Լենինգրադի շրջափակման վերջնական վերացման 65-ամյակին[253]։
  • 2009 թվականի հունվարի 27-ին Սանկտ Պետերբուրգում անցկացվել է «Հիշատակի մոմ» ակցիան՝ ի հիշատակ Լենինգրադի շրջափակման ամբողջական վերացման 65-ամյակի։ Ժամը 19:00-ին քաղաքացիներին առաջարկվել է անջատել իրենց բնակարանի լույսը և լուսամուտում մոմ վառել՝ ի հիշատակ շրջափակված Լենինգրադի բոլոր բնակիչների և պաշտպանների: Քաղաքային ծառայությունները վառել են Վասիլևսկի կղզու Ռոստրալ սյուների ջահերը, որոնք հեռվից հսկա մոմերի տեսք ունեին։ Բացի այդ, ժամը 19:00-ին Սանկտ Պետերբուրգի բոլոր ՖՄ ռադիոկայանները հաղորդել են մետրոնոմի ազդանշանը, ինչպես նաև մետրոնոմի 60 հարված է հնչեցվել ԱԻՆ-ի քաղաքային ազդարարման համակարգի և ռադիոհեռարձակման ցանցի միջոցով[254]:
  • Տրամվայի հիշատակի երթեր են անցկացվում ապրիլի 15-ին (ի հիշատակ 1942 թվականի ապրիլի 15-ին ուղևորատար տրամվայի գործարկման[255][256]), ինչպես նաև շրջափակման հետ կապված այլ ամսաթվերին։ Վերջին անգամ շրջափակման ժամանակվա տրամվայները դուրս են եկել երթի 2011 թվականի մարտի 8-ին՝ շրջափակման քաղաքում բեռնատար տրամվայի գործարկման պատվին[257]։
  • 2021 թվականի հունվարի 28-ին, ի հիշատակ շրջափակումից Լենինգրադի լիակատար ազատագրման 77-րդ տարեդարձի, Սանկտ Պետերբուրգի կառավարության արտաքին կապերի կոմիտեն արտերկրում «Ռոսսոտրուդնիչեստվո»-ի ներկայացուցչությունների հետ համատեղ կազմակերպել է տեսակամուրջ։ Առցանց ռեժիմով տեղի է ունեցել տեսազանգ, որին մասնակցել են վետերաններ Հայաստանից, Բուլղարիայից, Մեծ Բրիտանիայից, Իսրայելից, Ղազախստանից, Ղրղզստանից, Լատվիայից, Լիտվայից, Մոլդովայից, Ուզբեկստանից, Ուկրաինայից, ԱՄՆ-ից, Չեխիայից, Ֆինլանդիայից, Ֆրանսիայից և այլ երկրներից[258][259]։

Գնահատականներ խորհրդային աղբյուրներում

խմբագրել

Ինչպես Լենինգրադի պաշտպանությանը, այնպես էլ շրջափակմանը նվիրված գրականությունը խորհրդային տարիներին ենթարկվել է զգալի գրաքննության։ Այսպես, «Շրջափակման գիրքը» (ռուս.՝ Блокадная книга) և «900 հերոսական օր» հուշերի ու վավերագրերի ժողովածուի տպագրությունը երկար ժամանակ հետաձգվել է, և գրքերը հրատարակվել են զգալի կչճատուներով[260]։

Գնահատականներ գերմանական աղբյուրներում

խմբագրել

Ժամանակակից գերմանացի պատմաբանները, օրինակ՝ Յորգ Գանցենմյուլլերը, միանշանակ համարում են Լենինգրադի շրջափակումը Վերմախտի և նրա դաշնակից բանակների ռազմական հանցագործություն։ «Պատերազմ Խորհրդային Միության դեմ 1941-1945» գերմանական ցուցահանդեսում (Բեռլին, 1991, Մոսկվա, 1992) Լենինգրադը դարձել է խոշոր քաղաքների դեմ պատերազմի առանցքային իլյուստրացիա[261]։ Այնուամենայնիվ, Վերմախտի գեներալները, որոնք գրել են հուշեր և մասնակցել են քաղաքի պաշարմանը, պաշարումը դիտարկում են որպես «պատերազմ վարելու սովորական և անհերքելի մեթոդ», այդ իրադարձությունները համարում են բլիցկրիգի ձախողման խորհրդանիշ, Վերմախտի և նացիոնալ-սոցիալիստների միջև հակամարտություն և այլն: Էրիխ Մանշտեյնը ընդհանրապես չի հիշատակել սովի մասին: Վերմախտի մյուս գեներալները, որոնք հուշեր են գրել, պնդում են, որ Սովետները շատ լավ սնունդ են մատակարարել խաղաղ բնակիչներին: Այդ հուշերի ազդեցության տակ նույնիսկ գերմանացի դպրոցականների դասագրքերում Լենինգրադի շրջափակման սկիզբը բարոյական գնահատականի չի ենթարկվում, կոչվում է «փայլուն հաղթանակ», իսկ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից առավել տուժած քաղաքներ են համարվում այնպիսի քաղաքներ, ինչպիսիք են Ստալինգրադը, Հիրոսիման, Նագասակին, Դրեզդենը, այլ ոչ թե Լենինգրադը[262][263]։

Շրջափակման ճանաչումը որպես ցեղասպանություն

խմբագրել

2022 թվականի սեպտեմբերի 8-ին Սանկտ Պետերբուրգի դատախազությունը քաղաքային դատարան դիմում է ներկայացրել Լենինգրադի շրջափակումը ռազմական հանցագործություն և մարդկության դեմ հանցագործություն, խորհրդային ժողովրդի ցեղասպանություն ճանաչելու մասին։ Հոկտեմբերի 20-ին Սանկտ Պետերբուրգի քաղաքային դատարանը 1941-1944 թվականներին նացիստական Գերմանիայի զորքերի և նրանց հանցակիցների կողմից Լենինգրադի շրջափակումը ճանաչել է որպես ցեղասպանություն: Դատավարության ընթացքում դատարանի առջև ելույթ են ունեցել շրջափակված քաղաքի չորս բնակիչներ, ինչպես նաև 12 մասնագետներ տարբեր գիտական, կրթական և թանգարանային կազմակերպություններից, այդ թվում՝ Ռուսաստանի գիտությունների ակադեմիայի Ռուսաստանի պատմության ինստիտուտից, Լենինգրադի պաշտպանության և շրջափակման պետական հուշահամալիրից և Սանկտ Պետերբուրգի պետական համալսարանից[264]։

2024 թվականի փետրվարի 28-ին Ռուսաստանը Գերմանիայից պահանջել Է Լենինգրադի շրջափակումը պաշտոնապես ճանաչել որպես ցեղասպանություն[265][266][267]։ Մարիա Զախարովայի հաղորդմամբ՝ Գերմանիայի ԱԳՆ-ն հրաժարվել է Լենինգրադի շրջափակումը ճանաչել որպես ցեղասպանության ակտ[268]։

Հայերը Լենինգրադի ճակատամարտում

խմբագրել

Լենինգրադի ճակատամարտում թշնամու դեմ կռվել են հայ ժողովրդի հազարավոր զավակներ։ Բալթիական նավատորմի ռազմական գործողությունները ղեկավարում էր Հովհաննես Իսակովը։ 1942 թվականի դեկտեմբերի 4-ին Պուլկովյան բարձունքների ծանր մարտերում զոհվել է գեներալ-մայոր Բ. Գալստյանը։ Լենինգրադի պաշտպանության օրերին մեծ սխրանքներ են կատարել հայ օդաչուներ Նելսոն Ստեփանյանը, Լ. Չափչախյանը, Մ. Դավթյանը, Ն. Սաղաթելովը, Գ. Պետրոսյանը, Ա. Ափինյանը, Ն. Սարգսյանը, Ա. Խաչատուրովը, նավատորմային նավաստիներ Վ. Ակոպովը, Մ. Աղաջանյանը, Դ. Մկրտչյանը, սուզանավի մարտական մասի հրամանատար Հ. Հովակիմյանը։ Խիզախությամբ աչքի են ընկել հրետանու հրամանատարներ Ս. Հարությունյանը, Ս. Նարինյանը, Ա. Սարգսյանը, Դ. Բաղդասարյանը, Վ. Հարությունյանը, տանկի հրամանատար Ե. Ավետիսյանը։

Լենինգրադի պաշարումը ճեղքելու պատմական փաստաթղթի տակ ստորագրել են Երևանի նախկին Կիրովյան շրջկոմի նախկին առաջին քարտուղար, գումարտակի կոմիսար Հ. Մելքոնյանը և ռոստովցի հայ Ք. Կալուգովը։ Ռազմաճակատին մեծ օգնություն են կազմակերպել Ռ. Ոսկանյանը (ԽՍՀՍ էլեկտրաարդյունաբերության ժողկոմի տեղակալ), Ա. Տատուսյանցը (քիմիա-տեխնոլոգիական ինստիտուտի դոցենտ)։ Ծանր պայմաններում պետական կարևոր առաջադրանքներ է կատարել նավատորմի ջրային տեղամասի պետ Ի. Մամյանը։ Բժշկության բնագավառում աչքի են ընկել Ս. Կարճիկյանը, Ա. Կյուչարյանցը։ Լենինգրադի հերոս պաշտպանների շարքերում են եղել էրմիտաժի տնօրեն, ակադեմիկոս Հովսեփ Օրբելին, ԽՍՀՄ ժողովրդական դերասան Վահրամ Փափազյանը, դերասանուհի Ա. Գաբրիելյանը և շատ ուրիշներ։

Նշումներ

խմբագրել
  1. Ըստ 1941 թվականի ՌԽՖՍՀ վարչատարածքային բաժանման։
  2. Ըստ Ժուկովի հուշագրության՝ նա Լենինգրադ է ժամանել սեպտեմբերի 10-ին և հրամանատարությունն ընդունել է նույնիսկ հրամանից առաջ՝ Ստալինից ստացված գրության համաձայն։ Այնուամենայնիվ, Ժուկովի հետ Լենինգրադ ժամանած գեներալ Ֆեդյունինսկու հուշերը հաստատում են սեպտեմբերի 14-ը։
  3. Քաղվածք հրամանից. «Ֆյուրերը որոշեց, որ Լենինգրադի հանձնումը, ինչպես նաև Մոսկվայի հետագա հանձնումը, չեն ընդունվի, եթե նույնիսկ թշնամին խնդրի դա [ ... ] Յուրաքանչյուր ոք, ով կփորձի լքել քաղաքը՝ անցնելով մեր գծերը, կրակով կստիպվի վերադառնալ»։
  4. Սկսած Գ. Ժուկովի հուշերի երրորդ հրատարակությունից այդ թիվը փոխարինվել է պաշտոնականով. «սովից մահացել է մոտ 642 հազար մարդ, և ֆաշիստական ավիացիայի հարձակումներից և հրետակոծություններից զոհվել է մոտ 21 հազար մարդ»։

Ծանոթագրություններ

խմբագրել
  1. «Archived copy». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 25-ին. Վերցված է 2012 թ․ մարտի 28-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ արխիվը պատճենվել է որպես վերնագիր (link)
  2. «Archived copy». Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ դեկտեմբերի 28-ին. Վերցված է 2015 թ․ մարտի 24-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ արխիվը պատճենվել է որպես վերնագիր (link)
  3. «Archived copy». Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ մայիսի 25-ին. Վերցված է 2013 թ․ մայիսի 25-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ արխիվը պատճենվել է որպես վերնագիր (link)
  4. «Archived copy». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 29-ին. Վերցված է 2012 թ․ մայիսի 3-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ արխիվը պատճենվել է որպես վերնագիր (link)
  5. 5,0 5,1 5,2 Glantz 2001, էջեր. 179
  6. Krivosheev, G. F. (1997). Soviet Casualties and Combat Losses in the Twentieth Century. ISBN 9781853672804.
  7. Атлас Офицера. Генеральный штаб вооруженных сил ССР. М., Военно-топографическое управление,- 1947. Листы 194, 196
  8. 8,0 8,1 Фролов М. И. (2015-03-03). «Финские войска в блокаде Ленинграда» (ռուսերեն). Военно-исторический журнал. Արխիվացված է օրիգինալից 2021-03-03-ին. Վերցված է 2017-07-19-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  9. БРЭ, 2010, էջ 237
  10. Մանակով Ն. Ա., В кольце блокады: хозяйство и быт осажденного Ленинграда, Լենինգրադ, «Лениздат», 1961, էջ 34 — 215 էջ։
  11. 11,0 11,1 «Внесено изменение в закон о днях воинской славы». Президент России (ռուսերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2017-07-08-ին. Վերցված է 2017-07-19-ին.
  12. Фролов, 2001, էջ 237
  13. Дашичев, Т. 2, 1973, էջ 47
  14. Российский государственный архив экономики. «Всесоюзная перепись населения 1939 года. Национальный состав населения по регионам России». Демоскоп Weekly - Приложение. Справочник статистических показателей. demoscope.ru. Արխիվացված է օրիգինալից 2011-06-04-ին. Վերցված է 2017-07-19-ին. {{cite web}}: Cite has empty unknown parameter: |1= (օգնություն); Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  15. Кринов, 1987, էջ 3
  16. Данилов, 2003
  17. Мощанский, 2010, էջ 6
  18. Дашичев, Т. 2, 1973, էջ 89
  19. Лебедев Ю. М.Перевод: Йоханнес Хюртер. «Вермахт под Ленинградом. Боевые действия и оккупационная политика 18-й армии осенью и зимой 1941/42 годов» Արխիվացված 2009-01-22 Wayback Machine. // Очерки. — СПб., 2004.
  20. Мауно Йокипии, 1999, էջ 280—294
  21. Широкорад, 2001
  22. Барышников, 2002
  23. Тарасов, 2013
  24. 24,0 24,1 24,2 Карасёв, 1959, Глава I: Ленинград накануне и в первые дни Великой Отечественной войны
  25. Карелл, 2003, էջ 202
  26. Хомяков, 2017
  27. Попов, 1968
  28. Ковальчук, 1975, էջ 23
  29. Волковский, 2004, էջ 8
  30. 30,0 30,1 30,2 30,3 Карасёв, 1959, Глава II: Трудящиеся Ленинграда в период боёв на дальних и ближних подступах к городу
  31. Цирлин, 1970
  32. Ковальчук, 1975, էջ 24
  33. Кислицин, 1995, էջ 41
  34. «Большой Сабск в Великой Отечественной войне». Ленинград. Блокада. Подвиг. Արխիվացված է օրիգինալից 2013-02-15-ին. Վերցված է 2013-02-14-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  35. Ковальчук, 1975, էջ 29
  36. Непокорённый Ленинград, 1985
  37. Ломагин Н. А. В тисках голода. Блокада Ленинграда в документах германских спецслужб, НКВД и письмах ленинградцев / Под ред. А. Аничкина. — М.: Яуза, 2017. — С. 63. — 496 с. — ISBN 978-5-906716-90-3
  38. Непокорённый Ленинград, 1985, էջ 19
  39. Финляндия во второй мировой войне, 1989, էջ 160
  40. Карта 23-й Армии, 1941
  41. 41,0 41,1 Маннергейм, 1999
  42. Исаев, 2005, էջ 54
  43. Барышников, 2002, глава: Маннергейм — «спаситель» Ленинграда?
  44. Барышников, 2002, էջ 20
  45. Кислицин, 1995, էջ 76—77
  46. Зентнер, 2007
  47. Бальхаузен, 2004
  48. Иоффе-Кемппайнен, 1999
  49. Ковальчук, 1975, էջ 32
  50. Площадь пригородов, надо уточнить. До старой финской границы или до новой?
  51. Ломагин, 2002, Приложение № 3. Раздел II: Документы службы безопасности СД
  52. Кривошеев, 2001, էջ 271
  53. АлексеенковБарышников, 1994, էջ 42
  54. 54,0 54,1 54,2 54,3 Павлов, 1958, Глава III: Продовольственные ресурсы
  55. Федюнинский, 1964, Глава II. Фельдмаршал фон Лееб просчитался
  56. «Errata от А.А. Никитина». rufort.info. Արխիվացված է օրիգինալից 2017-09-26-ին. Վերցված է 2017-07-19-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  57. Симонов, 1988
  58. Платонов, 2003, Выпуск 33, էջ 67—76
  59. Платонов, 2003, Выпуск 34, էջ 61—70
  60. Волковский, 2004, էջ 201
  61. Павлов, 1958, Глава I: Военные действия на северо-западном направлении
  62. Гланц, 2009, էջ 41
  63. Гальдер, 2010
  64. Яковлев Е. Н. глава:План Бакке: первая программа массового убийства на Востоке и принцип «мы здесь одни» // Война на уничтожение: Что готовил Третий Рейх для России. — С-Пб: Питер, 2017. — 352 с. — ISBN 978-5-4461-0350-8
  65. Директива начальника штаба военно-морских сил Ге��мании об уничтожении Ленинградаот 22 сентября 1941 года // Արխիվացված 2009-08-13 Wayback Machine
  66. Картье, 1948, глава XVI. Что Гитлер хотел сделать из России
  67. ДзенискевичКовальчук, 1970, Глава IV. В блокадном кольце
  68. 68,0 68,1 68,2 68,3 68,4 Павлов, 1958, Глава VII: Голод
  69. Волковский, 2004, էջ 661, 662
  70. 70,0 70,1 Карасёв, 1959, Глава IV: Голодная блокада
  71. Решения партии, 1968, էջ 42—44
  72. Постановление1882, 1941
  73. Повседневная жизнь блокадного Ленинграда, 2013, էջ 98, 99
  74. Ленинградская партийная организация в ВОВ, 1985, էջ 258
  75. Волковский, 2004, էջ 663
  76. 76,0 76,1 76,2 76,3 Павлов, 1958, Глава IV: Распределение продовольствия
  77. Карасёв, 1959, էջ 194
  78. Гланц, 2009, էջ 72—73
  79. Смирнова Юлия (2013-05-06). «Сто двадцать пять блокадных граммов». Журнал «Наука и жизнь» (ռուսերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2017-07-17-ին. Վերցված է 2017-07-19-ին.
  80. 80,0 80,1 Ломагин, 2002, Приложение №3. Раздел III: Документы Управления НКВД СССР по Ленинградской области и городу Ленинграду
  81. Ковальчук, 1975, էջ 130, 170
  82. 82,0 82,1 Ковальчук, 1975, էջ 49
  83. Павлов, 1958, Глава V: Довольствие войск
  84. Кислицин, 1995, էջ 124
  85. Карасёв, 1959, էջ 237
  86. Болдырев, 1998, Тетрадь Четвёртая (10 декабря 1942 — 16 июля 1943)
  87. Ленинградская партийная организация в ВОВ, 1985, էջ 346—349
  88. 88,0 88,1 Скрябина Елена Александровна. «Годы скитаний. Из дневника одной Ленинградки».
  89. Кислицин, 1995, էջ 129—130
  90. 90,0 90,1 «Данные суточного разрешения по температуре воздуха и осадкам». Արխիվացված է օրիգինալից 2011-08-23-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  91. 91,0 91,1 «Климатические данные по Санкт-Петербургу». Արխիվացված է օրիգինալից 2011-08-23-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  92. «Блокада Ленинграда — Неизвестные страницы блокады Ленинграда — Знанио» (ռուսերեն). znanio.ru. Արխիվացված է օրիգինալից 2018-03-21-ին. Վերցված է 2018-03-20-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն); no-break space character in |title= at position 19 (օգնություն)
  93. Жизнь и смерть в блокированном Ленинграде, 2001, էջ 28
  94. Карасёв, 1959
  95. 95,0 95,1 95,2 95,3 900 дней блокады, 2005, глава: Блокированный город
  96. Ковальчук, 1975, էջ 209
  97. Ленинградская партийная организация в ВОВ, 1985, էջ 282
  98. Ленинградская партийная организация в ВОВ, 1985, էջ 290
  99. Департамент информационной политики ГУП «Водоканал СПб». «Водоснабжение в годы Великой Отечественной войны» Արխիվացված 2018-10-18 Wayback Machine
  100. Энциклопедия Санкт-Петербурга. Водоснабжение и канализация Ленинграда в годы Великой Отечественной войны Արխիվացված 2015-04-16 Wayback Machine
  101. Повседневная жизнь блокадного Ленинграда, 2013, էջ 201
  102. Повседневная жизнь блокадного Ленинграда, 2013, էջ 59, 60
  103. 103,0 103,1 Карасёв, 1959, էջ 212
  104. Повседневная жизнь блокадного Ленинграда, 2013, էջ 59
  105. 105,0 105,1 105,2 105,3 105,4 105,5 105,6 105,7 Воробьёв, 1985
  106. 106,0 106,1 Чекалев-Демидовский, 2018
  107. 107,0 107,1 107,2 107,3 107,4 Веселов, 2002
  108. Каргин, 2000, էջ 65
  109. Непокорённый Ленинград, 1985, էջ 118
  110. Дзенискевич, 1995, էջ 226—227
  111. Каргин, 2000, էջ 46
  112. 112,0 112,1 Кантор Ю. З. «Правды о блокаде советские власти боялись всегда». Российская газета. Արխիվացված է օրիգինալից 2013-03-25-ին. Վերցված է 2013-05-20-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |datepublished= ignored (օգնություն); Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  113. 113,0 113,1 КозловаНН, 1998
  114. 114,0 114,1 114,2 Борис Долгин (2015-09-19). «Повседневная жизнь блокадного Ленинграда». polit.ru. Արխիվացված է օրիգինալից 2019-01-29-ին. Վերցված է 2019-01-28-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  115. Георгиева М. Тревожные ноты. Блокадное небо Ленинграда «слушали» слепые музыканты Արխիվացված 2021-03-09 Wayback Machine // Российская газета, 07.05.2015.
  116. Лескова А. Л. Пекарь из Ленинграда Արխիվացված 2020-01-12 Wayback Machine // Родина, 01.04.2015
  117. Арина Немкова. 70 лет блокады. Белое пламя седин Արխիվացված 2021-07-05 Wayback Machine / Фонд поддержки и развития русско-немецких отношений «Русско-немецкий Центр встреч».
  118. Истории Блокадного Ленинграда Արխիվացված 2016-11-13 Wayback Machine / Форум сайта Pobedish.ru.
  119. МедведевШишков, 2015
  120. Морзик Ф., Хуммельгем Г. Die Deutschen Transportflieger Im Zweiten Weltkrig. — Frankfurt am Main: Bernard and Graefe, 1966.
  121. Кривошеев, 2001, էջ 310—312
  122. «Официальный сайт Законодательного собрания Санкт-Петербурга». Արխիվացված օրիգինալից 2013-02-26-ին. Վերցված է 2013-02-25-ին.
  123. КомаровКуманёв, 2004, էջ 158
  124. Карасёв, 1959, Глава V: Ликвидация последствий голодной зимы и завершение мероприятий по превращению Лениграда в военный город
  125. Карасёв, 1959, Глава VI: Ленинград от прорыва блокады до её ликвидации
  126. «День Победы Ленинграда». Парламентская газета.{{cite web}}: CS1 սպաս․ url-status (link)
  127. Карасёв, 1959, էջ 199
  128. Карасёв, 1959, էջ 226, 227
  129. Карасёв, 1959, էջ 239
  130. Ленинградская партийная организация в ВОВ, 1985, էջ 351, 352
  131. «История СПб ГУП «Горэлектротранс»». www.electrotrans.spb.ru. Արխիվացված է օրիգինալից 2015-03-25-ին. Վերցված է 2017-07-19-ին.
  132. АрутюнянФролов, 2007
  133. «Оборона Ленинграда. Маршал Говоров Герой Советского Союза. Сайт Семьи. Исторические материалы». www.marshal-govorov.ru. Արխիվացված օրիգինալից 2017-07-10-ին. Վերցված է 2017-07-19-ին.
  134. ««Мишка» спасён». Санкт-Петербургские Ведомости. 2001-07-06. Արխիվացված է օրիգինալից 2014-12-08-ին. Վերցված է 2010-01-01-ին.
  135. Волковский, 2004, էջ 717
  136. «Ленинград, 19 декабря 1943: Американские и британские самолёты защищали небо над городом - Северо-Запад - ТАСС». Արխիվացված օրիգինալից 2021-10-27-ին. Վերցված է 2021-07-28-ին.
  137. «Архивированная копия». Արխիվացված օրիգինալից 2021-07-28-ին. Վերցված է 2021-07-28-ին.
  138. Жизнь и смерть в блокированном Ленинграде, 2001, էջ 30
  139. ДзенискевичКовальчук, 1970, էջ 56
  140. 900 дней блокады, 2005, глава: Меры по укреплению обороны города
  141. Карасёв, 1959, էջ 93
  142. 142,0 142,1 Кантор Ю.З. До Дороги жизни // Дилетант. - 2022. - № 074. - С. 53.
  143. 143,0 143,1 Волковский, 2004, էջ 693
  144. 144,0 144,1 900 дней блокады, 2005, глава: Навигация 1942 года на Ладожском озере
  145. Карасёв, 1959, էջ 257
  146. 146,0 146,1 Карасёв, 1959, էջ 286
  147. КовальчукДПЛ, 1984, Глава 3: Эксплуатация Шлиссельбургской магистрали
  148. 148,0 148,1 148,2 148,3 Груздев В. Б., Ежов В. А. Подвиг ленинградских энергетиков в годы блокады // Вопросы истории : журнал. — 1985. — № 4. — С. 100—108.
  149. Ковальчук, 1975, էջ 199
  150. Карасёв, 1959, էջ 136
  151. Ленинградская партийная организация в ВОВ, 1985, էջ 280
  152. Карасёв, 1959, էջ 137, 138
  153. Ленинградская партийная организация в ВОВ, 1985, էջ 282, 283
  154. Ленинградская партийная организация в ВОВ, 1985, էջ 283, 284
  155. Карасёв, 1959, էջ 259, 260
  156. Ленинградская партийная организация в ВОВ, 1985, էջ 285, 288
  157. Карасёв, 1959, էջ 285
  158. Ленинградская партийная организация в ВОВ, 1985, էջ 216
  159. Ковальчук, 1975, էջ 198, 199
  160. Ковальчук, 1975, էջ 285, 286
  161. Советский речной транспорт в Великой Отечественной войне. — М.: Воениздат, 1981. — С. 150. — 328 с.
  162. Ленинградская партийная организация в ВОВ, 1985, էջ 288
  163. КовальчукДПЛ, 1984, Глава 2: Строительство железнодорожной линии Шлиссельбург—Поляны
  164. Воздушный мост, 1984, էջ 18, 19
  165. Ковальчук, 1975, էջ 53
  166. Воздушный мост, 1984, էջ 6
  167. Ковальчук, 1975, էջ 55
  168. КоршуновВИЖ, 2012, էջ 37—40
  169. 169,0 169,1 Вознесенский, 1948, էջ 59
  170. ИсторияЛВО, 1974, էջ 281
  171. Карасёв, 1959, էջ 122
  172. Ленинградская партийная организация в ВОВ, 1985, էջ 193
  173. Ленинградская партийная организация в ВОВ, 1985, էջ 199, 200
  174. Ленинградская партийная организация в ВОВ, 1985, էջ 203
  175. ОчеркиЛенКПСС, 1968, էջ 624
  176. Волковский, 2004, էջ 706
  177. 900 дней блокады, 2005, глава: Дорога победы. Ленинград в 1943 году
  178. «Историк Андрей Рябков: Заводы Ленинграда не прекращали работу даже в годы блокады». Արխիվացված օրիգինալից 2021-11-23-ին. Վերցված է 2021-11-23-ին.
  179. Walzer, 1977, էջ 160: «More civilians died in the siege of Leningrad than in the modernist infernos of Hamburg, Dresden, Tokyo, Hiroshima, and Nagasaki, taken together»
  180. Волковский, 2004, էջ 700—702, 707—708
  181. Жизнь и смерть в блокированном Ленинграде, 2001, էջ 74
  182. ВОВт1, 2015, էջ 302
  183. Кантор9, 2013
  184. 184,0 184,1 РубцовЛурье, 2000, էջ 30
  185. КовальчукСоболев, 1965, էջ 194
  186. ОчеркиИстЛенТ5, 1967, էջ 692
  187. Военная энциклопедия, 1997, էջ 485
  188. Соболев, 2012
  189. Красноженова, 2024
  190. Акт, 1945, էջ 8
  191. История КПСС. — М.: Политиздат, 1970. — Т. 5. Кн. 1. — С. 513.
  192. 900 дней блокады, 2005, глава: Ладожская ледовая автомобильная дорога зимой 1941/42 года
  193. Жизнь и смерть в блокированном Ленинграде, 2001, էջ 96
  194. «Пискарёвское мемориальное кладбище». www.museum.ru. Արխիվացված օրիգինալից 2019-07-12-ին. Վերցված է 2023-11-26-ին.
  195. Волковский, 2004, էջ 705
  196. «Приказ Верховного Главнокомандующего от 1 мая 1945 года № 20 г. Москва». pobeda1945-art.ru. Արխիվացված է օրիգինալից 2013-10-22-ին. Վերցված է 2011-08-11-ին.
  197. «Документальный фильм «Архитектура блокады»». russianlaw.net. Արխիվացված օրիգինալից 2020-06-14-ին. Վերցված է 2020-05-20-ին.
  198. «Война со шпилями: как маскировали Ленинград». courier-media.com. Արխիվացված օրիգինալից 2020-06-23-ին. Վերցված է 2020-05-20-ին.
  199. «Как Ленинград чуть не лишился Александровской колонны». fontanka.ru. Արխիվացված օրիգինալից 2020-06-10-ին. Վերցված է 2020-05-20-ին.
  200. «Ветер в окно». rtr.spb.ru. Արխիվացված է օրիգինալից 2020-06-11-ին. Վերցված է 2020-05-20-ին.
  201. «О городе как о близком друге». novayagazeta.ru. Արխիվացված օրիգինալից 2020-06-14-ին. Վերցված է 2020-05-20-ին.
  202. Шварц, 1980
  203. Маркова, Лилия Никитична (2009-09-26). «Блокадная хроника Тани Савичевой». Петербургская семья. Արխիվացված է օրիգինալից 2017-05-07-ին. Վերցված է 2009-10-26-ին.
  204. «9 строк о смерти. Таня Савичева написала самый страшный дневник войны». Аргументы и Факты. Արխիվացված է օրիգինալից 2019-09-30-ին. Վերցված է 2019-09-30-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  205. «Краткий курс истории. Таня Савичева». ИСТОРИЯ.РФ. Արխիվացված է օրիգինալից 2019-09-30-ին. Վերցված է 2019-09-30-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  206. Болдырев, 1998, էջ 83—84
  207. Шапорина, 2011, Том I, էջ 314
  208. «Пасха в осаждённом городе». www.pravpiter.ru. Արխիվացված օրիգինալից 2017-09-09-ին. Վերցված է 2017-07-19-ին.
  209. «Блокадная Пасха: документы и свидетельства». www.pravmir.ru (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2021-08-11-ին. Վերցված է 2021-08-11-ին.
  210. 210,0 210,1 «Музы не молчали. В блокадном городе шла культурная жизнь». spb.aif.ru (ռուսերեն). 2014-08-15. Արխիվացված օրիգինալից 2019-12-20-ին. Վերցված է 2021-08-11-ին.
  211. Королькевич, 1965, էջ 155—215
  212. Алянский, 1967
  213. 213,0 213,1 213,2 Буторин, 2019, էջ 80
  214. 214,0 214,1 214,2 214,3 Буторин, 2019, էջ 81
  215. Буторин, 2019, էջ 81—82
  216. «Памятник «Формула скорби»». tsarselo.ru. Արխիվացված օրիգինալից 2012-10-23-ին. Վերցված է 2012-10-22-ին.
  217. «За кулисами реабилитационного процесса. Документы о ленинградских учёных, репрессированных в годы Великой Отечественной войны. 1957—1970 гг». alexanderyakovlev.org. Արխիվացված օրիգինալից 2014-02-02-ին. Վերցված է 2014-02-03-ին.
  218. «Миллионеры блокадного Ленинграда». Արխիվացված օրիգինալից 2021-11-23-ին. Վերցված է 2021-11-23-ին.
  219. Повседневная жизнь блокадного Ленинграда, 2013, էջ 151—154
  220. Волковский, 2004, էջ 679, 680
  221. Ломагин, 2002, էջ 291, 728-730, 736-738, 740, 748, 749, 755, 756, 764, 770, 775, 776, 781, 788, 790, 795
  222. Reid, 2011, էջ 291
  223. Reid, 2011, էջ 288
  224. Reid, 2011, էջ 292
  225. Киршенбаум, 2006, էջ 238—239: «…what was startling about blockaded Leningrad was that, comparatively speaking, cannibalism had been quite rare. Adamovich and Granin concluded that „our records and facts testify: the blockade of Leningrad is one of the examples in the history of mass starvation, when the incidence of cannibalism did not become as widespread as might be assumed based on the horror of the situation, in which a million people found themselves. And also the longest lasting — 900 days!»
  226. 226,0 226,1 226,2 Статья Роль Советского военно-морского флота в обороне Ленинграда Արխիվացված 2009-08-20 Wayback Machine на сайте blocada.ru
  227. Доценко, 1995, էջ 238
  228. 228,0 228,1 ГречанюкДмитриев, 1990, էջ 211
  229. 229,0 229,1 ГречанюкДмитриев, 1990, էջ 275
  230. «Крупнейшая в мире артиллерийская дуэль главного калибра состоялась под Ленинградом». Արխիվացված օրիգինալից 2023-04-04-ին. Վերցված է 2023-04-04-ին.
  231. Доценко, 1995, էջ 182
  232. ШирокорадФл, 2004, էջ 88
  233. 233,0 233,1 233,2 А. Трифонов, капитан 1-го ранга в отставке, бывший командир 94-й Краснознамённой бригады тральщиков (2001-07-25). «Помнить славные дела…». МЭ Среда. Արխիվացված օրիգինալից 2014-02-22-ին. Վերցված է 2012-01-28-ին. {{cite web}}: External link in |publisher= (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link) CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link)
  234. 234,0 234,1 234,2 234,3 234,4 Николай Колесник, участник боевого траления (2007-06-09). «Это тоже была война…». Морская газета. Արխիվացված օրիգինալից 2012-02-03-ին. Վերցված է 2012-01-28-ին. {{cite web}}: External link in |publisher= (օգնություն)
  235. 235,0 235,1 «В Северной столице отметят день прорыва минной блокады Ленинграда». Конкретно.ру. 2008-06-05. Արխիվացված օրիգինալից 2012-12-02-ին. Վերցված է 2012-01-28-ին. {{cite web}}: External link in |publisher= (օգնություն)
  236. ГречанюкДмитриев, 1990, էջ 278
  237. 237,0 237,1 Захаров, 1969
  238. Ермилов, 1988
  239. «Федеральный закон от 13 марта 1995 г. № 32-ФЗ «О днях воинской славы и памятных датах России»» (ռուսերեն). Kremlin.ru. Արխիվացված օրիգինալից 2021-11-26-ին. Վերցված է 2022-02-09-ին.
  240. Постановление Правительства Санкт-Петербурга № 799 от 16 октября 2013 года. О награде Санкт-Петербурга…
  241. «Петербургский парламент оставил без праздничной выплаты родившихся в блокадном Ленинграде». Արխիվացված օրիգինալից 2020-06-13-ին. Վերցված է 2020-04-28-ին.
  242. «О награде Правительства Санкт-Петербурга - памятном знаке "В честь 75-летия полного освобождения Ленинграда от фашистской блокады" , Постановление Правительства Санкт-Петербурга от 10 октября 2018 года № 799». docs.cntd.ru. Արխիվացված օրիգինալից 2019-02-07-ին. Վերցված է 2019-03-03-ին.
  243. «Вручены первые памятные знаки «В честь 75-летия полного освобождения Ленинграда от фашистской блокады» - Администрация Санкт-Петербурга» (ռուսերեն). www.gov.spb.ru. Արխիվացված օրիգինալից 2019-03-06-ին. Վերցված է 2019-03-03-ին.
  244. «О выпуске в обращение монет из драгоценных и недрагоценных металлов». Արխիվացված օրիգինալից 2018-12-29-ին. Վերցված է 2018-12-29-ին.
  245. «Сегодня на острове Декабристов откроют памятник детям блокады — Городские новости Санкт-Петербурга — Канонер». karpovka.net. Արխիվացված օրիգինալից 2016-03-24-ին. Վերցված է 2017-07-19-ին.
  246. «Эхо блокады: в Тихвине почтили память детей, погибших в войну - В стране - ТАСС». Արխիվացված օրիգինալից 2020-08-10-ին. Վերցված է 2020-08-16-ին.
  247. «Подстанция сдалась. С боем». 2010-12-16. Արխիվացված օրիգինալից 2020-10-20-ին. Վերցված է 2017-07-19-ին.
  248. «Памятный знак блокадной колюш��е — Санкт-Петербург». Արխիվացված օրիգինալից 2020-10-22-ին. Վերցված է 2021-07-05-ին.
  249. «Открытие монумента в честь жителей и защитников блокадного Ленинграда «Свеча памяти» / kremlin.ru, 23 января 2020». Արխիվացված օրիգինալից 2020-01-23-ին. Վերցված է 2020-01-23-ին.
  250. 250,0 250,1 Карпенко И. А. Власть, музеи, мемориалы и конструирование истории блокады Ленинграда в 1944—1964 гг. // Пути к Победе. Человек, общество, государство в годы Великой Отечественной войны: материалы XIII Международной научной конференции. Екатеринбург, 21 — 24 июня 2021 г. / Отв. ред. А. К. Сорокин. — М.: Политическая энциклопедия; Президентский центр Б. Н. Ельцина, 2021. — С. 622.
  251. Карпенко И. А. Власть, музеи, мемориалы и конструирование истории блокады Ленинграда в 1944—1964 гг. // Пути к Победе. Человек, общество, государство в годы Великой Отечественной войны: материалы XIII Международной научной конференции. Екатеринбург, 21 — 24 июня 2021 г. / Отв. ред. А. К. Сорокин. — М.: Политическая энциклопедия; Президентский центр Б. Н. Ельцина, 2021. — С. 623—625.
  252. 252,0 252,1 Карпенко И. А. Власть, музеи, мемориалы и конструирование истории блокады Ленинграда в 1944—1964 гг. // Пути к Победе. Человек, общество, государство в годы Великой Отечественной войны: материалы XIII Международной научной конференции. Екатеринбург, 21 — 24 июня 2021 г. / Отв. ред. А. К. Сорокин. — М.: Политическая энциклопедия; Президентский центр Б. Н. Ельцина, 2021. — С. 627.
  253. «Страница акции «Ленточка Ленинградской Победы» на официальном портале Администрации Санкт-Петербурга». Արխիվացված է օրիգինալից 2009-08-14-ին. Վերցված է 2009-08-04-ին.
  254. «Страница акции «Свеча памяти» на официальном портале Администрации Санкт-Петербурга». Արխիվացված է օրիգինալից 2009-08-14-ին. Վերցված է 2009-08-04-ին.
  255. «Трамвай памяти».{{cite web}}: CS1 սպաս․ url-status (link)
  256. «По Петербургу проехал блокадный трамвай». 2010-04-16. Արխիվացված օրիգինալից 2017-10-18-ին. Վերցված է 2017-07-19-ին.
  257. «Блокадные трамваи на Васильевском острове». Արխիվացված է օրիգինալից 2011-03-09-ին. Վերցված է 2011-03-08-ին.
  258. «Всемирная видеоконференция, посвящённая 77-летию снятия блокады Ленинграда, объединила почти 200 участников». Телеканал Санкт-Петербург. 2021-01-28. Արխիվացված է օրիգինալից 2021-02-11-ին. Վերցված է 2021-03-01-ին.
  259. «Блокадники из 26 стран провели онлайн-встречу в честь дня снятия блокады в Петербурге». Рамблер/новости. 2021-01-28. Արխիվացված է օրիգինալից 2021-05-16-ին. Վերցված է 2021-03-01-ին.
  260. Самсонов, 1988, էջ 352
  261. Немецкое издание — Reinhard Rürup, Der Krieg gegen die Sowjetunion 1941—1945. Eine Dokumentation. — Berlin: Argon. — 1991 / Русское издание — Под ред. Рейнгарда Рюрупа, Война против Советского Союза 1941—1945. — Berlin: Argon. — 1992. — 288 с.
  262. Немецкий историк: «Блокада Ленинграда — это преступление вермахта» Արխիվացված 2014-07-12 Wayback Machine Радиостанция «Немецкая волна»
  263. Йорг Ганценмюллер "Второстепенный театр военных действий" культуры памяти. Блокада Ленинграда в немецком сознании // Неприкосновенный запас. — 2005. — В. 40—41. — Т. 2—3. Архивировано из первоисточника 22 փետրվարի 2014.
  264. «Суд Санкт-Петербурга признал геноцидом блокаду Ленинграда войсками нацистской Германии». TACC. Արխիվացված օրիգինալից 2023-01-19-ին. Վերցված է 2023-01-19-ին.
  265. «Россия потребовала от Германии признать блокаду Ленинграда геноцидом». РБК (ռուսերեն). 2024-03-18. Վերցված է 2024-03-23-ին.
  266. «Россия потребовала от Германии признать блокаду Ленинграда геноцидом». Коммерсантъ (ռուսերեն). 2024-03-18. Վերցված է 2024-03-23-ին.
  267. Россия потребовала от Германии официально признать блокаду Ленинграда геноцидом // Meduza. — 2024.
  268. «МИД РФ: Германия отказалась признавать блокаду Ленинграда геноцидом». Коммерсантъ (ռուսերեն). 2024-05-23. Վերցված է 2024-05-23-ին.

Գրականություն

խմբագրել

Մենագրություններ

խմբագրել
  • Алексеев Д. Ю, Кожемякин А. О., Минутина-Лобанова Ю. Л Ленинград. Юго-Западный рубеж / содействие в подготовке книги А. П. Балаченкова, Ю. Ю. Куксина, В. А. Мосунов, А. В. Решетов, А. В. Сеппенен. — СПб.: Реконструкция, СПбГУПТД, 2020. — 212 с. — (к 75-летию Победы в Великой Отечественной войне). — 2000 экз. — ISBN 978-5-7937-1868-4
  • Алексеенков А. Е., Барышников Н. И., Белозёров Б. П., Бурлаков А. И. и другие Ленинград в борьбе месяц за месяцем, 1941-1944. — СПб.: Ланс, 1994. — 349 с. — 20 700 экз. — ISBN 5-86379-001-6
  • Алянский Ю. Л Театр в квадрате обстрела. — Л.: Искусство, 1967. — 231 с.
  • Арутюнян Б. А., Фролов М. И Огневой щит и меч Ленинграда, 1941-1944 гг.: монография. — СПб.: ЛГУ имени А. С. Пушкина, 2007. — 187 с. — 500 экз. — ISBN 978-5-8290-0625-9
  • Барышников Н. И Блокада Ленинграда и Финляндия 1941—1944. — Хельсинки; СПб.: Институт Йохана Бекмана, 2002. — 300 с. — ISBN 952-5412-10-5
  • Барышников Н. И., Барышников В. Н., Фёдоров В. Г. Финляндия во второй мировой войне. — Л.: Лениздат, 1989. — 336 с. — ISBN 5-289-00257-X
  • Белозёров Б. П Ленинград сражающийся. — СПб.: Знание, 2016—2019. — Т. 1—4.
  • Блокада и контрблокада: Борьба на океанско-морских сообщениях во второй мировой войне / под ред. В. П. Боголепова. — М.: Наука, 1967. — 767 с. — (Вторая мировая война в исследованиях, воспоминаниях, документах). — 6500 экз.
  • Блокада Ленинграда в документах рассекреченных архивов / под ред. Н. Л. Волковского. — М.; СПб.: АСТ; Полигон, 2004. — 766 с. — (Военно-историческая библиотека). — 3500 экз. — ISBN 5-17-023997-1
  • Буров А. В. Блокада день за днём, 22 июня 1941 года — 27 января 1944 года / предисл. М. Дудина. — Л.: Лениздат, 1979. — 478 с. — 50 000 экз.
  • В годы суровых испытаний: Ленинградская партийная организация в Великой Отечественной войне / под ред. Ковальчука В. М.. — Л.: Лениздат, 1985. — 422 с.
  • Коллектив авторов Том 1: Основные события войны // Великая Отечественная война 1941—1945 годов: в 12 томах. — Изд. доп. и испр.. — М.: Кучково поле, 2015. — Т. 1. — 976 с. — 2000 экз. — ISBN 978-5-9950-0534-6
  • Вознесенский Н. А. Военная экономика СССР в период Отечественной войны. — М.: Госполитиздат, 1948. — 192 с. — 500 000 экз.
  • Коллектив авторов Том 1: «А» — Бюлов // Военная энциклопедия в 8 томах / Председатель Главной редакционной комиссии И. Н. Родионов. — М.: Воениздат, 1997. — Т. 1. — 639 с. — 10 000 экз. — ISBN 5-203-01655-0
  • Гальдер Ф. Военный дневник. — М.: АСТ, 2010. — 704 с. — ISBN 978-5-17-067688-0
  • Гладких П. Ф. Здравоохранение блокадного Ленинграда: 1941-1944 гг.. — Изд. 2-е перераб. и доп.. — Л.: Медицина, 1985. — 271 с. — 5000 экз.
  • Гланц Д Блокада Ленинграда. 1941—1944 = Leningrad: City under Siege: 1941—1944 / пер. с англ. Е. В. Ламановой. — М.: Центрполиграф, 2009. — 221 с. — (Хроника войны). — 3000 экз. — ISBN 978-5-9524-4170-5
  • Дзенискевич А. Р Ленинград в осаде: сборник документов о героической обороне Ленинграда в годы Великой Отечественной войны, 1941—1944 / Отв. ред. А. Р. Дзенискевич. — СПб.: Лики России, 1995. — 640 с. — ISBN ISBN 5-87417-012-X
  • Дзенискевич А. Р., Ковальчук В. М., Соболев Г. Л., Цамутали А. Н., Шишкин В. А Непокорённый Ленинград. Краткий очерк истории города в период Великой Отечественной войны. — 1-е изд.. — Л.: Наука (Ленинградское отделение), 1970. — 414 с. — (Вторая Мировая война в исследованиях воспоминаниях документах). — 43 000 экз.
  • Дзенискевич А. Р., Ковальчук В. М., Соболев Г. Л., Цамутали А. Н., Шишкин В. А Непокорённый Ленинград: Краткий очерк истории города в период Великой Отечественной войны / отв. ред. В. М. Ковальчук. — 3-е изд., перераб. и доп. — Л.: Наука, 1985. — 327 с. — (Борьба народов против фашизма и агрессии). — 25 000 экз.
  • Гречанюк Н. М., Дмитриев В. И., Корниенко А. И. и др. Дважды Краснознамённый Балтийский Флот. — 3-е изд., испр. и доп. — М.: Воениздат, 1990. — 342 с. — 35 000 экз. — ISBN 5-203-00245-2
  • Дашичев В. И. Банкротство стратегии германского фашизма. — М.: Наука, 1973. — Т. 2. — 664 с.
  • Ежов М. В., Фролов М. И Духовный подвиг защитников Ленинграда: монография. — СПб.: Знание, 2010. — 185 с. — 1000 экз. — ISBN 978-5-7320-1209-5
  • Жизнь и смерть в блокированном Ленинграде. Историко-медицинский аспект / под ред. А. Р. Дзенискевича. — СПб.: Дмитрий Буланин, 2001. — 269 с. — 800 экз. — ISBN 5-86007-324-0
  • Доценко В. Д Флот. Война. Победа. — СПб.: Судостроение, 1995. — 256 с. — ISBN 978-5-7355-0522-8
  • Захаров С. Е История военно-морского искусства / Под. ред. С. Е. Захарова. — М.: Воениздат, 1969. — 576 с. — 12 500 экз..
  • Зотова А. В Экономика блокады. — СПб.: Остров, 2016. — 320 с. — 500 экз. — ISBN 978-5-94500-102-2
  • Исаев А. В. Иной 1941. От границы до Ленинграда. — М.: Яуза, Эксмо, 2011. — 416 с. — (Война и мы). — ISBN 978-5-699-49705-8
  • Исаев А. В Котлы 41-го. История ВОВ, которую мы не знали. — М.: Яуза, Эксмо, 2005. — 400 с. — ISBN 5-699-12899-9
  • Коллектив авторов История ордена Ленина Ленинградского военного округа / под. ред. Ф. Ф. Викторова. — М.: Военное издательство Министерства обороны СССР, 1974. — 611 с.
  • Йокипии М. Финляндия на пути к войне. Исследование о военном сотрудничестве Германии и Финляндии в 1940-1941. — Петрозаводск: Карелия, 1999. — 370 с. — 1000 экз. — ISBN 5-7545-0735-6
  • Карасёв А. В Ленинградцы в годы блокады. — М.: Издательство Академии наук СССР, 1959. — 312 с. — 50 000 экз.
  • Кислицин Н. Г. Ленинград не сдаётся. — М.: Прогресс, 1995. — 352 с. — 10 000 экз. — ISBN 5-01-004557-5
  • Коблякова В. И Научная и культурная жизнь блокадного Ленинграда (1941—1944 гг). — СПб.: Знание, 2004.
  • Ковальчук В. М. Дорога победы осаждённого Ленинграда: железнодорожная магистраль Шлиссельбург- Поляны в 1943 г. / под ред. Г. Д. Комкова. — Л.: Наука, 1984. — 213 с. — 9300 экз.
  • Ковальчук В. М., Чистиков А. Н Ленинград и ленинградцы в годы блокады. — СПб.: Лики России, 2012. — ISBN 978-5-87417-394-4
  • Ковальчук В. М Ленинград и Большая Земля. — Л.: Наука, 1975.
  • Ковальчук В. М 900 дней блокады: Ленинград 1941-1944. — СПб.: Дмитрий Буланин, 2005. — 234 с. — ISBN 5-86007-474-3
  • {{книга|автор=Комаров Н. Я., Куманёв Г. А
  • Королькевич А. В. А музы не молчали...: Рассказывает актёр . — Л.: Лениздат, 1965. — 214 с. — 65 000 экз.
  • Кривошеев Г. Ф., Андроников В. М., Буриков П. Д., Гуркин В. В., Круглов А. И., Родионов Е. И., Филимошин М. В Россия и СССР в войнах XX века / под. ред. Г. Ф. Кривошеева. — М.: Олма-пресс, 2001. — 608 с. — 5000 экз. — ISBN 5-224-01515-4
  • Кринов Ю. С Лужский рубеж. Год 1941-й. — 2-е изд., перераб. и доп. — Л.: Лениздат, 1987. — 320 с. — 50 000 экз.
  • Ланнуа Ф Битва за Ленинград. 1941. 22 июня — 31 декабря = Leningrad : 22 juin - 31 dÉcembre 1941 / Пер. М. Стровский. — М.: Эксмо, 2009. �� 210 с. — (Иллюстрированная история войн ХХ века). — 3500 экз. — ISBN 978-5-699-34122-1
  • Ленинграда блокада 1941—44 // Лас-Тунас — Ломонос. — М. : Большая российская энциклопедия, 2011. — С. 237—238. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов ; 2004—2017, т. 17). — ISBN 978-5-85270-350-7.
  • Ломагин Н. А Неизвестная блокада. — 1-е изд. — СПб.: Нева, 2002. — 960 с. — ISBN 5-7654-1769-8
  • Ломагин Н. А Неизвестная блокада. Книга первая. — 2-е изд. — СПб.: Нева, 2004. — 578 с. — ISBN 5-7654-3371-5
  • Ломагин Н. А Неизвестная блокада. Документы, приложения. Книга вторая. — 2-е изд. — СПб.: Нева, 2004. — 480 с. — ISBN 5-7654-3417-7
  • Мелуа А. И. Блокада Ленинграда / Под ред. С. Г. Гумена. — СПб.: Гуманистика, 1999. — 671 с. — (Биографическая международная энциклопедия «Гуманистика»). — ISBN 5860501080
  • Мощанский И. Б. У стен Ленинграда. — М.: Вече, 2010. — 304 с. — ISBN 978-5-9533-5209-3
  • Каргин Д. И Великое и трагическое: Ленинград, 1941—1942 / науч. ред. В. С. Соболев. — СПб.: Наука, 2000. — 176 с. — (Исторические науки). — 1000 экз. — ISBN 5-02-024931-9
  • Карелл П. «Барбаросса»: От Бреста до Москвы = Unternehmen Barbarossa / Пер. с нем. А. Уткин. — Смоленск: Русич, 2003. — 432 с. — (Мир в войнах). — ISBN 5-8138-0310-6
  • Картье Р Глава XVI: Что Гитлер хотел сделать из России // Тайны войны. По материалам Нюрнбергского процесса = Les Dessous de la guerre hitlérienne / пер. с нем. Е. Шугаева. — Франкфурт-на-Майне: Посев, 1948. — 148 с.
  • Коллектив авторов Очерки истории Ленинграда / Отв. ред. Ковальчук В. М.. — Л.: Лениздат, 1967. — Т. 5. — 749 с. — 6000 экз.
  • Коллектив авторов Очерки истории Ленинградской организации КПСС: Ноябрь 1917-1945. — Л.: Лениздат, 1968. — Т. 2. — 680 с.
  • Том III: 1941-1952 годы // Решения партии и правительства по хозяйственным вопросам. В 5 томах. 1917-1967 годы. Сборник документов за 50 лет / Сост.: К. У. Черненко, М. С. Смиртюкова. — М.: Издательство политической литературы, 1968. — Т. 3. — 751 с.
  • Самсонов А. М. Знать и помнить: диалог историка с читателем. — М.: Политиздат, 1988. — 367 с. — 100 000 экз. — ISBN 5-250-00394-X
  • Сапаров А. В. Дорога жизни. Повесть о блокадном времени. — М.: Советская Россия, 1967. — 341 с. — 50 000 экз.
  • Симоненко В. Б., Магаева С. В., Симоненко М. Г., Пахомова Ю. В. Ленинградская блокада : Медицинские проблемы - ретроспектива и современность. — М.: Медицина, 2003. — 158 с. — 2000 экз. — ISBN 5-225-04778-5
  • Симонов К. М. Часть вторая: Записи бесед // Глазами человека моего поколения. Размышления о И. В. Сталине. — М.: АПН, 1988. — 480 с. — 400 000 экз.
  • Соболев Г. Л. Ленинград в борьбе за выживание в блокаде: Книга 1. Июнь 1941 — май 1942. — СПб.: Издательство СбПГУ, 2013. — 696 с. — ISBN 978-5-288-05497-6
  • Соболев Г. Л. Ленинград в борьбе за выживание в блокаде: Книга 2. Июнь 1942 — январь 1943. — СПб.: Издательство СбПГУ, 2015. — 526 с. — ISBN 978-5-288-05497-6
  • Соболев Г. Л. Ленинград в борьбе за выживание в блокаде: Книга 3. Январь 1943 — январь 1944. — СПб.: Издательство СбПГУ, 2017. — 748 с. — ISBN 978-5-288-05497-6
  • Стахов Х. Г Трагедия на Неве: шокирующая правда о блокаде Ленинграда, 1941—1944 = Stachow H. G. Tragödie an der Newa / пер. с нем.: Ю. М. Лебедев. — М.: Центрполиграф, 2011. — 380 с. — (За линией фронта. Мемуары). — 3000 экз. — ISBN 978-5-227-02484-8
  • Федюнинский И. И Глава 2. Фельдмаршал фон Лееб просчитался // Поднятые по тревоге. — 2-е изд. — М.: Военное издательство Министерства обороны СССР, 1964.
  • Фролов М. И. Артиллеристы в боях за город Ленина, 1941—1944: Исторический очерк. — Л.: Лениздат, 1978. — 272 с. — 25 000 экз.
  • Фролов М. И. Салют и реквием: Героизм и трагедия ленинградцев 1941-1944 гг. — 4-е, доп. — СПб.: ЛГУ А. С. Пушкин, 2004. — 235 с. — ISBN 5-8290-0389-9
  • Хомяков И. М. На Лужском рубеже. История 24-й танковой дивизии РККА. — СПб.: Торгово-издательский дом МИТРА, 2017. — 248 с. — 1000 экз. — ISBN 5859021852
  • Шварц В. С. Павловск: Дворцово-парковый ансамбль XVIII-XIX веков. — Л.: Искусство, 1980. — 136 с. — 50 000 экз.
  • Широкорад А. Б Северные войны России. — СПб.: АСТ, 2001. — 848 с. — (Военно-историческая библиотека). — 7000 экз. — ISBN 5-17-009849-9
  • Широкорад А. Б. Флот, который уничтожил Хрущов. — М.: АСТ, 2004. — 440 с. — ISBN 5-17-021113-9
  • Яров С. В. Блокадная этика. Представления о морали в Ленинграде в 1941—1942 гг. — М.: Центрполиграф, 2012. — 603 с. — 2500 экз. — ISBN 978-5-227-03767-1
  • Яров С. В. Повседневная жизнь блокадного Ленинграда. — М.: Молодая гвардия, 2013. — 313 с. — ISBN 978-5-235-03617-8
  • Hanno Ballhausen Chronik des Zweiten Weltkriegs. — Gütersloh: Wissen Media Verlag, 2004. — 544 p. — ISBN 3-577-14367-3
  • Lisa A. Kirschenbaum The Legacy of the Siege of Leningrad, 1941–1995: Myth, Memories, and Monuments. — Cambridge University Press, 2006. — 326 p. — ISBN 978-0521863261
  • Reid, Anna (2011), Leningrad: The Epic Siege of World War II, 1941–1944, Bloomsbury Publishing, ISBN 978-0-8027-7882-6
  • Michael Walzer Just and Unjust Wars. — Basic Books, 1977. — ISBN 978-0465037070
  • Christian Zentner Chronik. Zweiter Weltkrieg. — St. Gallen: Otus Verlag AG, 2007. — 500 p. — ISBN 390720056X

Հոդվածներ

խմբագրել
  • Барышников Н. И. Блокада Ленинграда в концепциях финских историков// Материалы Пятой ежегодной научной конференции «Санкт-Петербург и страны северной Европы», Санкт-Петербург, СПбГУ, 2003.
  • Барышников Н. И. Подход Финляндии к вопросу о судьбе Ленинграда (1941). // Материалы Пятой ежегодной научной конференции «Санкт-Петербург и страны северной Европы». — Санкт-Петербург: СПбГУ, 2003.
  • Буторин М. В. Мобилизующая роль периодической печати блокадного Ленинграда // Современные СМИ в контексте информационных технологий: Сборник научных трудов 5-й Всероссийской научно-практической конференции : сб. — СПб.: СПбГУПТД, 2019. — С. 80—87.
  • Бернштейн А. И. Аэростаты над Ленинградом. Записки инженера — воздухоплавателя, Химия и Жизнь, № 5, 1983 г., с. 8—16
  • Веселов А. П Борьба с голодом в блокадном Ленинграде // Отечественная история : журнал. — 2002. — № 3. — С. 156—163. Архивировано из первоисточника 12 Օգոստոսի 2014.
  • Воробьёв А. П Ленэнерго в годы Великой Отечественной войны // Энергетик : журнал. — М.: Энергоатомиздат, 1985. — № 5. — С. 8—10. — ISSN 0013-7278.
  • Гладких П. Ф. Боевая деятельность медицинской службы Ленинградского фронта (1941—1944 гг.) // Военно-исторический журнал. — 2009. — № 4. — С. 32—34.
  • Данилов П. Д Промышленность Ленинграда в годы блокады // Отечественная история : журнал. — Российская академия наук, 2003. — № 4. — С. 40—49.
  • Ермилов С. К. Действия авиации по срыву операции «Бразиль» // Военно-исторический журнал : журнал. — 1988. — № 8. — С. 27—31.
  • Иоффе-Кемппайнен Э. И Маннергейм — маршал и президент // Звезда : журнал. — 1999. — № 10. — С. 152—184.
  • Кантор Ю. З. «Подвиг свой ежедневный вы совершали достойно и просто». 70 лет назад была прорвана блокада Ленинграда // Российская газета. — 2013. — № 9 (5985). Архивировано из первоисточника 6 Ապրիլի 2022.
  • Ковальчук В. М., Соболев Г. Л. Ленинградский «реквием» (о жертвах населения в Ленинграде в годы войны и блокады) // Вопросы истории : журнал. — 1965. — № 12.
  • Козлова Н. Н Сцены из жизни «освобождённого работника» // Социологические исследования : журнал. — 1998. — № 2. — С. 108—119. Архивировано из первоисточника 24 Մայիսի 2012.
  • Коршунов Э. Л., Рупасов А. И. «В ноябре 1942 г. всё было готово для открытия троллейбусной линии по Ладоге» // Военно-исторический журнал. — 2012. — № 2. — С. 37—40.
  • Краев В. Блокада Ленинграда — как холокост для евреев // ИА REGNUM, 01.01.2019
  • Красноженова Е. Е Тотальный голод стал главной причиной многочисленных жертв среди ленинградцев. Продовольственная ситуация в блокадном Ленинграде в 1941—1944 годах // Военно-исторический журнал. — 2024. — № 1. — С. 58—65.
  • Медведев А. А., Шишков В. В Продовольственное снабжение блокадного Ленинграда // Военно-исторический журнал. — 2015. — № 11. — С. 33—36.
  • Платонов А. В План уничтожения Краснознамённого Балтийского флота // Научно-популярный сборник статей по истории флота и судостроения "Гангут" : сборник. — 2003.
  • Рубцов Ю. В., Лурье В. М. Блокада Ленинграда: все ли жертвы учтены? // Военно-исторический журнал. — 2000. — № 3. — С. 30—33.
  • Соболев Г. Л. Блокада Ленинграда: постижение правды // Новейшая история России : журнал. — 2012. — № 2. — С. 72—87.
  • Тарасов М. Я. Памятные этапы Битвы за Ленинград // Военно-исторический журнал : журнал. — 2013. — № 1. — С. 18—22.
  • Фролов М. И Адольф Гитлер: «Ядовитое гнездо Петербург… должен исчезнуть с лица Земли» // Военно-исторический журнал. — 2001. — № 9.
  • Чекалев-Демидовский П. С Газогенераторный транспорт как попытка решения проблемы топливного обеспечения блокадного Ленинграда // Новейшая история России : журнал. —Санкт-Петербург, 2018. — Т. 8. — № 4. — С. 869—879.
  • Хасс Герхарт Германская оккупационная политика в Ленинградской области (1941—1944 гг.) // Новая и новейшая история : журнал. — 2003. — № 6.
  • Хюртер Йоханнес Вермахт под Ленинградом. Боевые действия и оккупационная политика 18-й армии осенью и зимой 1941/42 годов.
  • Maddox, Steven These Monuments Must Be Protected! The Stalinist Turn to the Past and Historic Preservation during the Blockade of Leningrad(անգլ.) // The Russian Review, 70. — 2011. — № 4. — С. 608—626.

Փաստաթղթեր

խմբագրել
Հուշեր
  • Антология, воспоминания блокадников Блокада: Сестрорецкий рубеж. — 2004. — 208 с. — 3000 экз. — ISBN 5-85991-062-2
  • Колл. авт. Попов М. М. // Оборона Ленинграда, 1941-1944 : Воспоминания и дневники участников / Предисл. маршала М. В. Захарова. — Л.: Наука, 1968. — 792 с. — (Вторая мировая война в исследованиях, воспоминаниях, документах). — 14 500 экз.
  • Полевое Управление Ленинградского фронта. Карта обстановки на фронте 23-й Армии к исходу 11.09.1941. — Архив Министерства обороны РФ. фонд 217 опись 1221 дело 33, 1941.
  • Винницкий Л. Г. (сост.) Славная победа под Ленинградом. — Ленинздат, 1976. — 632 с. — 15 000 экз.
  • Демидов В. И. Снаряды для фронта: Документальная повесть. — Л.: Лениздат, 1985.
  • Кудрин И. «Блокада Ленинграда, воспоминание». Արխիվացված է օրիգինալից 2011-08-23-ին. Վերցված է 2007-05-07-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  • Ходикель А. «Воспоминания о блокаде Ленинграда». Արխիվացված է օրիգինալից 2011-08-23-ին. Վերցված է 2011-01-29-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadlink= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  • Из дневников ленинградцев
  • Отчёт начальника Управления коммунального обслуживания Ленинграда А. Карпушенко о захоронениях жертв голода 1941—1942 гг.
  • Баранов Н. В. Силуэты блокады: Записки главного архитектора. — Л., 1982.
  • Гаршин Владимир Георгиевич (1887—1956). Там где смерть помогает жизни // Петербург Ахматовой: Владимир Георгиевич Гаршин / Сост. Т. С. Позднякова. — СПб.: Невский диалект, 2002. — С. 125—137; перв. публ: Журавлёва Т. Б. В. Г. Гаршин (1887—1956). — СПб., 1994. (время написания не обозначено)
  • Гинзбург Л. Я. Записки блокадного человека. Вокруг «Записок блокадного человека» // Записные книжки: Новое собрание. — М.: Захаров, 1999. — С. 152—273; Проходящие характеры: Проза военных лет. Записки блокадного человека. — М.: Новое издательство, 2011.
  • Глебова Людмила Николаевна. Смерть отца // Experiment/Эксперимент: Журнал русской культуры. № 16: Шестнадцать пятниц: Вторая волна ленинградского авангарда. Под ред. Е. Спицыной. LA (USA), 2010. Т. 2. С. 397—398.
  • Глинка В. М. Блокада // Хранитель: В. М. Глинка: Воспоминания. Архивы. Письма: В 2 кн. / Авт.-сост. М. С. Глинка. — СПб., 2006. — Кн. 2. — С. 18—26.
  • Григорьев Владислав Григорьевич (р. 1930). Ленинград. Блокада. 1941—1942: Воспоминания. — Изд. 2-е, доп. — СПб., 2003.
  • Зальцман Лотта Павловна. Воспоминания об отце // Павел Зальцман. Жизнь и творчество. — Иерусалим: Филобиблон, 2007. — С. 28-35.
  • Зальцман Павел Яковлевич. «А дальше началась страшная блокадная зима..» / Подг. текста, пред. и публ. А. Зусманович, И. Кукуй // Знамя, 2012, № 5.
  • Иванова Тамара Григорьевна (1925-?). Блокада Ленинграда: (Воспоминания) // Человек в блокаде: Новые свидетельства. — СПб., 2008. 214—223
  • Лихачёв Д. С. Воспоминания. — СПб.: Logos, 1995 ; Воспоминания. — М.: Вагриус, 2006. — С. 295—352: Блокада; Два письма о Ленинградской блокаде.
  • Мануйлов Виктор Андроникович. Записки счастливого человека. — СПб.: Европейский дом, 1999.
  • Маннергейм, Карл Густав Мемуары. — М.: Вагриус, 1999. — ISBN 5-264-00049-2
  • Микоян А. И. В дни блокады (к вопросу о снабжении осаждённого Ленинграда). // Военно-исторический журнал. — 1977. — № 2. — С. 45—54.
  • Нератова Римма Ивановна. В дни войны: Семейная хроника. — СПб.: Журнал «Звезда», 1996. — С. 5—108: Жизнь в Ленинградской блокаде (с рисунками автора)
  • Новиков В. С. Блокада снится мне ночами: воспоминания. — СПб.: Детгиз, 2009. — 201 с. — 235 экз. — ISBN 978-5-8452-0420-2
  • Рабинович Михаил Борисович. Воспоминания долгой жизни. — СПб.: Европ. Дом, 1996. — С. 161—220: Война. Блокада: Пулково
  • Сергей Спицын. Декабрь 1941 года… // Experiment/Эксперимент: Журнал русской культуры. № 11: Павел Николаевич Филонов / Под ред. Н. Мислер, И. Меньшовой, Д. Боулта. — LA (USA), 2010. — С. 297—300.
  • Цирлин А. Д., Бирюков П. И., Истомин В. П., Федосеев Е. Н. Инженерные войска в боях за Советскую Родину. — М.: Воениздат, 1970. — 84 с.
  • Траугот А. Г. Квартира № 6 // Ничто не забыто. С. 108—117; фотогр. "Апрель 1942 года. Семья художника Г. Н. Траугота (с. 117)
  • Фрейденберг Ольга Михайловна (1890—1955). Осада человека / Публ. К. Невельского // Минувшее: Ист. Альманах. М., 1991. Вып. 3. С. 7—44
  • Книга «Память сердца Արխիվացված 2014-02-28 Wayback Machine». Воспоминания жителей МО Пискарёвка о Великой Отечественной войне 1941—1945 годов. Семь книг.
  • ««Блокада голоса». Видеоархив воспоминаний жителей блокадного Ленинграда». Блокада.Голоса. Վերցված է 2018-04-13-ին.
Օրագրեր
  • В. П. Аргировский «Блокадные Дневники» // Новый журнал. 2004, № 4.
  • Берггольц О. Ф. Из дневников 1939—1942 // Ольга: Запретный дневник. Дневники, письма, проза, избранные стихотворения и поэмы Ольги Берггольц / Сост. Н. Соколовская. СПб.: Азбука-классика, 2010. С. 55—137.
  • Бианки В. В. Город, который покинули птицы // Звезда. 1994. № 1. С. 105—131; Лихолетье. СПб., 2005.
  • Болдырев А. Н. Осадная Запись: (Блокадный дневник) / Подгот. текста В. С. Гарбузова, И. М. Стеблин-Каменский. — СПб.: Европейский Дом, 1998. — (Дневники и воспоминания петербургских учёных). — ISBN 5-8015-0011-1 (период с 9 декабря 1941 по 14 августа 1948 года).
  • Вассоевич Т. Н. Военный дневник и блокадные письма. 22 июня 1941 — 1 июня 1945. Сост., отв. ред., автор вст. ст. А. Л. Вассоевич. СПб., 2019. 344 с.
  • Великотная Т. К.(урожд. Берхман; ок. 1890—1942, 1 апр.). Дневник нашей печальной жизни в 1942 г. // Человек в блокаде: Новые свидетельства. СПб.: Остров, 2008. С. 83—125.
  • Глебова Т. Н. Рисовать, как летописец: (Страницы блокадного дневника) / Публ. и коммент. Л. Н. Глебовой; предисл. и подгот. текста В. Перца // Искусство Ленинграда. (Л.), 1990, № 1. С. 28—40; № 2. С. 14—28.
  • Глебова Т. Н. Блокадный дневник (декабрь 1941 г.) // Experiment/Эксперимент : Журнал русской культуры. № 16: Шестнадцать пятниц: Вторая волна ленинградского авангарда. Под ред. Е.Спицыной: В 2-х ч. LA (USA), 2010 / Т. 2. C. 374—397.
  • Голлербах Э. Ф. Из дневника 1941 г. / Публ. Е. А. Голлербаха // Голоса из блокады: Ленинградские писатели в осаждённом городе (1941—1944) / Сост. З. Дичаров. СПб.: Наука, 1996. С. 163—186.
  • Гордин А. М. Из блокадных заметок <1941—1942> // Там же. С. 469—476.
  • Грязнов А. А.(1898—1973). Дневник <8 сент.> 1941-<6 февр.> 1942 // Человек в блокаде: Новые свидетельства. СПб.: Остров, 2008. С. 9—82.
  • Грязнов Ф. А.(1896—1948). Дневник. 7 сент. 1941—7 февраля 1942 // Доживём ли мы до тишины: Записки из блокадного Ленинграда. СПб., 2009. С. 9—190—
  • Друскин Я. С. Дневники. СПб.: Гуманитарное агентство «Академический проект». 1999. С. 94—138.
  • Заболотская Л. К. (1894—?). Дневник 23 августа 1942-6 июня 1943 // Человек в блокаде: Новые свидетельства. СПб.: Остров, 2008. С. 126—144.
  • Зеленская И. Д. (1895—1981). Дневник. 7 июля 1941-6 мая 1943 // «Я не сдамся до последнего…»: Записки из блокадного Ленинграда: [Сб.] / Сост. В. М. Ковальчук и др. СПб.: Нестор-История, 2010. С. 10—156.
  • Ильин Л. А. (1880—1942) Прогулки по Ленинграду. СПб: Государственный музей истории Санкт-Петербурга. 2012.
  • Инбер В. М. (1890—1972). Почти три года (Ленинградский дневник). Избранное. М.: Художественная литература, 1981.
  • Конашевич В. М.. По страницам блокадного дневника <1941-июль 1943> // Подвиг века. С. 85—89.
  • Левина Э. Г. Военные грани архитектуры // Подвиг века. С. 297, 302—305, 306—307 (отрывки из дневника: осень 1941, январь-май 1942, ноябрь 1942 — ноябрь 1943)
  • Левина Э. Г. (1908—?). Дневник. 12 января 1942—23 июля 1944 // Человек в блокаде: Новые свидетельства. СПб.: Остров, 2008. С. 145—213.
  • Лепорская А. А. Из записей <1941—1943> // Подвиг века. С. 168—170.
  • Лукницкий П. Н. Сквозь всю блокаду: [Дневник воен. корреспондента]. — Л.: Лениздат, 1988. — 719 с. — 100 000 экз.
  • Никольский А. С. <Блокадный дневник: Отрывки> // Подвиг века. С. 273—274. С. 278—282.
  • Островская Софья Казимировна (1902—1983). Блокадные дневники [1941—1943] / Публ. Л. И. Бучиной // Русское прошлое. 2006. № 10. С. 191—323.
  • Остроумова-Лебедева А. П. Ленинград в блокаде // Автобиографические записки. Т. 3 / Сост. Н. Л. Приймак. Изд. 2. М.: Центрполиграф, 2003. С. 248—339.
  • Павлов Д. В. Ленинград в блокаде. — М.: Военное издательство Министерства обороны СССР, 1958. — 161 с.
  • Л.Пантелеев Приоткрытая дверь…: Рассказы. Очерки. Разговор с читателем. Из старых записных книжек Л.: Сов. писатель, 1980. С. 348—443: Из старых записных книжек (1941—1942)
  • Пантелеев Л. В осаждённом городе: Из записных книжек 1941—1944 г. //Собрание сочинений: В 4 т. Т. 3. Л.: Дет. лит., 1984. Первая публикация (отрывки): М., 1957. No. 6; Нева. 1964, No. 1.
  • Пунин Н. Н. Дневник. 1941 <26 августа-13 декабря> // Пунин Н. Н. Мир светел любовью: Дневники. Письма / Сост. Л. А. Зыков. М.: АРТ, 2000. С. 343—353
  • Рябинкин Ю. И. Дневник Юры Рябинкина.
  • Сапаров А. В. Страницы блокадного дневника // Невский альманах, 2013, № 6, С. 21—25.
  • Шапорина Л. В. Дневник: В двух томах / подгот. текста, коммент. В. Ф. Петровой и В. Н. Сажина. — М.: Новое литературное обозрение, 2011. — Т. 1. — С. 247—460. — 592 с. — (Россия в мемуарах). — 1000 экз. — ISBN 978-5-86793-894-9
  • Блокадные дневники и документы: [Сб.] / Сост. С. К. Бернев, С. В. Чернов. Изд. 2, испр., доп. СПб.: Европ. дом, 2007. (Архив Большого дома). 1-е изд — 2004. Содерж.: С. 9-213: Горшков Н. П. (Николай Павлович; 1892—1951, в лагере), бухгалтер. Блокадный дневник (1941—1943, 4 дек.); С. 214—265: Винокуров А. И. (Алексей Иванович; р. 1904—1943, расстрелян), учитель географии; С. 266—307: Кузнецов С. И. (Степан Иванович; 1907—1997), мастер инструментального цеха; С. 308—359: Путяков С. Ф. (Семён Фёдорович; 1905—1942, расстрелян), красноармеец.
  • «Сохрани мою печальную историю…». Блокадный дневник ленинградской школьницы Лены Мухиной / Издательство «Азбука», 2011 год.
  • Блокада глазами очевидцев. Дневники и воспоминания: Антология / Сост. С. Глезеров: Остров, 2012

Ժողովածուներ

խմբագրել
  • Блокада рассекреченная: [Сборник] / Междунар. ассоц. блокадников города-героя Ленинграда; Сост. В. Демидов. — СПб.: Бояныч, 1995. — 254 с. — 10 000 экз. — ISBN 5-7199-0027-6
  • Блокадные дневники и документы: [Сб.] / Сост. С. К. Бернев, С. В. Чернов. Изд. 2, испр., доп. СПб.: Европ. дом, 2007. (Архив Большого дома). 1-е изд — 2004.
  • Блокадный дневник: Живопись и графика блокадного времени [из фондов ГМИ СПб.]: Альбом-каталог / Авт.-сост. В. Е. Ловягина, при уч. И. А. Силантьевой, Ю. В. Усатовой; Под ред. Ю. Б. Демиденко. СПб.: ГМИ СПб., 2005.
  • Военная медицина на Ленинградском фронте. — М., 1946.
  • Воздушный мост над Ладогой: [Сборник очерков и воспоминаний] / Сост. В. И. Краснояров, М. И. Ялыгин. — Л.: Лениздат, 1984. — 256 с. — 25 000 экз.
  • Голоса из блокады: Ленинградские писатели в осаждённом городе (1941—1944): [Сб.] / Сост. З. Дичаров. СПб.: Наука, 1996.
  • 900 блокадных дней: [Сб. воспоминаний] / Отв. ред. Л. А. Волкова. Новосибирск: ГПНТБ СО РАН, 2004.
  • «Доживём ли мы до тишины?»: Записки из блокадного Ленинграда: [Сб.] / Сост. В. М. Ковальчук и др. СПб.: Нестор-История, 2009.
  • Ничто не забыто: 320 страниц о 900 днях блокады Ленинграда / Ред.-сост. Д.Колпакова; Макет и оформл. А.Веселова. — СПб.: ДЕТГИЗ-Лицей, 2005.
  • Память о блокаде. Свидетельства очевидцев и историческое сознание общества. Материалы и исследования. Под ред. М. В. Лоскутовой. СПб.: Новое издательство, 2006.
  • Память о блокаде: Свидетельства очевидцев и историческое сознание общества. М., 2005.
  • Подвиг века: Художники, скульпторы, архитекторы, искусствоведы в годы Великой Отечественной войны и блокады Ленинграда: Воспоминания. Дневники. Письма. Очерки. Лит. записи: [Сб.] / Авт.-сост. Н. Паперная. Л.: Лениздат, 1969.
  • Сурис Б. Д. «… больше, чем воспоминания»: Письма ленинградских художников 1941—1945: [Сб.: В 2 кн.]. СПб.: КультИнформПресс, 1993.
  • Художники города-фронта: Воспоминания и дневники ленинградских художников / Ред.-сост. И. А. Бродский. Л.: Художник РСФСР, 1973.
  • Человек в блокаде: Новые свидетельства: [Сб.] / Сост. В. М. Ковальчук и др. СПб.: Остров, 2008.
  • «Я не сдамся до последнего…»: Записки из блокадного Ленинграда: [Сб.] / Сост. В. М. Ковальчук и другие СПб.: Нестор-История, 2010.

Оборона Ленинграда 1941—1945. Документы и материалы. РОССПЭН. М., 2019.

Հրապարակախոսություն

խմբագրել
  • Алесь Адамович, Даниил Гранин. Блокадная книга.
  • Эттингер И. Л. (1984-11-01). «Город не горит...». «Химия и жизнь». Վերցված է 2007-09-25-ին.
  • Даниил Гранин рассказывает о блокаде Ленинграда (mp3).
  • Солсбери Г. Е. 900 дней: [Блокада Ленинграда] = Salisbury G. E. The 900 days. – New York, 1969 / пер. с анг. И. С. Вольской; предисл. А. Адамовича.. — СПб.; М.: РИК «Культура»; Прогресс. Литера, 1994. — 607 с. — 25 000 экз. — ISBN 5-01-003299-6
 Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Լենինգրադի շրջափակում» հոդվածին։
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 4, էջ 560