Հոլոքոստ

Հոլոքոստ;
	1944 թվականի մայիսին Օսվենցիմ (Գերմանիայի կողմից օկուպացված Լեհաստանում) տարված հունգարացի հրեաներ, որոնց մեծ մասն «ընտրվել» է միանգամից գնալու գազի խցիկ
Տեսակ	ցեղասպանություն, ethnic violence?, Հանցագործություն մարդկության հանդեպ, հանցագործություն ատելության հողի վրա, state crime? և նշանակալից իրադարձություն
Երկիր	Նացիստական Գերմանիա և Ռումինիայի թագավորություն
Տեղադրանք	Գերմանիայի կողմից օկուպացված Եվրոպա, Նացիստական Գերմանիա, Իտալական Լիբիա, Italian Ethiopia?, Ֆրանսիական Մարոկկո, Ռումինիայի թագավորություն, Հունգարիայի Թագավորություն, Իտալիայի թագավորություն, Ֆրանսիական Ալժիր և Շանհայ, Ճապոնական կայսրություն
Տարեթիվ	1933-1945
Զոհվածներ	եվրոպացի հրեաներ, գնչուներ, անբուժելի հիվանդներ, սլավոններ, խորհրդային ռազմագերիներ և այլն
	The Holocaust Վիքիպահեստում

Հոլոքոստ (The Holocaust – Ողջակիզում, հուն․՝ ὁλόκαυστον, կոչվում է նաև Շոա^{[Ն 1]}), Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ իրականացված ցեղասպանություն, որի շրջանակներում Նացիստական Գերմանիայի և իր դաշնակիցների կողմից համակարգված կերպով ոչնչացվել են շուրջ վեց միլիոն եվրոպացի հրեաներ՝ Եվրոպայի հրեա բնակչության մոտավորապես երկու երրորդը^{[Ն 2]} 1941 թվականից մինչև 1945 թվականն ընկած ժամանակահատվածում^[5]։ Հրեաներից բացի նացիստների կատարած ցեղասպանության զոհ են դարձել նաև ազգային ու սոցիալական այլ խմբերի ներկայացուցիչներ, ներառյալ գնչուներ, անբուժելի հիվանդներ^[6], ինչպես նաև լեհեր ու այլ սլավոններ, ԽՍՀՄ քաղաքացիներ, խորհրդային ռազմագերիներ, քաղաքական հակառակորդներ, միասեռականներ, Եհովայի վկաներ, ինչի արդյունքում ընդհանուր առմամբ ոչնչացվել է մինչև 17 միլիոն մարդ^{[Ն 3]}։

Գերմանիան հալածանքները կազմակերպել է փուլ առ փուլ։ 1933 թվականին Ադոլֆ Հիտլերի՝ իշխանության գլուխ անցնելուց հետո կառավարությունը հաստատել է հրեաներին քաղաքացիական հասարակությունից մեկուսացնելուն ուղղված օրենքներ, որոնցից էին 1935 թվականին ընդունված Նյուրնբերգյան օրենքները։ Սկսած 1933 թվականից՝ նացիստները Գերմանիայում կառուցել են համակենտրոնացման ճամբարների ցանց քաղաքական հակառակորդների ու «անցանկալի» համարվող մարդկանց համար։ 1939 թվականին Լեհաստան ներխուժումից հետո ռեժիմն ստեղծել է գետտոներ հրեաներին մեկուսացնելու համար։ Հիմնադրվել են ավելի քան 42 հազար ճամբարներ, գետտոներ և այլ կալանավայրեր^[8]։

Հրեաների տեղափոխումը գետտոներ եղել է նացիստների կողմից իրականացվող ոչնչացման քաղաքականության հանգուցալուծումը, որը կոչվել է «Հրեական հարցի վերջնական լուծում» և քննարկվել է նացիստական բարձր պաշտոնյաների կողմից 1942 թվականի հունվարին Բեռլինում կայացած Վանզեի կոնֆերանսում։ Գերմանական զորքերի՝ դեպի արևելք շարժվելուն զուգահեռ հակահրեական գործողությունները դարձել են ավելի ռադիկալ։ ՍՍ-ի համակարգմամբ և Նացիստական կուսակցության առաջնորդների հրահանգներով սպանություններ են իրականացվել Գերմանիայի տարածքում, նրա կողմից օկուպացված Եվրոպայում և Առանցքի ուժերի կողմից վերահսկվող բոլոր տարածքներում։ Ռազմականացված մահվան ջոկատները, որ կոչվել են Այնզացխմբեր, համագործակցելով Վերմախտի ոստիկանության գումարտակների ու տեղացի կոլաբորացիոնիստների հետ, սպանել են շուրջ 1,3 միլիոն հրեաներ 1941-1945 թվականներին իրականացված զանգվածային գնդակահարությունների ընթացքում։ Մինչև 1942 թվականի կեսերը զոհերը բեռնատար գնացքներով գետտոներից տեղափոխվել են մահվան ճամբարներ, որտեղ ճանապարհորդությունից հետո կենդանի մնացածներն սպանվել են գազի խցիկներում։ Սպանությունները շարունակվել են մինչև Եվրոպայում Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ավարտը՝ 1945 թվականի մայիս։

Օսմանյան կայսրության կողմից կատարված Հայոց ցեղասպանության հետ մեկտեղ Հոլոքոստը համարվում է 20-րդ դարում իրականացված ամենահայտնի ցեղասպանություններից մեկը^[9]։

Ադոլֆ Հիտլերն իր հակամարդկային պլանն արդարացնում էր «Ո՞վ է այսօր խոսում հայերի բնաջնջման մասին...» արտահայտությամբ^[10]։

Ստուգաբանություն և սահմանում

Ստուգաբանություն

Հոլոքոստ տերմինը ծագում է հունարեն ὁλόκαυστος holókaustos բառերից. hólos - «ամբողջ» և kaustós «զոհի այրում»^[11]^{[Ն 4]}։ Century Dictionary-ում այն 1904 թվականին բնորոշվել է որպես «զոհ կամ զոհաբերություն, որ ամբողջովին այրվում է կրակի մեջ, տարածված է հրեաների և որոշ հեթանոս ազգերի մոտ»^{[Ն 5]}։

Աստվածաշնչյան շոա (שואה) տերմինը, որ նշանակում է «աղետ», եբրայերենում օգտագործվում է որպես Եվրոպայի հրեաների կոտորածն անվանող ստանդարտ տերմին և առաջին անգամ օգտագործվել է 1940 թվականին «Լեհաստանի հրեաների շոան» (Sho'at Yehudei Polin, Sho'ah of Polish Jews) պամֆլետում, որը հրատարակվել է Հրեաների օգնության միացյալ կոմիտեի կողմից Լեհաստանում^[14]^[15]։ 1941 թվականի հոկտեմբերին The American Hebrew ամսագիրն օգտագործել է «Հոլոքոստից առաջ» (անգլ.՝ «before the Holocaust») արտահայտությունը հավանաբար նկատի ունենալով Եվրոպայում տիրող իրավիճակը^[16], իսկ 1943 թվականի մայիսին The New York Times պարբերականը, քննարկելով Բերմուդյան համաժողովը, գրել է, թե «հարյուր հազարավոր եվրոպացի հրեաներ դեռ վերապրում են Նացիստական Հոլոքոստը»^[17]։ Կոնգրեսի գրադարանը 1968 թվականի ստեղծել է նոր կատեգորիա՝ «Հոլոքոստ, Հրեաների (1939-1945)» (անգլ.՝ Holocaust, Jewish (1939–1945)^[18]։ Տերմինը տարածվել է 1950-ական թվականներին Նոբելյան մրցանակի ապագա դափնեկիր Էլի Վիզելի գրքերի շնորհիվ։ Միացյալ Նահանգներում այն տարածում է գտել NBC-ի «Հոլոքոստ» (անգլ.՝ «Holocaust», 1978) մինի սերիալից հետո, որը պատմում է գերմանացի հրեաների հորինված ընտանիքի մասին^[19]։ Քանի որ ոչ հրեաները նույնպես սկսել են իրենց համարել Հոլոքոստի զոհ, բազմաթիվ հրեաներ նախընտրում են դրա փոխարեն օգտագործել Շոա կամ Չուրբան տերմինները^[16]^{[Ն 6]}։ Նացիստներն օգտագործել են Հրեական հարցի վերջնական լուծում (die Endlösung der Judenfrage) արտահայտությունը^[21]։

Սահմանում

Հոլոքոստի պատմաբանների մեծ մասն այն բնորոշում է որպես Գերմանիայի պետական քաղաքականություն, որն իրականացվել է 1941-1945 թվականներին և նպատակ է ունեցել ոչնչացնել Եվրոպայի հրեաներին։ Մայքլ Գրեյն իր «Հոլոքոստի ուսմունքում» (անգլ.՝ Teaching the Holocaust, 2015) տալիս է Հոլոքոստի երեք բնորոշում.

հրեաների հալածանքներն ու սպանությունները նացիստների ու նրանց դաշնակիցների կողմից 1933 թվականից մինչև 1945 թվականն ընկած ժամանակահատվածում. Այս բնորոշումը 1938 թվականին Գերմանիայում տեղի ունեցած Բյուրեղապակյա գիշերվա իրադարձությունները դիտարկում է որպես Հոլոքոստի վաղ փուլ^[22],
հրեաների համակարգված սպանությունները նացիստների ու նրանց դաշնակիցների կողմից 1941-1945 թվականներին. տվյալ դեպքում ընդունվում է, որ 1941 թվականին գերմանական քաղաքականության մեջ տեղի է ունեցել փոփոխություն հօգուտ հրեա ժողովրդի ոչնչացման^[22],
որոշակի խմբերի ներկայացուցիչների հալածանքներն ու սպանությունները նացիստների ու նրանց դաշնակիցների կողմից 1933-1945 թվականներին. այս բնորոշումը ներառում է Նացիստների բոլոր զոհերին^[22]։

Երրորդ բնորոշումը, ըստ Գրեյի, ճիշտ չէ, եթե ընդունենք, որ միայն հրեական ժողովուրդն է առանձնացվել որպես ոչնչացման օբյեկտ^[22]։ Դոնալդ Նևիկն ու Ֆրենսիս Նիկոսիան The Columbia Guide to the Holocaust (2000) աշխատության մեջ հավանության են արժանացրել այն բնորոշումը, որում հիմնական ուշադրությունը կենտրոնացվում է հրեաների, գնչուների ու T4 գործողության զոհերի վրա. «Հոլոքոստը, այսինքն՝ նացիստական ցեղասպանությունը, եղել է ամբողջական խմբերի համակարգված, պետության կողմից հովանավորվող սպանություն՝ պատճառաբանված ժառանգականությամբ։ Դա վերաբերել է հրեաներին, գնչուներին ու հաշմանդամներին» ^[3]։

Տարբերակիչ հատկանիշներ

Ցեղասպանական պետություն

Գերմանիայի կողմից օկուպացված Եվրոպա, 1942

Համակենտրոնացման ու մահվան ճամբարները և գետտոները, Առանցքի ուժերի տարածքներիը նշված են ձիթապտղագույն

Զանգվածային սպանությունների մանրամասն կազմակերպումն ու իրականացումը երկիրը վերածել է նրան, ինչը Մայքլ Բերենբաումը կոչել է «ցեղասպանական պետություն»։ Պետական պաշտոնյաները գտել են հրեաներին, առգրավել նրանց ունեցվածքն ու կազմել գնացքների ժամանակացույցը, որոնցով նրանք արտաքսվել են։ Ձեռնարկություններն աշխատանքից ազատել են հրեաներին, հետո սկսել են նրանց աշխատեցնել որպես ստրկական աշխատուժ։ Համալսարաններից հեռացվել են հրեա դասախոսներն ու ուսանողները։ Գերմանական դեղագործական ընկերությունները փորձարկել են դեղերը ճամբարների կալանավորների վրա, այլ ընկերություններ կառուցել են դիակիզարաններ^[23]։ Մահվան ճամբար մտնելուց հետո կալանավորներին հրամայվել է հանձնել բոլոր անձնական իրերը, որոնք գրանցվել են ու պիտակվել, ինչից հետո ուղարկվել են Գերմանիա՝ կրկնակի օգտագործման կամ վերամշակման համար^[24]։ Կեղծ հաշվի միջոցով Գերմանիայի ազգային բանկն օգնել է «լվանալ» զոհերից գողացված ունեցվածքը^[25]։

Սպանությունների ինդուստրալացումն ու մասշտաբները եղել են աննախադեպ։ Սպանություններ պարբերաբար կատարվել են օկուպացված Եվրոպայի գրեթե բոլոր շրջաններում՝ քսանից ավելի գրավված երկրներում^[26]։ Մոտ երեք միլիոն հրեաներ սպանվել են օկուպացված Լեհաստանում, 700 հազարից մինչև 2,5 միլիոն հրեաներ՝ Խորհրդային Միությունում։ Հարյուր հազարավոր հրեաներ էլ ոչնչացվել են Եվրոպայի մնացած տարածքներում^[27]։ Զոհերը կնքված գնացքներով ամբողջ Եվրոպայից տեղափոխվել են մահվան ճամբարներ, որտեղ եղել են գազի խցիկներ^[28]։ Անշարժ սարքավորումներն ստեղծվել էին նացիստների կողմից իրականացված թունավոր գազերով փորձարկումների արդյունքում, որ կատարվել են T4 գործողություն անուն ստացած զանգվածային սպանությունների ծրագրի (էվտանազիա) շրջանակներում, որն ուղղված է եղել հաշմանդամների և հոգեկան հիվանդների դեմ ու իրականացվել է 1939 թվականից սկսած^[29]։ Գերմանացիները Լեհաստանում ստեղծել են վեց փորձարարական ճամբարներ՝ Աուշվից-Բիրկենաու (հիմնադրվել է 1941 թվականի հոկտեմբերին), Մայդանեկ (1941 թվականի հոկտեմբեր), Խելմնո (1941 թվականի դեկտեմբեր), և 1942 թվականին՝ Ռեյնհարդ գործողության երեք ճամբարներ՝ Բելժեցում, Սոբիբորում և Տրեբլինկայում^[30]^[31]

Էբերհարդ Եկկելը գրել է, թե դա առաջին անգամն էր, որ պետությունը իր հզորությունը գործադրել է մի ազգի ամբողջական ոչնչացման ուղղությամբ^{[Ն 7]}։ Երեք կամ չորս հրեա տատ ու պապ ունեցողները ենթակա են եղել ոչնչացման^[33], մշակվել են համալիր օրենքներ Mischlinge-ների (կիսով և քառորդ չափով հրեաների կամ «խառնածինների») դեմ պայքարելու համար^[34]։ Առանց տեղացի կոլաբորացիոնիստների օգնության գերմանացիները չէին կարող տարածել Հոլոքոստը Եվրոպայի տարածքի մեծ մասում^[35], ըստ գնահատականների՝ ավելի քան 200 000 մարդ է մասնակցել Հոլոքոստի իրականացմանը^[36]։ Սաուլ Ֆրիդլենդերը գրում է. «Ոչ մի սոցիալական խումբ, ոչ մի կրոնական համայնք, ոչ մի գիտական ինստիտուտ կամ մասնագիտական ասոցիացիա Գերմանիայում կամ ամբողջ Եվրոպայում չի հայտարարել հրեաների հանդեպ իր միասնականության մասի»։ Որոշ քրիստոնեական եկեղեցիներ, ըստ Ֆրիդլենդերի, հայտարարել են, թե «հավատափոխ հրեաները պետք է համարվեն հոտի մաս, բայց նույնիսկ այդ դեպքում միայն մինչև որոշակի պահ»^[37]։ 1942 թվականի հունվարին կայացած Վանզեի կոնֆերանսի քննարկումներից պարզ է դառնում, որ գերմանացիների կողմից «հրեական հարցի վերջնական լուծումը» նպատակ ուներ վերջնական արդյունքում ընդգրկել նաև Մեծ Բրիտանիան ու Եվրոպայի բոլոր չեզոք երկրները, այդ թվում նաև Իռլանդիան, Շվեյցարիան, Թուրքիան, Շվեդիան, Պորտուգալիան և Իսպանիան^[38]։

Բժշկական փորձարկումներ

Բժիշկների դատավարության 23 մանսակիցները, Նյուրնբերգ, 9 դեկտեմբերի, 1946 – 20 օգոստոսի, 1947

ՍՍ ճամբարների կալանավորների վրա կատարված բժշկական փորձարկումները եղել են Հոլոքոստի բնորոշ կողմերից մեկը^[39]։ Առնվազն 7000 կալանավոր ենթարկվել է փորձարկումների. արդյունքում նրանց մեծ մասը մահացել է փորձարկումների ընթացքում կամ ավելի ուշ^[40]։ Պատերազմից հետո քսաներեք ավագ բժիշկներ և բժշկական անձնակազմի այլ անդամներ կանգնել են դատարանի առաջ Նյուրնբերգում՝ մեղադրվելով մարդկության դեմ կատարած հանցագործության համար։ Նրանց թվում են եղել Գերմանական Կարմիր խաչի ղեկավարը, պրոֆեսորներ, հիվանդանոցների տնօրեններ և կենսաբանաբժշկական հետազոտությունների մասնակիցներ^[41]։ Փորձարկումները կատարվել են Օսվենցիմում, Բուխենվալդում, Դախաուում, Նացվեյլերում, Նոյենգամեում, Ռավենսբրյուկում, Զակսենհաուզենում և այլուր։ Դրանք վերաբերել են տղամարդկանց ու կանանց ամլացմանը, պատերազմի ժամանակ ստացած վերքերի բուժմանը, քիմիական զենքի դեմ պայքարելու միջոցներին, նոր պատվաստանյութերի ու դեղերի ուսումնասիրմանը և խիստ անբարենպաստ պայմաններում դիմանալուն^[40]։

Ամենից տխրահռչակ բժիշկը եղել է ՍՍ սպա Ժոզեֆ Մենգելեն, որը դարձել է Օսվենցիմի ճամբարի բժիշկ 1943 թվականի մայիսի 30-ին^[42]։ Հետաքրքված լինելով գենետիկայով^[42] և ձգտելով կատարել հետազոտություններ երկվորյակների մասնակցությամբ՝ նա ընտրել է մարդկանց ճամբար նոր ժամանածների միջից՝ «ընտրության» ժամանակ գոռալով՝ Zwillinge heraus! (Երկվորյակնե՛ր, մի քայլ առաջ)^[43]։ Նրանք չափվել են, սպանվել ու անդամահատվել։ Մենգելեի օգնականներից մեկը 1946 թվականին ասել է, թե իրեն հանձնարարվել է որոշակի օրգաններ ուղարկել «Բեռլին-Դահլեմի Մարդաբանական ինստիտուտի» տնօրեններին։ Համարվում է, որ խոսքը վերաբերում է Մենգելեի գիտական ղեկավար Օտմար ֆոն Վերշուերին, որը 1942 թվականի հոկտեմբերից ղեկավարել է Կայսր Վիլհելմի մարդաբանության, մարդկանց ժառանգականության ու եվգենիկայի ինստիտուտը Բեռլին-Դահլեմում^[44]^[43]^{[Ն 8]}։ Մենգելեի փորձարկումները ներառել են հետազոտության օբյեկտների տեղավորումը ճնշման խցիկներում, նրանց վրա դեղերի փորձարկումը, նրանց սառցնելը, մարդկանց աչքի գույնը փոխելու փորձերը՝ երեխաների աչքերի մեջ քիմիական նյութեր ներարկելով, անդամահատումներն ու այլ վիրահատությունները^[47]։

Հոլոքոստի պարբերացում

Հոլոքոստի կարևորագույն դեպքեր

30 հունվարի, 1933 թվականի – Հիտլերը նշանակվել է Գերմանիայի կանցլեր,
23 մարտի, 1933 թվական – Արտակարգ լիազորությունների մասին օրենքը Գերմանիայում հաստատել է նացիոնալ-սոցիալիստների բռնապետություն,
15 սեպտեմբերի, 1935 թվական – Հակահրեական Նյուրնբերգյան օրենքների ընդունում,
9 նոյեմբերի, 1938 թվական – Բյուրեղապակյա գիշեր, հակահրեական զանգվածային կոտորածներ ողջ Գերմանիայի տարածքում,
1 սեպտեմբերի, 1939 թվական – Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի սկիզբ, Գերմանիայի հարձակումը Լեհաստանի վրա,
20 մայիսի, 1940 թվական – Օսվենցիմի համակենտրոնացման ճամբարի հիմնադրում,
22 հունիսի, 1941 թվական – Գերմանիայի հարձակումը Խորհրդային Միության վրա,
20 հունվարի, 1942 թվական – Վանզեի կոնֆերանս,
1942 թվականի գարուն – Սկսվել է Արևմտյան և Կենտրոնական Եվրոպայի հրեաների զանգվածային տեղափոխումը մահվան ճամբարներ,
19 ապրիլի, 1943 թվական – Ապստամբություն Վարշավայի գետտոյում,
27 հունվարի, 1945 թվական – Խորհրդային բանակն ազատագրել է Օսվենցիմը,
8 մայիսի, 1945 թվական – Գերմանիայի կապիտուլյացիա,
1945 թվականի հոկտեմբեր – 1946 թվականի նոյեմբեր – Ռազմական հանցագործների դատավարություն Նյուրնբերգում։

Միջազգային դատարանի առաջ ՍՍ բարձրաստիճան պաշտոնյա Դիտեր Վիսլիցենիի տված ցուցմունքի համաձայն՝ հրեաների հալածանքներն ու ոչնչացումը կատարվել է երեք փուլով. «մինչև 1940 թվականը լուծվել է հրեաների հարցը Գերմանիայում և նրա զբաղեցրած տարածքներում պլանային արտաքսման միջոցով»։ Երկրորդ փուլն սկսվել է բոլոր հրեաներին Լեհաստանում ու Գերմանիայի գրաված մյուս արևելյան տարածքներում (գետտոներում) կենտրոնացնելու ժամանակներից։ Այդ փուլը շարունակվել է մոտավորապես մինչև 1942 թվականի սկիզբը։ Երրորդ փուլը եղել է այսպես կոչված «հրեական հարցի վերջնական լուծման», այսինքն՝ հրեական ժողովրդի լիակատար ոչնչացման փուլը։ Վիսլիցենին պնդել է, որ «վերջնական լուծում» տերմինով նկատի է առնվել հենց հրեաների ֆիզիկական ոչնչացումը, և ինքը տեսել է այդ մասին հրամանը՝ ստորագրված Հայնրիխ Հիմլերի կողմից^[48]։

Հրեական համառոտ հանրագիտարանում առանձնացվել է Հոլոքոստի չորս փուլ^[49].

1933 թվականի հունվար – 1939 թվականի օգոստոս – Հիտլերի՝ ռայխսկանցլեր դառնալու պահից մինչև Լեհաստանի վրա հարձակումը,
1939 թվականի սեպտեմբեր – 1941 թվականի հունիս – Արևմտյան Լեհաստանը ռայխի կազմում ընդգրկելուց և Գեներալ Նահանգապետության ստեղծումից մինչև Խորհրդային Միության վրա հարձակումը,
1941 թվականի հունիս – 1943 թվականի աշուն – ԽՍՀՄ վրա հարձակման պահից մինչև նրա տարածքում գետտոների լիակատար ոչնչացումը, Կենտրոնական ու Արևելյան Եվրոպայում հրեաների մեծ մասի սպանությունը,
1943 թվականի ձմեռ – 1945 թվականի մայիս – Արևմտյան Եվրոպայի հրեաների ՝մահվան ճամբարներ զանգվածային տեղահանությունների սկսվելուց մինչև պատերազմի ավարտը։

Նախադրյալներ

Հակասեմականություն և ֆյոլկիշե շարժում

Միջնադարում Եվրոպայում հրեաների նկատմամբ ցուցաբերվել է հակասեմական վերաբերմունք՝ քրիստոնեական աստվածաբանության հիման վրա նրանց մեղադրելով Քրիստոսին սպանելու համար։ Նույնիսկ Ռեֆորմացիայից հետո կաթոլիկ եկեղեցին ու լյութերականները շարունակել են հալածել հրեաներին՝ նրանց ներկայացնելով արյան մեղադրանք և նրանց ենթարկելով կոտորածների ու արտաքսման^[50]^[51]։ 19-րդ դարի երկրորդ կեսին Գերմանական կայսրությունում և Ավստրո-Հունգարական կայսրությունում տարածվել է ֆյոլկիշե շարժումը, որը զարգացել է այնպիսի մտածողների կողմից, ինչպիսիք են Հյուստոն Ստյուարտ Չեմբերլենը և Պոլ դը Լագարդը։ Շարժման գաղափարախոսությունը ներառել է կեղծ գիտական ռասիզմը, որը հրեաներին դիտարկում է որպես մի ռասա, որի ներկայացուցիչները պայքարել են արիական ռասայի հետ աշխարհում իրենց գերիշխանությունը հաստատելու համար^[52]։ Այդ գաղափարները տարածվել են Գերմանիայում^[53], երբ հասարակության կրթված խավն ընդունել է այն գաղափարախոսությունը, թե մարդկանց ռասաները հավասար չեն իրենց ժառանգական արժեքներով^[54]։ Չնայած ֆյոլկիշե կուսակցությունները առաջին ընտրությունների ժամանակ աջակցություն են ստացել, մինչև 1914 թվականը նրանք այլև ազդեցիկ չէին։ Սակայն դրանով հակասեմականությունը չի անհետացել. դրա փոխարեն այն սատարել են մի քանի հիմնական քաղաքական կուսակցություններ^[53]։

Գերմանիան Առաջին աշխարհամարտից հետո, Հիտլերի հայացքները

Առաջին համաշխարհային պատերազմից (1914-1918) հետո քաղաքական դրությունը Գերմանիայում և Եվրոպայում ընդհանրապես նպաստել է չարակամ հակասեմակամության տարածմանը։ Բազմաթիվ գերմանացիներ չեն հաշտվել այն մտքի հետ, որ իրենց երկիրը պարտվել է, ինչը պատճառ է դարձել թիկունքից դանակով հարվածելու վերաբերյալ լեգենդի ստեղծմանը։ Դա հիմնվել է այն կարծիքի վրա, թե եղել են դավաճան քաղաքական գործիչներ, հիմնականում հրեաներ ու կոմունիստներ, որոնք կազմակերպել են Գերմանիայի կապիտուլյացիան։ Հակասեմական տրամադրությունների բորբոքմանը նպաստել է Եվրոպայի կոմունիստական հեղափոխական կառավարությունների առաջնորդների շարքում մեծ թվով հրեաների առկայությունը, որոնցից էր Էռնստ Տոլերը՝ Բավարիայի՝ կարճ կյանք ունեցած հեղափոխական կառավարության ղեկավարը։ Այդ տեսակետը նպաստել է Հրեական բոլշևիզմի մասին պատկերացումների տարածմանը^[55]։

Մեծ ճգնաժամի հետևանքով առաջացած տնտեսական ծանր պայմանների պատճառով գերմանական մի շարք բժշկական հաստատություններում սկսել են պաշտպանել մտավոր հետամնացներին և հաշմանդամներին սպանելու (որը կոչվել է էվտանազիա մեղմասացությամբ) գաղափարը, խնայելով նրանց բուժման համար ծախսվող գումարները^[56]։ Նախքան Նացիոնալ-սոցիալիստական գերմանական բանվորական կամ Նացիստական կուսակցության^{[Ն 9]} իշխանության գլուխ անցնելը 1933 թվականին, արդեն գոյություն ուներ միտում՝ որոնելու ռասայական տեսանկյունից «արժեքավորներին» փրկելու և «անցանկալիներիից» հասարակությունն ազատելու ուղիներ^[58]։ Կուսակցությունը 1920 թվականից^[57] հանդես է եկել որպես ֆյոլկիշե շարժման ճյուղավորում և ընդունել է նրա քարոզած հակասեմականությունը^[59]։ Կուսակցության շարքերում ընդգրկված ամենաառաջին հակասեմականներից են եղել Դիտրիխ Էկարտը, որ հրատարակել է կուսակցության թերթը՝ Völkischer Beobachter և Ալֆրեդ Ռոզենբերգը, որը հոդվածներ է գրել այդ թերթի համար 1920-ական թվականներին։ Ռոզենբերգի՝ աշխարհը ղեկավարելու հրեական գաղտնի ��ավադրության վերաբերյալ հայացքները կարող էին ազդել Հիտլերի՝ հրեաների նկատմամբ ունեցած վերաբերմունքի վրա՝ նրանց համարելով կոմունիզմի շարժիչ ուժ^[60]։ Հիտլերի հակասեմական հայացքների ծագումն ու առաջին արտահայտությունը մնում են բանավեճի թեմա^[61]։ Նրա աշխարհայացքի կենտրոնական գաղափարը եղել է ընդարձակումն ու lebensraum (ապրելու տարածք) Գերմանիայի համար։ Բացահայտելով հրեաների նկատմամբ իր տածած ատելությունը՝ Հիտլերը սատարել է հակասեմական տարածված կարծրատիպերը^[62]։ 1920-ական թվականների սկզբից նա հրեաներին համեմատել է մանրէների հետ ու ասել, որ նրանց հետ պետք է վարվել նույն կերպ։ Նա մարքսիզմը դիտարկել է որպես հրեական ուսմունք, ասել է, որ ինքը պայքարում է հրեական մարքսիզմի դեմ և համարել է, որ հրեաները կոմունիզմն ստեղծել են որպես Գերմանիան կործանելու դավադրության մաս^[63]։

Նացիստական Գերմանիայի վերելք

Բռնապետություն և բռնաճնշումներ (1933-1939)

Հրեական ձեռնարկությունների բոյկոտում նացիստների կողմից. ՍԱ զինվորականները բոյկոտի կոչ են անում Նաթան Իսրայել հանրախանութի մոտ, Բեռլին, 1933 թվականի ապրիլի 1, բոլորի ձեռքի գրությունները՝ «Գերմանացինե՛ր։ Պաշտպանե՛ք ձեզ։ Մի՛ գնեք հրեաներից»^[64]

1933 թվականին Երրորդ ռայխի հիմնադրման հետ Գերմանիայի առաջնորդները հռչակել են Ֆոլքսգեմայնշաֆտի («ժողովրդի միասնություն», «միասնական գերմանական ժողովուրդ») վերածնունդը^[65]։ Նացիստական քաղաքականությունը բնակչությունը բաժանել է երկու խմբի՝ Volksgenossen («ազգային ընկերներ»), որոնք պատկանում էին Ֆոլքսգեմայնշաֆտին, և Gemeinschaftsfremde («համայնքի օտարներ»), որոնք չէին պատկանում։ Թշնամիները բաժանվել են երեք խմբի՝ «ռասայական» կամ «արյան» թշնամիներ, ինչպիսիք էին հրեաներն ու գնչուները, Նացիզմի քաղաքական հակառակորդներ, ինչպիսիք էին մարքսիստները, լիբերալները, քրիստոնյաները և ռեակցիոներները, որոնք դիտարկվել են որպես ճիշտ ուղուց շեղված «ազգային ընկերներ», բարոյական հակառակորդներ, ինչպիսիք են միասեռականները, պորտաբույծներն ու անուղղելի հանցագործնները։ Վերջին երկու խմբերը պետք է ուղարկվեին համակենտրոնացման ճամբարներ վերադաստիարակվելու, որպեսզի կարողանային ընդգրկվել Ֆոլքսգեմայնշաֆտի շարքերում։ «Ռասայական» թշնամիները երբեք չէին կարող պատկանել Ֆոլքսգեմայնշաֆտին և պետք է հեռացվեին հասարակությունից^[66]։

1933 թվականի մարտին կայացած Ռայխստագի ընտրություններից առաջ ու դրանցից հետո նացիստներն ուժեղացրել են նրանց նկատմամբ բռնությունները ^[67]։ Նրանք հիմնադրել են համակենտրոնացման ճամբարներ ոչ դատական կալանավորումների համար^[68]։ Առաջիններից մեկը՝ Դախաուի համակենտրոնացման ճամբարը, բացվել է 1933 թվականի մարտի 9-��ն^[69]։ Սկզբում ճամբարում պահվել են մեծ մասամբ կոմունիստներ ու սոցիալ-դեմոկրատներ^[70]։ Մյուս վաղ կալանավայրերը մինչև 1934 թվականի կեսերը միավորվել են քաղաքներից դուրս հատուկ նշանակության ճամբարներում և գտնվել են բացառապես ՍՍ վերահսկողության ներքո^[71]։ Ճամբարները սկզբնական շրջանում նպատակ են ունեցել ծառայել որպես չենթարկվող գերմանացիների համար ահաբեկող միջոց^[72]։

1930-ական թվականներին հրեաների լեգալ, տնտեսական ու սոցիալական իրավունքներն անշեղորեն սահմանափակվել են^[73]։ 1933 թվականի ապրիլի 1-ին եղել է հրեական բիզնեսի բոյկոտում^[74]։ 1933 թվականի ապրիլի 7-ին ընդունվել է Պրոֆեսիոնալ քաղաքացիական ծառայության վերականգնման մասին օրենքը, որը բացառել է քաղաքացիական ծառայությունից հրեաներին և մյուս «ոչ արիացիներին»^[75]։ Հրեաները չէին կարող զբաղվել իրավաբանությամբ, լինել թերթի խմբագիր կամ սեփականատեր, միանալ Լրագրողների միությանը։ Նրանք չէին կարող ունենալ սեփական ֆերմա^[76]։ 1933 թվականի մարտին Սիլեզիայում մի խումբ մարդիկ մտել են մտել են դատարանի շենք ու ծեծել հրեա փաստաբաններին։ Սաուլ Ֆրիդլենդերը գրում է, թե Դրեզդենում հրեա փաստաբաներին ու դատավորներին իրենց աշխատասենյակներից հենց դատավարության ժամանակ քարշ են տվել դուրս^[77]։ Սահմանափակվել են հրեա սովորողների՝ դպրոց և համալսարան հաճախելու իրավունքները^[75]։ Հրեական ձեռնարկությունները նախատեսել են փակել կամ «արիականացնել»՝ բռնի վաճառել գերմանացիներին. 1933 թվականին Գերմանիայում հրեաներին պատկանած մոտ 50000 ձեռնարկություններից շուրջ 7000-ը 1939 թվականի ապրիլին դեռևս շարունակում էր մնալ հրեաների սեփականություն։ Հրեա կոմպոզիտորների^[78], գրողների ու նկարիչների գործերը չեն հրատարակվել, բեմադրվել կամ մասնակցել ցուցահանդեսների^[79]։ Հրեա բժիշկներն ազատվել են աշխատանքից կամ նրանց ստիպել են, որ իրենք դուրս գան։ Deutsches Ärzteblatt բժշկական ամսագիրը 1933 թվականի ապրիլի 6-ին հռչակել է. «Գերմանացիներին պետք է բուժեն միայն գերմանացիները»^[80]։

Ամլացման օրենք, T4 գործողություն

Պատի թերթում նշվում է. «60 000 ռայխսմարկ է արժենում իր կյանքի ընթացքում ժառանգական հիվանդություն ունեցող այս մարդը հասարակության համար։ Համաքաղաքացի՛, դա նաև քո փողերն են։ Ընթերցիր Նացիստական կուսակցության Ռասայական քաղաքականության վարչության Neues Volk ամսագիրը»^[81]

Նացիստներն օգտագործել են Lebensunwertes Leben (կյանքի ոչ արժանի կյանք) արտահայտությունը հաշմանդամների ու հոգեկան հիվանդների վերաբերյալ^[82]։ 1933 թվականի հուլիսի 14-ին ընդունվել է Ժառանգական հիվանդություններով սերունդների ծնունդը կանխելու մասին (Gesetz zur Verhütung erbkranken Nachwuchses) ամլացման օրենքը, որը նախատեսել է պարտադիր ամլացում^[83]^[84]։ New York Times պարբերականը նույն թվականի դեկտեմբերի 21-ին գրել է. «400 000 գերմանացիներ պետք է ամլացվեն»^[85]։ Առաջին տարում բժիշկներից ստացվել է 84,525 դիմում։ Դատարանը որոշում է կայացրել 64 499 գործի վերաբերյալ, որոնցից 56 244 եղել է հօգուտ ամլացման^[86]։ Երրորդ ռայխի գոյության ողջ ընթացքում կատարված հարկադրական ամլացումների քանակը գնահատվում է 300 000-400 000^[87]։

1939 թվականի հոկտեմբերին Հիտլերն ստորագրել է «էֆթանազիայի հրամանագիրը»՝ ձևակերպելով հետին ամսաթվով՝ 1939 թվականի սեպտեմբերի 1, որը Հիտլերի գրասենյակի ղեկավար, ռայխսլայտեր Ֆիլիպ Բոուլերին և Հիտլերի անձնական բժիշկ Կառլ Բրանդտին իրավունք է տվել իրականացնել հարկադրական «էֆթանազիայի» ծրագիրը, որը պատերազմից հետո կոչվել է T4 գործողություն^[88]։ Անվանումը կազմվել է Բեռլինի Թիերգարդեն շրջանում տեղակայված առանձնատան Թիերգարդենշտրասե 4 հասցեից, որտեղ գտնվում էին տարբեր կազմակերպությունների գրասենյակներ^[89]։ T4 գործողությունն ուղղված է եղել հիմնականում չափահասների դեմ, բայց երեխաների էֆթանազիաներ նույնպես իրականացվել են^[90]։ 1939 թվականից մինչև 1941 թվականը 80 000-100 000 հոգեկան հիվանդներ, 5000 երեխաներ և 1000 հրեաներ են սպանվել հաստատություններում։ Դրանից բացի եղել են նաև սպանելու հատուկ կենտրոններ, որտեղ ըստ էֆթանազիայի կենտրոններից մեկի՝ Հարթհայմի փոխտնօրեն Գեորգ Ռենոյի՝ սպանվել է 20 000 մարդ, ըստ Մաուտհաուզեն համակենտրոնացման ճամբարի պարետ Ֆրենկ Զեյրիսի՝ 400 000 մարդ^[91]։ Ընդհանուր առմամբ մտավոր և ֆիզիկական արատներով սպանվածների թիվը կազմել է շուրջ 150 000^[92]։

Թեև հոգեբույժներին ու հոգեբուժարաններին հրամայված չէր, սակայն նրանք մասնակցել են T4 գործողության յուրաքանչյուր փուլի պլանավորմանն ու իրականացմանը^[93]։ Գերմանական կաթոլիկ և բողոքական եկեղեցիների բողոքներից հետո Հիտլերը 1941 թվականի օգոստոսին հրամայել է չեղարկել T4 ծրագիրը^[94], սակայն հաշմանդամներին ու հոգեկան հիվանդներին շարունակել են սպանել մինչև պատերազմի ավարտը^[92]։ Բժշկական միությունը պարբերաբար մարմիններ կամ մարմնի մասեր է ստացել ուսումնասիրությունների համար։ Էբերհարդ Կառլի համալսարանը 1933-1945 թվականներին այդ սպանություններից ստացել է 1077 մարմին։ Նեյրոկենսաբան Ջուլիուս Հալերֆորդենն 1940-1944 թվականներին մի հիվանդանոցից ստացել է 697 ուղեղ. «Ես իհարկե ընդունել եմ այդ ուղեղները։ Որտեղից և ինչպես էին դրանք հասել ինձ մոտ, դա իմ գործը չէ»^[95]։

Նյուրնբերգյան օրենքներ, հրեաների արտագաղթ

Հրեա փախստականներ 1939 թվականի մարտին, երբ բրիտանացի ոստիկանների կողմից տարվում են Քրոյդոն օդանավակայան՝ ուղարկվելու Վարշավա

1935 թվականի սեպտեմբերի 15-ին Ռայխստագում ընդունվել է Ռայխի քաղաքացու մասին օրենքը և գերմանական արյան ու գերմանական պատվի պաշտպանության օրենքը, որ հայտնի են որպես Նյուրնբերգյան օրենքներ։ Ըստ առաջինի՝ միայն գերմանացիները կամ նրանց հետ արյունակցական կապ ունեցողները կարող էին լինել քաղաքացի։ Երեք կամ չորս հրեա տատ ու պապ ունեցող ցանկացած ոք համարվել է հրեա^[96]։ Երկրորդ օրենքն արգելել է ամուսնությունները հրեաների և գերմանացիների կամ նրանց հետ արյունակցական կապ ունեցողների միջև։ Սեռական հարաբերությունները նրանց միջև նույնպես քրեականացվել են։ Հրեաներին թույլ չի տրվել աշխատանքի ընդունել 45 տարեկանից փոքր գերմանացի կանանց իրենց տանը^[97]։ Օրենքները վերաբերել են հրեաներին, բայց հավասար չափով տարածվել են նաև գնչուների և սևամորթ գերմանացիների վրա^[96]։

Նացիստական ռասայական քաղաքականության նպատակը եղել է հրեաներին ստիպել արտագաղթել^[98]։ Հիսուն հազար գերմանացի հրեաներ հեռացել են երկրից մինչև 1934 թվականի վերջը^[99], իսկ մինչև 1938 թվականի վերջը երկիրը լքել էր գերմանացի հրեաների մոտավորապես կեսը^[98]։ Արտագաղթած հայտնի հրեաների թվում է եղել դիրիժոր Բրունո Վալտերը, որը փախել է այն բանից հետո, երբ նրան ասել են, թե Բեռլինի ֆիլհարմոնիկի դահիճը կհրդեհեն, եթե նա այնտեղ համերգ տա^[100]։ Ալբերտ Այնշտայնը, որն արտասահմանում էր այն ժամանակ, երբ Հիտլերն անցել է իշխանության գլուխ, այլևս երբեք չի վերադարձել Գերմանիա։ Նա հեռացվել է Կայզեր Վիլհելմի գիտական միությունից և Պրուսիայի գիտությունների ակադեմիայից ու զրկվել երկրի քաղաքացիությունից^[101]։ Այլ հրեա գիտնականներ, ներառյալ Գուստավ Հերցը, կորցրել են իրենց մանկավարժական պաշտոններն ու հեռացել երկրից^[102]։ 1938 թվականի մարտին Գերմանիան գրավել է Ավստրիան։ Ավստրիացի նացիստները հարձակվել են հրեաների խանութների վրա, թալանել նրանց տներն ու ձեռնարկությունները և հրեաներին ստիպել կատարել ստորացուցիչ աշխատանքներ, ինչպիսիք են փողոցների ավլումն ու պետքարանների մաքրումը^[103]։ Հրեաների ձեռնարկությունները «արիականացվել» են, և Գերմանիայում հրեաների համար հաստատվել են իրավաբանական սահմանափակումներ^[104]։ Օգոստոսին Ադոլֆ Այքմանը գլխավորել է Հրեաների արտագաղթի կենտրոնական գործակալությունը։ Շուրջ 100 000 ավստիացի հրեաներ հեռացել են երկրից մինչև 1939 թվականի մայիս, որոնց թվում է եղել Զիգմունդ Ֆրոյդն իր ընտանիքի հետ^[105]։

1938 թվականի հուլիսին 32 երկրների մասնակցությամբ անցկացվել է Էվիանի կոնֆերանսը, որի նպատակն էր օգնել Գերմանիայից ավելի ու ավելի շատ հեռացող փաստականներին, սակայն ընդհանուր առմամբ անարդյունավետ Փախստականների հարցով միջկառավարական կոմիտեի ստեղծումից բացի քիչ բան է արվել, և մասնակից երկրներից շատերը չեն ավելացրել իրենց ընդունած փախստականների թիվը^[106]։

Բյուրեղապակյա գիշեր

1938 թվականի նոյեմբերի 7-ին լեհաստանցի հրեա Հերշել Գրինշպանը կրակել է գերմանացի դիվանագետ Էռնստ ֆոմ Ռաթի վրա Փարիզում Գերմանիայի դեսպանատանը՝ ի նշան բողոքի Գերմանիայից իր ծնորղներին և հարազատներին վտարելու դեմ^[107]^{[Ն 10]}։ Երբ նոյեմբերի 9-ին ֆոմ Ռաթը մահացել է, կառավարությունը նրա մահն օգտագործել է որպես առիթ Երրրոդ ռայխի ողջ տարածքում հրեաների կոտորած հրահրելու համար։ Կառավարությունը պնդել է, թե դա եղել է ինքնաբուխ, սակայն իրականում այն հանձնարարվել և պլանավորվել էր Հիտլերի ու Յոզեֆ Գեբելսի կողմից, չնայած չի ունեցել հստակ նպատակներ, ինչպես նշել է Դևիդ Կեսարանին. արդյունքում, ինչպես նա է գրել, տեղի են ունեցել «սպանություն, բռնաբարություն, թալան, սեփականության ավերում ու ահաբեկչություն աննախադեպ մասշտաբներով»^[109]։^[110]

Հարձակումները, որ հայտնի են որպես Բյուրեղապակե գիշեր (Kristallnacht, կամ Կոտրված ապակիների գիշեր), մասամբ կատարվել են ՍՍ և ՍԱ զինվորականների կողմից^[111], սակայն նրանց միացել են հասարակ քաղաքացիներ. որոշ շրջաններում բռնություններն սկսվել են նախքան ՍՍ կամ ՍԱ ուժերի ժամանումը^[112]։ Ավելի քան 7500 հրեական խանութներ (ընդհանուր 9000-ից) թալանվել են ու ավերվել, ավելի քան հազար սինագոգներ վնասվել են կամ ավերվել։ Հրեաների խմբերին ամբոխն ստիպել է դիտել, թե ինչպես են այրվում սինագոգները։ Բենսյհայմում նրանց ստիպել են պարել դրա շուրջը, իսկ Լաուպհայմում՝ ծնկի գալ դրա առաջ^[113]։ Առնվազն 90 հրեա զոհվել է։ Վնասը գնահատվել է 39 մլն ռայխսմարկ^[114]։ Կեսարանին գրում է, թե «ավերածությունների չափերն ապշեցրել է ժողովրդին ու ցնցել ռեժիմը»^[109]։ Երեուն հազար հրեաներ ուղարկվել են Դախաու, Բուխենվալդ և Զակսենհաուզեն համակենտրոնացման ճամբարներ^[115]։ Շատերն ազատ են արձակվել շաբաթների ընթացքում. մինչև 1939 թվականի սկիզբը ճամբարներում մնում էր 2000 մարդ^[116]։ Վնասի փոխհատուցման պարտականությունը դրվել է Գերմանիայի հրեաների, որոնք պետք է վճարեին նաև «քավության հարկ»՝ ավելի քան մեկ միլիարդ ռայխսմարկ։ Նրանց ունեցվածքին հասցված վնասի ապահովագրական վճարումներն առգրավվել են պետության կողմից։ 1938 թվականի նոյեմբերի 12-ի հրամանագրով հրեաներին արգելվել է զբաղվել այն աշխատանքների մեծ մասով, որոնք նրանք դեռևս կարողանում էին կատարել^[117]։ Բյուրեղապակյա գիշերը նշանակել է հրեաների հասարակական կամ մշակութային ցանկացած գործունեության ավարտը, և նրանք սկսել են ակտիվացնել երկրից հեռանալու գործընթացը^[118]։

Տարածքային հարցի լուծում և վերաբնակեցում

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից առաջ Գերմանիան ծրագրել էր Եվրոպայից արտաքսել նախ Գերմանիայի, ապա նաև ամբողջ Եվրոպայի հրեաներին^[119]։ Որպես վերաբնակեցման հնարավոր տարածքներ դիտարկվել են Բրիտանական Պաղեստինն^[120] Ֆրանսիական Մադագասկարը^[121]։ Պատերազմի սկսվելուց հետո Գերմանիայի առաջնորդները ծրագրել են Եվրոպայի հրեաներին տեղափոխել Սիբիր^[122]^[123]։ Որոշակիորեն իրականացվել են միայն Պաղեստինում հրեաների վերաբնակեցման ծրագրերը, որի վերաբերյալ Գերմանիայի սիոնիստական ֆեդերացիայի ու Գերմանիայի կառավարության միջև կնքվել է Հաավարայի համաձայնությունը^[124]։ Դրա արդյունքը եղել է շուրջ 60 000 գերմանացի հրեաների և $100 մլն փոխանցումը Գերմանիայից Պաղեստինին, սակայն դա ավարտվել է Երկրորդ աշխարհամարտի սկսվելու պատճառով^[125]։ 1940 թվականի մայիսին Մադագասկարը դարձել է վերաբնակեցման նոր փորձերի նպատակակետ^[121], որովհետև ուներ կյանքի համար ոչ բարենպաստ պայմաններ և կարագացներ հրեաների մահը^[126]։ Գերմանիայի մի շարք առաջնորդներ քննարկել են այդ հարցը 1938 թվականին, և Ադոլֆ Այքմանի գրասենյակին հանձնարարվել է կատարել վերաբնակեցման պլանավորումը, սակայն չկան պլանավորման վկայություններ՝ կատարված նախքան Ֆրանսիայի անկումը 1940 թվականի հունիսին^[127]։ Բրիտանիային հաղթելու անհնարինությունը խոչընդոտել է հրեաներին ծովով տեղափոխելուն^[128], և Մադագասկարի պլանի ավարտի մասին հայտարարվել է 1942 թվականի փետրվարի 10-ին^[129]։

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ

Գերմանիայի կողմից օկուպացված Լեհաստան

Նացիստական Գերմանիան նախքան 1941 թվականի Բարբարոսա գործողությունը, ներառյալ օկուպացված Լեհաստանն ու Գեներալ Նահանգապետության տարածքը

1939 թվականի սեպտեմբերին Գերմանիան ներխուժել է Լեհաստան, նրա վերահ��կողության տակ է անցել օկուպացված տարածքներում ապրող շուրջ 2 միլիոն հրեա։ Լեհաստանի տարածքի մնացած մասն օկուպացվել էր Խորհրդային Միության կողմից, որի վերահսկողության տակ էին նախապատերազմյան շրջանում Լեհաստանում բնակվող 3,3-3,5 միլիոն հրեաներ^[130]։ Գերմանացիները ծրագրել էին մեծ տարածքներից արտաքսել ոչ հրեա լեհերին, մեկուսացնել հրեաներին և դատարկված տարածքներում բնակեցնել գերմանացիների։ Գործընթացին օգնելու նպատակով Ռայխի անվտանգության գլխավոր վարչության ղեկավար Ռեյնհարդ Հեյդրիխը հրամայել է սպանել Լեհաստանի «առաջնորդների դասի» ներկայացուցիչներին, իսկ հրեաներին արտաքսել Լեհաստանի՝ Նացիստական Գերմանիային հարող տարածքներից^[131]։

Գերմանացիներն սկսել են իրենց գրաված բոլոր տարածքներից (Ավստրիա, Չեխոսլովակիա և արևմտյան Լեհաստան) հրեաներին ուղարկել Լեհաստանի կենտրոնական հատվածներ, որը կոչում էին Գնեերալ Նահանգապետություն։ Այնտեղ հրեաները հավաքվել են մեծ քաղաքներում տեղակայված գետտոներում^[132], որտեղ կային երկաթուղիներ, որպեսզի հեշտ լինի նրանց հետագա տեղափոխումը^[133]։ Պարենամթերքի մատակարարումը եղել է սահմանափակ, հասարակական հիգիենայի պահպանում՝ դժվար, և հրեաները հաճախ կատարել են հարկադիր աշխատանք^[134]։ Աշխատանքային ճամբարներում և գետտոներում առնվազն կես միլիոն հրեա է մահացել սովի, հիվանդությունների կամ կյանքի վատ պայմանների պատճառով^[135]։ Ջերեմի Բլեքը գրում է, թե գետտոները 1939 թվականին նախատեսված չէին որպես հրեաների ոչնչացման փուլերից մեկը։ Դրա փոխարեն նրանք կազմում էին հրեաներին որոշակի տարածքներում մեկուսացնելու քաղաքականության մաս^[136]^{[Ն 11]}։

Օկուպացված այլ երկրներ

Գերմանիան ներխուժել է Նորվեգիա 1940 թվականի ապրիլին։ Երկիրն ամբողջությամբ գրավվել է մինչև հունիս^[146]։ Նորվեգիայում եղել են շուրջ 1800 հրեաներ, որոնք հալածանքների են ենթարկվել Նոորվեգիայի նացիստների կողմից։ 1940 թվականի վերջին հրեաներին արգելվել է զբաղվել որոշակի մասնագիտություներով, իսկ 1941 թվականին բոլոր հրեաները պետք է գրանցեին իրենց ունեցվածքը կառավարության մոտ^[147]։ 1940 թվականին Գերմանիան ներխուժել է նաև Դանիա^[146]։ Երկիրն այնքան արագ է գրավվել, որ նույնիսկ հնարավորություն չի եղել կազմակերպել դիմադրություն։ Հետագայում դանիական կառավարությունը պահպանել է իր իշխանությունը, և Գերմանիան ավելի հեշտ է համարել գործել նրա մկջոցով։ Դրա պատճառով քիչ միջոցներ են ձեռնարկվել ընդդեմ Դանիայի հրեաների մինչև 1942 թվականը^[148]։

1940 թվականի մայիսին Գերմանիան ներխուժել է Նիդերլանդներ, Լյուքսեմբուրգ, Բելգիա և Ֆրանսիա։ Նիդերլանդներում գերմանացիները նշանակել են Արթուր Զեյս-Ինկվարտին՝ որպես ռայխսկոմիսար, որ արագորեն սկսել է հալածել մոտավորապես 140 000 հոլանդացի հրեաներին։ Հրեաները հեռացվել են աշխատանքից և ստիպված են եղել գրանցվել կառավարության մոտ։ Հոլանդիայի ոչ հրեա քաղաքացիները բողոքել են այդ միջոցառումների դեմ, և 1941 թվականին կազմակերպել են գործադուլ, որն արագ ճնշվել է^[149]։ 1940 թվականի մայիսի վերջին Բելգիայի հանձնվելուց հետո այն կառավարել է գերմանացի ռազմական նահանգապետ Ալեքսանդր ֆոն Ֆալկենհաուզենը, որը ձեռնարկել է հակահրեական միջոցառումներ Բելգիայի շուրջ 90 000 հրեաների դեմ, որոնցից շատերն այդտեղ էին փախել Գերմանիայից կամ Արևմտյան Եվրոպայից^[150]։ Ֆրանսիայում ապրում էր մոտ 300 000 հրեա, որոնց մի մասը գտնվում էր Գերմանիայի կողմից օկուպացված հյուսիսային Ֆրանսիայում, մյուս մասը՝ հարավային չօկուպացված կոլաբորացիոնիստական տարածքներում, որտեղ հաստատվել էր Վիշի վարչակարգը։ Օկուպացված տարածքները գտնվում էին ռազմական նահանգապետի վերահսկողության տակ, սակայն հակահրեական միջոցառումներն այնտեղ ծավալվել են ոչ այնքան արագ, որքան Վիշիի իշխանության տակ գտնվող տարածքներում^[151]։ 1940 թվականի հուլիսին Էլզաս-Լոթարինգիայի՝ Գերմանիային հարող տարածքների հրեաները տեղափոխվել են Վիշիի վերահսկողության տակ գտնվող Ֆրանսիա^[152]։

Հարավսլավիա ու Հունաստան Գերմանիան ներխուժել է 1941 թվականի ապրիլին, և երկու երկրներն էլ հանձնվել են մինչև ամսվա վերջ։ Գերմանիան ու Իտալիան բաժանել են Հունաստանը օկուպացիոն գոտիների, բայց երկիրը շարունակել է իր գոյությունը։ Հարավսլավիան բաժանվել է. հյուսիսային տարածքները միացվել են Գերմանիային, ծովափնյա տարածքները՝ Իտալիային։ Երկրի մնացած մասը բաժանվել է Խորվաթիայի խամաճիկային պետության, որը ձևականորեն համարվել է Գերմանիայի դաշնակիցը, և Սերբիայի միջև, որը ղեկավարել է ռազմական ու ոստիկականական համատեղ կառավարությունը։ Գերմանիայի՝ Հարավսլավիա ներխուժելու ժամանակ այնտեղ ապրել է շուրջ 80 000 հրեա։ Խորվաթիայի կառավարող կուսակցությունը՝ Ուստաշները, ոչնչացրել են ոչ միայն հրեաներին, այլև սպանել ու արտաքսել են ուղղափառ քրիստոնյա սերբերին ու մուսուլմաններին^[153]։ Գերմանացիների և ուստաշների տարբերությունը եղել է այն, որ վերջիններս իրենց զոհերին թույլ են տվել ընդունել կաթոլիկություն, որպեսզի խուսափեն մահից։ 1942 թվականի օգոստոսին Սերբիան հայտարարվել է հրեաներից ազատ^[154]։

Գերմանիայի դաշնակիցներ

Իտալիան ներմուծել է հակասեմական որոշակի միջոցներ, բայց այնտեղ հակասեմականության ծավալները ավելի քիչ են եղել, քան Գերմանիայում, իսկ Իտալիայի օկուպացրած տարածքները հիմնականում ավելի անվտանգ են եղել հրեաների համար, քան Գերմանիայի օկուպացրածները։ Որոշ շրջաններում իտալական իշխանությունները նույնիսկ փորձել են պաշտպանել հրեաներին, ինչպիսին է եղել Բալկանների խորվաթական հատվածը։ Միևնույն ժամանակ իտալական ուժերը, որոնք թեև Ռուսաստանում նույնքան գազանաբար չեն վարվել հրեաների հետ, ինչպես գերմանացիները, բայց չեն էլ փորձել խանգարել նրանց։ Իտալիայի հրեաները չեն տեղափոխվել Գերմանիա այնքան ժամանակ, քանի դեռ Իտալիան նրա դաշնակիցն էր^[155]։ Հրեաների համար մի քանի աշխատանքային ճամբարներ են հիմնադրվել Իտալիայի վերահսկողության տակ գտնվող Լիբիայում։ Գրեթե 2600 լիբիացի հրեաներ ուղարկվել են ճամբարներ, որտեղ 562 մարդ մահացել է^[156]։

Վիշիի ֆրանսիական կառավարությունը հակահրեական միջոցներ է ձեռնարկել Ֆրանսիական Ալժիրում և Ֆրանսիայի երկու պրոտեկտորատներում՝ Թունիսում և Մարոկկոյում^[157]։ Թունիսում բնակվում էր 85 000 հրեա, երբ գերմանացիներն ու իտալացիները մտել են երկիր 1942 թվականի նոյեմբերին։ Ըստ գնահատականների՝ 5000 հրեաներ կատարել են հարկադիր աշխատանք^[158]։ 1942 թվականին ճնշում է գործադրվել Ֆինլանդիայի վրա, որպեսզի այնտեղ գտնվող 150-200 ոչ ֆինն հրեաներն ուղարկվեն Գերմանիա։ Կառավարության և հանրության դիմադրությունից հետո ութ ոչ ֆինն հրեաներ արտաքսվել են 1942 թվականի վերջին. նրանցից միայն մեկն է կենդանի մնացել պատերազմից հետո^[159]։ Ճապոնիայում քիչ հակասեմականություն է տիրել և նրա վերահսկողության տակ գտնվող տարածքների մեծ մասում հրեաները հալածանքների չեն ենթարկվել։ Շանհայում հրեաները մեկուսացվել են, բայց չնայած գերմանացիների ճնշմանը՝ նրանք չեն սպանվել^[160]։

Յասիի կոտորածից ռումինացի հրեաներին տեղափոխող մահվան գնացքից դուրս նետված մարմիններ

Ռումինիան իրականացրել է հակահրեական միջոցառումներ 1940 թվականի մայիսին և հունիսին՝ ջանք գործադրելով դառնալ Գերմանիայի դաշնակիցը։ Հրեաները հեռացվել են պետական ծառայությունից, տեղի են ունեցել կոտորածներ. մինչև 1941 թվականի մարտ բոլոր հրեաներն ազատվել էին աշխատանքից, նրանց ունեցվածքը՝ բռնագրավվել^[161]։ Այն բանից հետո, երբ Ռումինիան 1941 թվականի հունիսին միացել է Խորհրդային Միություն ներխուժմանը, առնվազն 13266 հրեա է սպանվել Յասիի կոտորածում^[162], և ռումինական զորքեր իրականացրել են զանգվածային սպանություններ Ռումինիայի վերահսկողության տակ գտնվող տարածքներում, որոնց թվում էր 20 հազար հրեաների կոտորածն Օդեսայում 1941 թվականի վերջին։ Ռումինիան նաև հիմնադրել է համակենտրոնացման ճամբարներ Տրանսնիստրիայում, ուր 1941-1943 թվականներին տեղափոխվել են 154 000-170 000 հրեաներ^[161]։

Սլովակիայում նույնպես ձեռնարկվել են հակահրեական միջոցառումներ, իսկ ավելի ուշ երկրի հրեաներն ուղարկվել են Գերմանիայի համակենտրոնացման և մահվան ճամբարներ^[163]։ Բուլղարիան հակահրեական միջոցներ ձեռնարկել է 1940-1941 թվականներին, որոնց թվում են եղել դեղին աստղ կրելու պահանջները, այլազգիների հետ ամուսնությունն ու ունեցվածքի բռնագրավումը։ Բուլղարիան իրեն է միացրել Թրակիան ու Մակեդոնիան, և 1943 թվականի փետրվարին համաձայն��լ 20 000 հրեաների ուղարկել Տրեբլինկա։ Միացված տարածքների բոլոր 11 հազար հրեաներն ուղարկվել են մահվան, պլանավորվել է ուղարկել ևս 6000-8000 բուլղարացի հրեաների^[164]։ Երբ այդ պլանները մասին հայտնի է դարձել, Բուլղարիայի ուղղափառ եկեղեցին ու շատ բուլղարացիներ բողոքել են դրա դեմ, և թագավոր Բորիս III-ը չեղարկել է Բուլղարիայի բնիկ հրեաների արտաքսումը^[165]։ Դրա փոխարեն նրանք ուղարկվել են երկրի խորքը՝ մինչև որոշման ընդունումը^[164]։ Չնայած Հունգարիան 1941 թվականին իր նոր գրաված տարածքներից արտաքսել է քաղաքացիություն չունեցող հրեաներին, երկրի հրեաների մեծ մասը չի արտաքսվել^[166] մինչև Գերմանիայի ներխուժումը Հունգարիա 1944 թվականի մարտին։ 1944 թվականի մայիսի 15-ից մինչև հուլիսի 9-ը 440 000 հունգարացի հրեաներ ուղարկվել են Օսվենցիմ^[167]։ Բուդապեշտում մոտ 80 000 հրեա է սպանվել հունգարական Խաչված նետերի կուսակցության կողմից 1944 թվականի վերջին^[168]։

Համակենտրոնացման և աշխատանքային ճամբարներ

Todesstiege («մահվան աստիճաններ») Ավստրիայի Մաուտհաուզեն համակենտրոնացման ճամբարի (բացվել է 1938 թվականին) գրանիտի քարհանքում. կալանավորներն ստիպված են եղել ծանր քարակտորներ բարձրացնել աստիճաններով^[169]

Երրրոդ ռայխն սկզբում համակենտրոնացման ճամբարներն օգտագործել է որպես քաղաքական հակառակորդների ու «պետության թշնամիների» անօրինական մեկուսացման վայր։ Մեծ թվով հրեաներ այնտեղ չեն ուղարկվել նախքան 1938 թվականի նոյեմբերին տեղի ունեցած Բյուրեղապակյա գիշերը^[170]։ Չնայած մահացության աստիճանը բարձր էր, ճամբարներն ստեղծված չեն եղել որպես սպանության կենտրոններ^[171]։ 1939 թվականին պատերազմի սկսվելուց հետո հիմնադրվել են նոր ճամբարներ, որոնց մի մասը գտնվել է Գերմանիայից դուրս՝ օկուպացված Եվրոպայում^[172]։ 1945 թվականի հունվարին ՍՍ զեկույցներում նշված է եղել իրենց վերահսկողության տակ գտնվող ավելի քան 700 000 կալանավոր, որոնց մոտ կեսը մահացել է մինչև 1945 թվականի մայիս՝ ըստ պատմաբանների մեծ մասի^[173]։ Պատերազմի ժամանակ ճամբարների կալանավորների մեծամասնությունը կազմել են ոչ թե գերմանացիները, այլ Գերմանիայի օկուպացրած երկրների բնակիչները^[174]։ Ըստ գնահատականների՝ գերմանացիները Եվրոպայի ողջ տարածքում հիմնադրել են ավելի քան 42 000 կալանավայրեր, այդ թվում՝ գետտոներ, համակենտրոնացման ճամբարներ, ռազմագերիների ճամբարներ, աշխատանքային ճամբարներ և մահվան ճամբարներ^[175]։

1942 թվականից հետո առաջին պլան է մղվել ճամբարների տնտեսական նշանակությունը, որը նախկինում երկրորդական էր ու զիջում էր դրանց պատժիչ ու ակաբեկչական գործառույթներին։ Ճամբարների կալանավորների հարկադիր աշխատանքը դարձել է սովորական, և ձեռնարկություններն օգտագործել են այդ էժան աշխատուժը^[170]։ Հսկիչները դարձել են ավելի դաժան, իսկ մահացության աստիճանը բարձրացել է, քանի որ հսկիչները ոչ միայն ծեծել ու սոված են պահել կալանավորներին, այլև ավելի հաճախ են սպանել նրանց^[174]։ Ոչնչացում աշխատանքի միջոցով քաղաքականության էությունն այն էր, որ ճամբարների կալանավորներն աշխատեն ընդհուպ մինչև մահ կամ ֆիզիկական հյուծում, ինչից հետո նրանց ուղարկում էին գազի խցիկ կամ գնդակահարում^[176]։ Գերմանացիները համակենտրոնացման ճամբարներում կալանավորների կյանքի միջին տևողություն հաշվարկել են երեք ամիսը սննդի ու հագուստի անբավարարության, մշտական համաճարակների և նույնիսկ ամենաչնչին խախտումների համար կատարվող հաճախակի պատիժների պատճառով^[177]։ Հերթափոխերը եղել են երկարատև ու հաճախ ներառել աշխատանք վտանգավոր նյութերի հետ^[178]։

Ճամբարից ճամբար կալանավորների տեղափոխումը հաճախ կատարվել է բեռնատար վագոններով, որոնցում կալանավորները տեղավորվել են շատ խիտ։ Տեղափոխման ժամանակ եղել են երկարատև ուշացումներ, և կալանավորները վագոններում փակված մնացել են օրեր շարունակ^[179]։ 1942 թվականի կեսերին աշխատանքային ճամբարներից պահանջվել է նոր ժամանակ կալանավորներին կարանտինի ենթարկել չորս շաբաթ^[180]։ Որոշ ճամբարներ ճամբար հասածների մարմնին դաջել են անհատական համարներ, բայց ոչ բոլոր ճամբարներում է գործել այդ կարգը^[181]։ Կալանավորներն իրենց հագուստի վրա կրել են գունավոր եռանկյուններ, որոնց գույնը որոշվել է նրանց կալանավորման պատճառը։ Քաղաքական բանտարկյալները նշվել են կարմիր գույնով, Եհովայի վկաները՝ մանուշակագույնով, ասոցիալներն ու քրեական հանցագործները՝ կանաչով կամ սևով։ Միասեռական տղամարդիկ նշվել են վարդագույնով, հրեաները՝ դեղինով^[182]։ Հրեաներն ունեցել են ևս մեկ դեղին եռանկյուն, որ կրել են առաջինի հետ. դրանք երկուսը միասին կազմել են վեցաթև աստղ^[183]^[184]։

Գետտոներ

Լեհաստանցի հրեաներ, որ ձերբակալվել են գերմանացիների կողմից Վարշավայի գետտոյի ապստամբության ժամանակ, 1943 թվականի մայիս

Լեհաստան ներխուժելուց հետո գերմանացիներն հիմնադրել են գետտոներ բռնազավթված տարածքներում և Գեներալ նահանգապետությունում, որպեսզի մեկուսացնեն հրեաներին^[132]։ Գետտոներն ստեղծվել ու արտաքին աշխարհից փակվել են տարբեր ժամանակներում ու տարբեր պատճառներով^[185]^[186]։ Օրինակ՝ Լոձի գետտոն փակվել է 1940 թվականի ապրիլին^[132]՝ նպատակ ունենալով ներսի հրեաներին ստիպել թողնել իրենց փողն ու արժեքավոր իրերը^[187], Վարշավայի գետտոն մեկուսացվել է առողջապահական նկատառումներով (դրսի մարդկանց, այլ ոչ թե կալանավորների տեսանկյունից)^[188], բայց դա տեղի չի ունեցել մինչև 1940 թվականի նոյեմբեր^[132], Կրակովի գետտոն հիմնադրվել է 1941 թվականի մարտին^[189]։ Վարշավայի գետտոյում տեղավորվել է 380 000 մարդ^[132], և այն եղել է Լեհաստանի ամենամեծ գետտոն։ Լոձի գետտոն իր մեծությամբ եղել է երկրորդը^[190], որտեղ մեկուսացվել է 160 000^[191] մինչև 223 000^[192] մարդ։ Գետտոների ստեղծման գործընթացի ձգձգվածության պատճառով քիչ հավանական է, որ դրանք հենց սկզբից նախատեսված լինեն որպես հրեաների լիակատար ոչնչացման համակարգված փորձի մաս^[193]։

Գերմանացիների պահանջով յուրաքանչյուր գետտո ղեկավարել է Յուդենրատը կամ հրեական խորհուրդը^[194]։ Վերջիններս պատասխանատվություն են կրել գետտոյի ամենօրյա աշխատանքի համար, ներառյալ ուտելիքի, ջրի բաժանումը, ջերմության, բժշկական օգնության ու ապաստանի ապահովումը։ Գերմանացիները խորհուրդներից պահանջել են նաև բռնագրավել կալանավորների ունեցվածքը, կազմակերպել հարկադիր աշխատանքը, ինչպես նաև աջակցել մահվան ճամբարներ ուղարկելու գործընթացին^[195]։ Խորհուրդների հիմնական ռազմավարությունը եղել է կորուստները նվազագույնի հասցնելու փորձը, ինչի համար նրանք համագործակցել են գերմանական իշխանությունների հետ, կաշառել պաշտոնյաներին և խնդրել ավելի լավ պայմաններ ապահովել կամ գթասրտություն ցուցաբերել^[196]։

Երեխաների մարմիններ Վարշավայի գետտոյում

Ի վերջո գերմանացիները խորհուրդներից պահանջել են կազմել այն վտարանդիների ցուցակը, որոնք պետք է ուղարկվեին «վերաբնակեցման»^[197]։ Չնայած խորհուրդների մեծ մասը հետևել է այդ պահանջներին^[198], շատ խորհուրդներ փորձել են ուղարկել հնարավորինս ոչ օգտակար աշխատողներին կամ նրանց, որոնք ընդունակ չեն աշխատելու^[199]։ Այդ հրամանը կատարելուց հրաժարված առաջնորդները գնդակահարվել են։ Խորհուրդների որոշ անդամներ և նույնիսկ ամբողջական խորհուրդներ ինքնասպանություն են գործել՝ նախընտրելով չմասնակցել այդ տեղափոխումների կազմակերպմանը^[200]։ Մյուսները, ինչպիսին է Լոձի գետտոյի յուդենրատի ղեկավար Խաիմ Ռումկովսկին^[201], պնդել են, թե իրենք պարտավոր են փրկել այն հրեաներին, որոնք կարող են փրկվել, իսկ դրա համար պետք է զոհել մյուսներին^[202]։ Խորհուրդները կարևոր դեր են գերմանացիների կողմից գետտոյի բնակիչների հետապնդումների ու ոչնչացման գործում^[203]։ Իսկ երբ նրանց հետ համագործակցությունը կործանվել է, ինչպես դա պատահել է Վարշավայի գետտոյում, երբ Հրեական մարտական կազմակերպությունը խլել է խորհրդի իշխանությունը, գերմանացիները կորցրել են վերահսկողությունը^[204]։

Գետտոները նախատեսվել են որպես ժամանակավոր լուծում, մինչև հրեաների արտաքսում այլ վայրեր, սակայն դա այդպես էլ տեղի չի ունեցել։ Դրա փոխարեն գետտոների բնակիչներն ուղարկվել են մահվան ճամբարներ։ Փաստացիորեն գետտոներն եղել են հսկայական կալանավայրեր, որոնք ծառայել են որպես «դանդաղ, պասիվ սպանության» գործիք^[205]։ Թեև Վարշավայի գետտոն տեղավորել է Վարշավայի բնակչության 30 %-ին, այն զբաղեցրել է քաղաքի ընդհանուր տարածքի ընդամենը 2,5 %-ը, որտեղ մեկ սենյակում բնակվել է միջինը 9 մարդ^[206]։ 1940-1942 թվականներին սովի ու հիվանդությունների, մասնավորապես որովայնային տիֆի պատճառով մահացել են գետտոյի բազմաթիվ կալանավորներ^[207]։ 1941 թվականին մահացել է Վարշավայի գետտոյի 43 000 բնակիչ, որը կազմել է նրա բնակչության ընդհանուր թվաքանակի մեկ տասներորդը^[208], Տերեզիենշտադտի բնակիչների կեսից ավելին մահացել է 1942 թվականին^[205]։

Հիմլերը հրամայել է փակել Լեհաստանի գետտոները 1942 թվականի հուլիսի կեսերին, իսկ նրանց բնակիչների մեծ մասին ուղարկել մահվան ճամբարներ։ Այն հրեաները, որոնք պետք էին ռազմական արդյունաբերության բնագավառում, պետք է ուղարկվեին համակենտրոնացման ճամբարներ^[209]։ Վարշավայի գետտոյից տեղափոխու��ներն սկսվել են հուլիսի 22-ին. ավելի քան երկու ամիս (մինչև սեպտեմբերի 12-ը) տևած Գործողության արդյունքում Վարշավայի գետտոյի մոտ 350 000 բնակիչներից մնացել են շուրջ 65 000 մարդ. գետտոյի կալանավորները բեռնատար վագոններով տեղափոխվել են Տրեբլինկա մահվան ճամբար^[210]։ Նմանատիպ տեղափոխումներ կատարվել են նաև մյուս գետտոներում, որոնցից շատերը բոլորովին դատարկվել են^[211]։

Հրեա կին, որին հետապնդում են մահակներով զինված տղամարդն ու դեռահասը Լվովի կոտորածի ժամանակ, 1941 թվականի հուլիս, օկուպացված Լեհաստան (ներկայում՝ Ուկրաինայում)

Գետտոյում առաջին ապստամբությունը տեղի է ունեցել 1942 թվականի կեսերին փոքր համայնք ունեցող գետտոներում^[212]։ Թեև 1943 թվականին զինված ապստամբության փորձեր են եղել ինչպես մեծ, այնպես էլ փոքր գետտոներում, դրանք բոլորն անհաջողություն են կրել՝ ճնշվելով գերմանացիների գերազանցող ուժերի կողմից, իսկ մնացած հրեաները կամ սպանվել են, կամ էլ ուղարկվել մահվան ճամբարներ^[213]։

Կոտորածներ, զանգվածային գնդակահարություններ

Հոլոքոստի ժամանակ տեղի են ունեցել մի շարք կոտորածներ^[214]։ Դրանց մի մասը հրահրվել են գերմանացիների կողմից, մյուսները եղել են ինքնաբուխ^[215]։ Որոշները, ինչպիսին է Յասիի կոտորածը, տեղի են ունեցել գերմանացիների դաշնակիցների վերահսկողության տակ գտնվող տարածքներում^[216]։ Օկուպացված Լեհաստանի տարածքում տեղի ունեցած Լվովի կոտորածների^{[Ն 12]} շարքի արդյունքում շուրջ 6000 լեհաստանցի հրեաներ են սպանվել քաղաքի փողոցներում 1941 թվականի հուլիսին, 3000 մարդ ձերբակալվել ու զանգվածային գնդակահարության է ենթարկվել C Այնզացխմբի կողմից^[218]։ 1941 թվականի հուլիսին տեղի ունեցած Եդվաբնեի կոտորածի ժամանակ գերմանացի սպաների ներկայութամբ մի քանի հարյուր հրեաներ սպանվել են տեղացի մի քանի լեհերի կողմից, իսկ մի քանիսը կենդանի այրվել են^[219]^{[Ն 13]}։

ԽՍՀՄ-ում բնակվող հրեաները, որպես կանոն, ոչնչացվել էին իրենց բնակության վայրերում այնզացխմբերի կողմից (գերմ. Einsatzgruppen), ինչպես նաև ուկրաինացի ու մերձբալթյան երկրների կոլաբորացիոնիստների կողմից։ Օդեսայի օկուպացված շրջաններում հրեաների ոչնչացմամբ զբաղվել է ռումինական բանակը։ Բալթյան երկրների, Ուկրաինայի, Բելառուսի ամբողջ տարածքով մեկ գրեթե յուրաքանչյուր ոչ մեծ քաղաքին, գյուղին կից գտնվել են, այսպես կոչված, «փոսերը»՝ բնական հեղեղատները, ուր տարվել և գնդակահարվել են տղամարդիկ, կանայք, երեխաներ։ Արդեն 1941 թվականի հունիսի վերջին Կաունասում գերմանացիների և իրենց լիտվացի մեղսակիցների ձեռքով սպանվել են հազարավոր հրեաներ. Վիլնյուսի 60 հազար հրեաներից 45 հազարն սպանվել է Պոնարիիի զանգվածային գնդակահարությունների ընթացքում, որ շարունակվել են մինչև 1941 թվականի վերջը։ Սպանությունների ալիքը տարածվել է ամբողջ Լիտվայով։ 1942 թվականին հրեական համայնքների մնացորդներ էին մնացել միայն Կանուաս, Վիլնյուս, Շյաուլյայ և Շվենչիս քաղաքներում։

Լատվիայում մի քանի շաբաթվա ընթացքում ոչնչացվել է գավառական քաղաքների հրեական ամբողջ բնակչությունը. պահպանվել են միայն Դաուգավպիլսի, Ռիգայի և Լիեպայայի համայնքները։ Ռիգայում բնակվող 33 հազար հրեաներից 27 հազարն սպանվել է 1941 նոյեմբերի վերջից դեկտեմբերի սկիզբն ընկած ժամանակահատվածում։ Մոտավորապես այդ ժամանակ էլ ոչնչացվել են Դաուգավպիլսի և Լիեպայայի հրեաները։

Էստոնիայի հրեական բնակչության զգալի մասը, որը 1940 թվականի դրությամբ կամզում էր մոտ 4,5 հազար մարդ, կորողացել է խուսափել մահվանից։ 1941 թվականի հունիսի 14-ին՝ պատերազմից ընդամենը 8 օր առաջ, մոտ 500 հրեաներ 10 հազար էստոնացիների հետ ԽՍՀՄ-ի ներքին գործերի ժողովրդական կոմիսարիատի կողմից արտաքսվել են Սիբիր, մոտ 500 տղամարդ հրեաներ զորակոչվել են Կարմիր բանակ կամ ընդունվել կործանիչ գումարտակներ։ Էստոնիայի 3,5 հազար հրեաներից միայն 950-ը չի կարողացել կամ չի ցանկացել տարհանվել՝ հիշեով խորհրդային ուժային կառույցների ցուցաբերած դաժանությունները ոչ վաղ անցյալում կատարված տարհանումների ժամանակ և հույսը դնելով, ինչպես կարծում է պատմաբան Անտոն Վայս-Վենդտը, գերմանական օկուպացիոն իշխանությունների մարդասիրության վրա^[220]։ Մոտ 2-2,5 հազար հրեաներ կարողացել են տեղափոխվել Խորհրդային Միության ներքին շրջաններ, ինչին նպաստեց այն փաստը, որ գերմանացիները Տալլինը գրավել են միայն 1941 թվականի օգոստոսի 28-ին։ Էստոնիայում մնացած 929 հրեաներ գնդակահարվել են նախքան 1941 թվականի վերջը Ռիգայից ժամանած համար 1ա զոնդերխմբի (A այնզացխմբի կազմում) կողմից, որը ղեկավարում էր ՍՍ շտանդարտենֆյուրեր Մարտին Զանդբերգերը։ Գնդակահարություններ են տեղի ունեցել Տալլլնում, Տարտուում և Պյառնուում, որոնց մի ամսին մասնակցել են էստոնական «Օմակայստե» զինված խմբավորման անդամները։ Էստոնիան եղել է Եվրոպայի առաջին երկիրը, որ դարձել է «հրեաներից ազատ» (գերմ.՝ «Judenfrei»), ինչի մասին զեկուցվել է Բեռլին 1942 թվականի փետրվարին։

Բելառուսում հրեաների միայն փոքրամասնությունն է կարողացել տարհանվել երկրի խորքեր։ 1941 թվականի հունիսին Բելոստոկում սպանվել է երկու հ��զար հրեա, իսկ մի քանի օր անց՝ ևս մի քանի հազարը։ Հինգ օրվա ընթացքում Մինսկում և նրա շրջակայքում բնակվող մոտ 80 հազար հրեաներ կենտրոնացվել են գետտոյում (ստեղծվել է 1941 թվականի հունիսի 20-ին)։ Մինչ ձմռան սկիզբը ավելի քան 50 հազար մարդ սպանվել էր։ Օկուպացիայի առաջին ամիսներին սպանվել է Վիտեբսկի, Գոմելի, Բոբրույսկի և Մոգիլյովի հրեաների մեծամասնությունը։ Բելառուսում և ՌՍՖՍՀ օկուպացված տարածքներում (հատկապես Սմոլենսկի շրջանում) ստեղծված քսաներեք գետտոներից 12-ը լիկվիդացվել է մինչև 1941 թվականի վերջը, իսկ ևս վեցը՝ 1942 թվականի առաջին ամիսներին։

Արևմտյան Ուկրաինայում գերմանացիները և տեղի բնակչությունը կոտորածներն սկսել են արդեն 1941 թվականի հունիսի վերջից հուլիսի սկիզբն ընկած ժամանակահատվածում։ Լվովում հունիսի 30-ից հուլիսի 3-ն սպանվեց չորս հազար հրեա, իսկ հուլիսի 25-27-ին՝ շուրջ երկու հազար։ Գերմանացիների կողմից Լուցկը գրավելուց մի քանի օր անց այնտեղ սպանվել է երկու հազար հրեա։ Ռովնոյի քսանյոթ հազար հրեաներից քսանմեկ հազարն սպանվել է 1941 թվականի նոյեմբերին։ Կենտրոնական և Արևելյան Ուկրաինայի այն հրեաները, որոնք չեն կարողացել տարհանվել նախքան գերմանացիների ժամանելը, ընկել են նացիստների ձեռքը և արժանացել նույն ճակատագրին, ինչ Արևմտյան Ուկրաինայի հրեաները։ Գերմանական զորքերի շարժվելը դեպի արևելք և ԽՍՀՄ-ի հսկայական տարածքների գրավումը հանգեցրել են նրան, որ նացիստների ազդեցության տակ են ընկել այն հրեաների մի մասը, որոնք կարողացել էին փախչել արևելյան շրջաններից նախքան պատերազմական գործունեությունների սկսվելը։ Ուկրաինայում հրեական համայնքներից շատերն անհետ ոչնչացվել են։ Նախքան պատերազմն Ուկրաինայում ապրող յոթանասուն հրեական կենտրոններից (որոնց ճակատագիրը հայտնի է) 43-ը ոչնչացվել է 1941 թվականին, իսկ մնացածը՝ մինչև 1942 թվականի կեսը։

1941 թվականի հոկտեմբերին գերմանացիների կողմից Ղրիմի գրավումից հետո տեղի բնակչության ակտիվ օգնությամբ սպանվել են մոտ հինգ հազար ղրիմի հրեաներ (կրիմչակներ) և մոտ 18 հազար հրեա բնակիչներ^[49]։

Օկուպացված ՌՍՖՍՀ Պսկովի, Սմոլենսկի և Բրյանսկի մարզերի այն բոլոր վայրերում, որտեղ կային հրեաների նշանակալի չափով կուտակումներ, ստեղծվել են գետտոներ, և դրանից հետո միայն սկսվել են զանգվածային գնդակահարությունները։ Լենինգրադի և Նովգորոդի մարզերում, Հյուսիսային Կովկասում և Ղրիմում (չնչին բացառություններով) հրեաների ոչնչացումը կատարվել է բնակավայրերի գրավումից անմիջապես հետո, և հրեաները գնդակահարություններից առաջ հավաքվել են որոշակի շենքերում միայն ժամեր կամ օրեր առաջ։ Սակայն Մոսկվայի մոտ տեղի ունեցած հակահարձակման պատճառով Կալուգայի և Կալինինի մարզերում մի շարք բնակավայրերում օկուպացիոն ուժերը են հասցրել ոչնչացնել հրեաներին։

Ռուսաստանի հարավում և Հյուսիսային Կովկասի հրեաների սպանություններն սկսվել են 1942 թվականի ամռանը՝ նացիստների կողմից այդ տարածքների գրավումից հետո։ 1942 թվականի օգոստոսի 11-ին տեղի է ունեցել հրեաների զանգվածային սպանություն Դոնի Ռոստովում՝ Զմիեյովսկի ձորակում։ Հրեաները ոչնչացումը շարունակվել է նաև հաջորդ օրը (օգոստոսի 12-ին) և ընդհուպ մինչև քաղաքի ազատագրումը։ Դոնի Ռոստովի երկրորդ օկուպացիայի ժամանակ հրեա զոհերի քանակը, ըստ տարբեր մասնագետների, կազմել է 15 հազարից մինչև ավելի քան 28 000-30 000, այդ թվում՝ տղամարդիկ, կանայք ծերեր և երեխաներ։ Զանգվածային ոչնչացման առաջին օրը Զմիյովսկի ձորակում սպանվել է շուրջ 13 000 հրեա։ 1942 թվականի ամառն ու աշնան օկուպացված ՌՍՖՍՀ երեք ինքնավար հանրապետություններ, երկու երկրամասերի ու երեք մարզերի տարածքում զոհվել է շուրջ 70 000 հրեա^[221]։

Մահվան ջոկատներ

Գերմանիան ներխուժել է Խորհրդային Միություն 1941 թվականի հունիսին^[222]։ Գերմանական պրոպագանդան Խորհրդային Միության դեմ մղվող պատերազմը ներկայացրել է երկու տեսանկյունից՝ որպես գաղափարախոսական պատերազմ գերմանանակ նացիոնալ-սոցիալիզմի ու հրեական բոլշևիզմի միջև և ռասայական պատերազմ գերմանացիների և հրեաների, գնչուների ու սլավոնական ունտերմենշների («կիսամարդ») միջև^[223]։

Գերմանացի ոստիկանները գնդակահարում են կանանց ու երեխաներին Միզոչի գետտոյում, 1942 թվականի հոկտեմբերի 14

Խորհրդային Միության օկուպացված որոշ տարածքների բնակչությունն ակտիվորեն մասնակցել է հրեաների ու այլոց սպանություններին։ Սպանություններին ու կոտորածներին մասնակցելուց բացի նրանք օգնել են գտնել հրեաներին հալածանքների ժամանակ և հավաքել նրանց գերմանացիների պահանջով^[224]։ Գերմանացիներին ցուցաբերված օգնությունը տատանվել է մատնություններից մինչև մասնակցություն ավելի ընդհանրական ղեկավարությանը^[225]։ Լիտվայում, Լատվիայում և արևմտյան Ուկրաինայում տեղացիները մեծ մասնակցություն են ունեցել հրեաների սպանություններին գերմանական օկուպացիայի հենց ամենասկզբից։ Լատվիական ու լիտվական որոշ միություններ մասնակցել են նաև հրեաների սպանությանը Բելառուսում։ Հարավում ուկրաինացիներն սպանել են շուրջ 24 000 հրեա, իսկ ոմանք գնացել են Լեհաստան՝ ծառայելու որպես համակենտրոնացման ու մահվան ճամբարների հսկիչ^[224]։ Որոշ երկրների ոստիկանական ջոկատներ նույնպես օգնել են գերմանացիներին՝ սպանելու հրեաներին։ Ռումինական զորամասերին հրաման է տրվել ոչնչացնել հրեաներին իրենց վերահսկողության տակ գտնվող տարածքներում^[226]։ Խորվաթիայում Ուստաշների ոստիկանությունը հալածել ու սպանել է հրեաներին ի թիվս ալյոց^[154]։ Սպանությունների մի մասը կատարվել է հրապարակայնորեն^[227]։

Խորհրդային Միության օկուպացված տարածքներում հրեաների ոչնչացումը հանձնարարվել է ՍՍ չորս խմբավորումների, որոնք կոչվել են այնզացխմբեր («նպատակային խմբեր») և եղել են Հեյդրիխի ընդհանուր հրամանատարության ներքո։ Նման զորամիավորումներ սահմանափակ քանակով օգտագործվել են Լեհաստանում 1939 թվականին, սակայն խորհրդային տարածքներում գործողները եղել են շատ ավելի մեծ^[228]։ Այնզացխմբերի հրամանատարները եղել են հասարակ քաղաքացիներ. նրանց ճնշող մեծամասնությունը եղել է պրոֆեսիոնալներ, մեծ մասը՝ մտավորականներ^[229]։ Մինչև 1941-1942 թվականների ձմեռ չորս Այնզացխմբերն ու նրանց օգնողներն սպանել են գրեթե 500 000 մարդ^[230]։

Խորհրդային Միությունում շարժական մահվան ջոկատների կողմից հրեաների ամենամեծ կոտորածը եղել է Բաբի Յառ կոչվող վայրում՝ Կիևի մոտ^[231], որտեղ 33 771 հրեա է սպանվել 1941 թվականի սեպտեմբերի 29-30-ը տեղի ունեցած մեկ գործողության շրջանակներում^[232]^{[Ն 14]}։ Սպանությունները կատարվել են ՍՍ և Անվտանգության բանակի համատեղ ուժերով և ուկրաինական ոստիկանության օգնությամբ^[234]։ Գերմանական 6-րդ բանակի զինվորները օգնել են հավաքել Կիևի հրեաներին և նրանց ուղարկել գնդակահարության, չնայած նրանք սպանություններին ակտիվ մասնակցություն չեն ունեցել^[235]։ Մինչև պատերազմի ավարտը շուրջ երկու միլիոն մարդ է սպանվել այնզացխմբերի և նրանց աջակցություն ցուցաբերած տեղացիների ու գերմանական զորքերի կողմից։ Դրանցից շուրջ 1,3 միլիոնը եղել են հրեաներ, մինչև քառորդ միլիոնը՝ գնչուներ^[236]։

Գազվագեն

Ռուսաստանում զանգվածային գնդակահարությունների շարունակմանը զուգահեռ գերմանացիներն սկսել են որոնել զանգվածային սպանությունների նոր մեթոդներ։ Դա պայմանավորված էր ավելի արդյունավետ մեթոդի անհրաժեշտությամբ, քան միլիոնավոր զոհերի պարզ գնդակահարությունը։ Հիմլերը նաև զգուշացել է, որ զանգվածային գնդակահարությունները հոգեբանական խնդիրներ են առաջացնում ՍՍ խմբերում։ Նրա այդ մտավախությունը կիսել են նաև իր ենթակաները^[237]։ 1939 թվականի դեկտեմբերին և 1940 թվականի հունվարին փորձարկվել է ևս մեկ մեթոդ գնդակահարությունից բացի։ Փորձնական գազային վագոնները, որ ունեին գազի գլանանոթներ և հերմետիկ փակված էին, օգտագործվել են օկուպացված Լեհաստանում հաշմանդամների ու հոգեկան հիվանդների սպանության համար^[238]։ Նմանատիպ վագոններ, որոնք արդեն գործում էին մեքենայի արտադրած ծխով, օգտագործվել են Խելմնոյի մահվան ճամբարում 1941 թվականի դեկտեմբերին^[239]։ Դրանցից օգտագործվել են նաև Խորհրդային Միության օկուպացված տարածքներում, օրինակ՝ Մինսկի գետտոյում համեմատաբար փոքր թվով մարդկանց սպանելու համար^[240]։ Գազվագենները սպանության համար օգտագործվել են նաև Հարավսլավիայում^[241]։

Հրեական հարցի վերջնական լուծում

Վանզեի կոնֆերանս

Վանզեի կոնֆերանսի արձանագրության պատճեն. տվյալ էջում ներկայացված է հրեաների թվաքանակը Եվրոպայի յուրաքանչյուր երկրում

ՍՍ-օբերգրուպենֆյուրեր Ռեյնհարդ Հեյդրիխը՝ Ռայխի անվտանգության գլխավոր վարչության ղեկավարը, 1942 թվականի հունվարի 20-ին Բեռլինի Վանզե արվարձանում՝ «Մարլիր» ամառանոցում (Ամ-Գրոսեն-Վանզե փողոց (գերմ.՝ Am Großen Wannsee), տուն 56-58) կազմակերպել է ժողով, որը հետագայում հայտնի է դարձել որպես Վանզեի կոնֆերանս^[242]^[243]^[244]։ Հանդիպումը նշանակվել է 1941 թվականի դեկտեմբերի 9-ին, իսկ հրավերներն ուղարկվել են նոյեմբերի 29-ին, սակայն այն հետաձգվել է^[245]։ Քրիստիան Գերլախը պնդում է, թե Հիտլերը Հիտլերը հրեաներին ոչնչացնելու իր որոշման մասին հայտարարել է 1941 թվականի դեկտեմբերի 12-ին կամ դրա մոտ օրերին, հավանաբար դեկտեմբերի 12-ին կայացած Նացիստական կուսակցության առաջնորդների հետ հանդիպման ժամանակ։ Դա եղել է Միացյալ Նահանգներին պատերազմ հայտարարելու հաջորդ օրը և Ճապոնիայի կողմից Փերլ-Հարբորի վրա հարձակումից հինգ օր անց։ Յոզեֆ Գեբելսը, հիշելով Հիտլերի խոսքը, ասել է. «Նա զգուշացրել է հրեաներին, որ եթե նրանք պատճառ դառնան ևս մեկ համաշխարհային պատերազմի, դա կհանգեցնի նրանց ոչնչացմանը... Այժմ համաշխարհային պատերազմն սկսված է։ Հրեաների ոչնչացումը պետք է լինի դրա անհրաժեշտ հետևանքը»^[246]^{[Ն 15]}։

Վանզեի կոնֆերանսին ներկա է եղել 15 մարդ, որոնց թվում են եղել Ադոլֆ Այքմանը (Հրեական գործերի ղեկավար Ռայխի անվտանգության գլխավոր վարչությում), Հենրիխ Մյուլլերը (Գեստապոյի ղեկավար), կուսակցական այլ առաջնորդներ և ստորաբաժանումների ղեկավարներ^[243]։ Արվել է արձանագրության երեսուն օրինակ։ Համար 16 օրինակը գտնվել է ամերիկյան մեղադրողների կողմից 1947 թվականի մարտին Գերմանիայի արտաքին գործերի նախարարության թղթապանակում^[248]։ Այքմանի կողմից գրված և «Հույժ գաղտնի» մակագրությամբ օրինակները գրվել են «էվֆեմիստական լեզվով» ըստ Հեյդրիխի ցուցումների, ինչպես հետագայում նշել է Այքմանն իր ցուցմունքում^[249]։ Կոնֆերանսն ունեցել է մի քանի նպատակ։ Դրա ընթացքում քննարկվել են «հրեական հարցի վերջնական լուծման» (Endlösung der Judenfrage) և Եվրոպայում հրեական հարցի վերջնական լուծման (Endlösung der europäischen Judenfrage) պլանները^[243], կիսվել են տեղեկատվությամբ, բաժանել պարտականություններ, համակարգել նախաձեռնություններն ու քաղաքականությունները (Parallelisierung der Linienführung) և երաշխավորել, որ ղեկավարությունը մնում է Հեյդրիխին։ Քննարկվել է նաև Գերմանիայի միշլինգներին (կիսահրեաներ) ընդգրկելու հարցը^[250]։ Հեյդրիխն ասել է հավաքվածներին. «Խնդրի մեկ այլ հնարավոր լուծում է ներկայում արտագաղթը, այսինքն՝ հրեաների տարհանումը դեպի Արևելք այն պայմանով, որ Ֆյուրերը տա համապատասխան համաձայնությունը նախապես»^[243]։ Նա շարունակել է.

Ճիշտ ղեկավարման դեպքում վերջնական լուծման ընթացքում հրեաները պետք է մեկուսացվեն Արևելքում համապատասխան աշխատանքի համար։ Աշխատունակ հրեաները, որոնք կբաժանվեն ըստ սեռի, կընդգրկվեն աշխատանքային մեծ խմբավորումներում այդ տարածքներում՝ աշխատելու ճանապարհներին, որի ընթացքում նրանց մեծ մասը, անկասկած, կոչնչանա բնական պատճառներով։
Հնարավոր վերջնական մնացորդները, որն անկասկած բաղկացած կլինի ամենադիմացկուններից, նրանց պետք է վերաբերվել համապատասխան կարգով, որովհետև դա բնական ընտրության արդյունք է և եթե ազատ արձակվի, կդառնա հրեական նոր վերածննդի հիմք (տես պատմական փորձը)։ Վերջնական լուծման գործնական իրականացման ընթացքում Եվրոպան կմաքրվի արևմուտքից արևելք։ Գերմանիան ինքը, ներառյալ Բոհեմիայի և Մորավիայի պրոտեկտորատը, կմաքրվի առաջինը բնակարանային խնդրի և լրացուցիչ սոցիալական ու քաղաքական պահանջմունքների պատճառով։ Տարհանված հրեաներն սկզբում խումբ-խումբ կուղարկվեն այսպես կոչված տրանզիտային գետտոներ, որտեղից նրանք կտեղափոխվեն Արևելք^[243]։

Այդ տարհանումները դիտարկվել են որպես նախնական կամ «ժամանակավոր լուծում» (Ausweichmöglichkeiten)^[251]^{[Ն 16]}։ Վերջնական լուծումը պետք է ընդգրկեր 11 միլիոն հրեաների, որոնք ապրում էին ոչ միայն Գերմանիայում ու նրա վերահսկողության տակ գտնվող տարածքներում, այլև Եվրոպայի ու հարակից մյուս երկրներում, ինչպիսիք են Բրիտանիան, Իռլանդիան, Շվեյցարիան, Թուրքիան, Շվեդիան, Պորտուգալիան, Իսպանիան ու Հունգարիան՝ «կախված ռազմական առաջխաղացումներից»^[251]։ Պետեր Լոնգերիխը գրում է. «Հրեաները պետք է ոչնչացվեին հարկադիր աշխատանքի ու զանգվածային սպանություների համադրությամբ»^[253]։

Մահվան ճամբարներ, գազի խցիկներ

Աուշվից II-Բիրկենաու մահվան ճամբարի մուտքը

Մահվան և համակենտրոնացման ճամբարների միջև հիմնական տարբերությունը եղել է գազի խցիկների ու գազվագենների միջոցով մարդկանց զանգվածային սպանությունների իրականցումը^[254]։ 1941 թվականի վերջից սկսած գերմանացիներն օկուպացված Լեհաստանում ստեղծել են վեց մահվան ճամբարներ՝ Աուշվից II-Բիրկենաու, Մայդանեկ, Խելմնո, և Ռեյնհարդ գործողության երեք ճամբարներ՝ Բելժեց, Սոբիբոր և Տրեբլինկա II^[30]^[255]^[256]։ Ռայխսկոմիսարիատ Օստլանդում գործող Մալի Տրոստենեց համակենտրոնացման ճամբարը 1942 թվականին վերածվել է սպանությունների կենտրոնի^[30]։ Գերլախը գրել է, թե ավելի քան երեք միլիոն հրեաներ են սպանվել 1942 թվականին՝ այն տարվա ընթացքում, որը կոչվել է հրեաների զանգվածային սպանությունների «գագաթնակետ»^[257]։ Նրանցից առնվազն 1,4 միլիոնը սպանվել է Լեհաստանի Գեներալ Նահանգապետության տարածքում^[258]։

Խելմնոյում գազվագենների օգտագործումը սկիզբ է առել T4 գործողություն էֆթանազիայի ծրագրից^[259]։ Մայդանեկն ստեղծվել է որպես ռազմագերիների ճամբար, սակայն 1942 թվականի օգոստոսին կառուցվել են գազի խցիկներ^[260]։ Մի շարք այլ ճամբարներ ևս երբեմն կոչվում են մահվան ճամբարներ, սակայն գիտական համաձայնություն չկան դրանց այդպիսին լինելու ��երաբերյալ. սովորաբար հիշատակվում են Մաուտհաուզենը (Ավստրիա)^[261] և Շտուտհոֆը^[262]։ Կարող էին պլաններ լինել նաև Մոգիլյովում և Լվովում ճամբարներ հիմնադրելու վերաբերյալ^[263]։

Զոնդերկոմանդոյի լուսանկարներից մեկը, որում պատկերված են գազի խցիկ ուղարկվող կանայք, Աուշվից-Բիրկենաու, 1944 թվականի օգոստոս

Զոհերը սովորաբար ճամբար են տարվել գնացքով^[264]։ Ռեյնհարդ գործողության Տրեբլինկա, Սոբիբոր և Բելժեց ճամբարներ հասածները գրեթե բոլորն ուղիղ ուղարկվել են գազի խցիկ^[265], և նրանցից միայն մի քանիսն են ընտրվել՝ փոխարինելու մահացած աշխատողներին^[266]^[267]։ Օսվենցիմում ճամբարի պաշտոնյաները սովորաբար առանձին մարդկանց ենթարկել են ընտրության^[268]։ Նոր ժամանածների 25 %-ը^[269], որոնք պիտանի են եղել աշխատելու, ուղարկվել են ստրկական աշխատանքի^[268]։ Մահվան համար ընտրվածներին բոլոր ճամբարներում հրահանգվել է մերկանալ և իրենց արժեքավոր իրերը հանձնել ճամբարի աշխատողներին^[270]։ Նրանք մերկ գնացել են գազի խցիկ։ Խուճապը կանխելու նպատակով զոհերին ասվել է, թե նրանց տանում են լողանալու^[271]։ Խելմնոյում սպանությունները կատարվել են այլ կերպ։ Զոհերը տեղավորվել են գազվագեններում և թունավորվել գազից, քանի դեռ նրանց տանում էին մոտակա անտառում արդեն պատրաստ փոսերի մոտ, որտեղ էլ դիակները թաղվել են^[272]։

Մահվան ճամբարներ
Ճամբարի անվանում	Սպանվածներ	Ծնթ.
Օսվենցիմ II	1 100 000	^[273]
Բելժեց	600 000	^[274]
Խելմնո	320 000	^[275]
Մայդանեկ	78 000	^[276]
Մալի Տրոստինեց	65 000	^[277]
Սոբիբոր	250 000	^[278]
Տրեբլինկա	870 000	^[279]

Օսվենցիմում գազի խցիկները լցվել են մարդկանցով, դռները փակվել և օդափոխման անցքերից ներս է լցվել Ցիկլոն B-ի հաբեր^[280], որոնք արտադրել են թունավոր ցիանական թթու^[281]։ Մարդիկ գազի խցիկներում մահացել են 20 րոպեում. մահվան վրա հասնելու արագությունը կախված է եղել նրանից, թե մարդը որքան մոտ է գտնվել այն անցքին, որտեղից ներհոսել է գազը. ըստ պարետ Ռուդոլֆ Հյոս՝ զոհերի շուրջ մեկ երրորդը մահացել է անմիջապես^[282]։ ՍՍ բժիշկ Յոհան Կրեմերը, որ վերահսկել է գազով թունավորումները, ասել է. «Զոհերի գոռոցներն ու ճիչերը կարելի էր լսել բացվածքից, և պարզ էր, որ նրանք պայքարում էին իրենց կյանքի համար»^[283]։ Ապա գազը հետ է քաշվել, դիակները տեղափոխվել են, ատամների ոսկե հավելումները հանվել են, իսկ կանանց մազերը՝ կտրվել^[284]։ Այդ աշխատանքը կատարվել է Զոնդերկոմանդոյի կողմից, որ հիմնականում հրեա կալանավորներից բաղկացած աշխատանքային խմբեր էին^[285]։ Օսվենցիմում մարմիններն սկզբում թաղվել են խոր փոսերում, սակայն 1942 թվականի սեպտեմբերից նոյեմբեր Հիմլերի հրահանգով դրանք հանվել են ու այրվել։ 1943 թվականի սկզբին կառուցվել են նոր գազի խցիկներ ու դիակիզարաններ^[286]։

Ռեյնհարդ գործողության երեք ճամբարներում զոհերն սպանվել են անշարժ դիզելային շարժիչների արտադրած գազով^[265]։ Ատամների ոսկե հավելումները թաղելուց առաջ հանվել են, բայց կանանց մազերը կտրել են նախքան սպանությունը։ Տրեբլինկայում զոհերին հանգստացնելու նպատակով ժամանման վայրը ձևավորվել է որպես երկաթուղային կայարան, որտեղ տեղադրված է եղել կեղծ ժամացույց^[287]։ Մայդանեկի գազի խցիկներում օգտագործվել է Ցիկլոն B գազ^[288]։ Ի տարբերություն Օսվենցիմի՝ Ռենհարդ գործողության երեք ճամբարները եղել են բավական փոքր^[289]։ Այդ ճամբարներում սպանվածների մեծ մասն սկզբում թաղվել է։ 1942 թվականի վերջին Սոբիբորում և Բելժեցում սկսել են հանել այդ մարմիններն ու այրել՝ վերացնելու համար հանցագործության հետքերը, ինչպես արվել է Տրեբլինկայում 1943 թվականի մարտին։ Մարմիններն այրվել են բաց խարույկներում, իսկ մնացած ոսկորները փոշի են դարձվել^[290]։

Հրեական դիմադրություն

Պետեր Լոնգերիխը նշում է, որ Լեհաստանի գետտոներում մինչև 1942 թվականի վերջը «գրեթե դիմադրություն չի եղել»^[291]։ Ռաուլ Հիլբերգը դա բացատրելու համար նշում է Հրեաների հալածանքների պատմությունը. հրեաները նախընտրել են շարժել իրենց հալածողների գթասրտությունը և ենթարկվել նրանց հրամաններին՝ չհրահրելու համար նրանց, մինչև իրավիճակը խաղաղվի^[292]^{[Ն 17]}։ Թիմոթի Սնայդերը նշում է, որ միայն 1942 թվականի հուլիս-սեպտեմբերի արտաքսումներից հետո երեք ամսվա ընթացքում է ձեռք բերվել համաձայնություն, որ անհրաժեշտ է զինված դիմադրություն ցույց տալ^[295]^[296]։

Հրեական դիմադրության բռնված անդամներ, Վարշավայի գետտո, 1943

Կազմակերպվել են մի շարք խմբավորումներ, որոնցից են Հրեական մարտական կազմակերպությունը Վարշավայի գետտոյում և Միազյալ պարտիզանական կազմակերպությունը Վիլնայում^[297]։ Ավելի քան 100 խռովություններ ու ապստամբություններ են տեղի ունեցել առնվազն 19 գետտոներում ու այլ վայրերում Արևելյան Եվրոպայում։ Ամենահայտնին 1943 թվականին տեղի ունեցած Վարշավայի գետտոյի ապստամբությունն է, երբ շուրջ 1000 քիչ զինված հրեաներ չորս շաբաթ մարտնչել են ՍՍ ուժերի դեմ^[298]^{[Ն 19]}։ 1943 թվականի օգոստոսի 2-ին Տրեբլինկայում տեղի ունեցած ապստամբության ժամանակ բնակիչներն սպանել են հինգ կամ վեց հսկիչների և հրդեհել ճամբարային կառույցները։ Ոմանց հաջողվել է փախչել^[303]^[304]։

1943 թվականի օգոստոսի 16-ին Բելոստոկի գետտոյում հրեաներն ապստամբել են, երբ գերմանացիները հայտարարել են զանգվածային տեղափոխություն։ Պայքարը տևել է հինգ օր^[305]։ 1943 թվականի հոկտեմբերի 14-ին Սոբիբորում հրեաները, ներառյալ խորհրդային հրեա ռազմագերիները, փորձել են փախչել^[306]՝ սպանելով ՍՍ 11 սպայի և ճամբարի երկու ուկրաինացի հսկիչներին^[307]։ Փախել է շուրջ 300 կալանավոր, սակայն նրանցից հարյուրը բռնվել են ու գնդակահարվել^[308]^[306]։ 1944 թվականի հոկտեմբերին Օսվենցիմի Զոնդերկոմանդոյի հրեա անդամները հարձակվել են պահակների վրա և պայթեցրել IV դիակիզարանը ապօրինաբար բերված պայթուցիկով։ Երեք գերմանացի հսկիչներ սպանվել են, որոնցից մեկը նետվել է կրակի մեջ։ Զոնդերկոմանդոն փորձել է կազմակերպել զանգվածային փախուստ, բայց բոլորն սպանվել են^[309]։

Եվրոպայի տարածքում գործող պարտիզանական ջոկատների կազմում, ըստ տարբեր գնահատականների, կռվել է 20-100 հազար հրեա^[310]։ Օկուպացված Լեհաստանում և Խորհրդային Միության տարածքներում հազարավոր հրեաներ փախել են ճահիճներ ու անտառներ և միացել պարտիզաններին^[311], չնայած այն հանգամանքին, որ պարտիզանները միշտ չէ, որ ուրախությամբ են ընդունել նրանց^[312]։ Մոտավորապես 20-30 հազար հրեա է միացել խորհրդային պարտիզանական ջոկատներին^[313]։ Ամենահայտնի հրեական ջոկատներից են եղել Բելսկի պարտիզանները Բելառուսում, որոնց գլխավորել են Բելսկի եղբայրները^[311]։ Հրեաները միացել են նաև լեհական ուժերին, այդ թվում նաև Կրայովի բանակին։ Ըստ Թիմոթի Սնայդերի՝ «ավելի շատ հրեաներ են կռվել Վարշավայի ապստամբության ժամանակ՝ 1944 թվականի օգոստոսին, քան Վարշավայի գետտոյի ապստամբության ժամանակ՝ 1943 թվականի ապրիլին»^[314]^{[Ն 20]}։

Զանգվածային սպանությունների մասին լուրերի տարածում

Հրեաների զանգվածային ոչնչացումը Գերմանիայի կողմից օկուպացված Լեհաստանում, գրվել է Տարագրության մեջ Լեհաստանի կառավարության կողմից՝ ուղղված Միացյալ ազգերին, 1942 թվականի դեկտեմբերի 10

Տարագրության մեջ Լեհաստանի կառավարությունը Լոնդոնում տեղեկացվել է մահվան ճամբարների մասին Վարշավայում գործող Լեհաստանի կառավարությունից, որը 1940 թվականից սկսած «ստացել է ինֆորմացիայի շարունակական հոսք Օսվենցիմի վերաբերյալ», ըստ պատմաբան Մայքլ Ֆլեմինգի^[320]։ 1940 թ��ականի հունվարի 6-ին Խորհրդային Միության արտաքին գործերի նախարար Վյաչեսլավ Մոլոտովը տարածել է դիվանագիտական գրություններ գերմանացիների կատարած գազանությունների մասին։ Գրությունները հիմնված են եղել վատ ծածկված փոսերից դուրս եկած դիակների, Կարմիր բանակի ազատագրած տարածքներում գտնված եղբայրական գերեզմանների մասին տեղեկությունների, ինչպես նաև գերմանացիների կողմից օկուպացված տարածքներից ականատեսների պատմածների վրա^[321]։

Ճամբարներից փախչել հաջողվել է շատ քչերին^[322]։ 1942 թվականի փետրվարին Լեհաստանի Խելմնո համակենտրոնացման ճամբարից փախել է Շլամա Բեր Վիները, որը ճամբարի մասին մանրամասն տեղեկություններ է հաղորդել Օնեգ Շաբատ խմբին Վարշավայի գետտոյում։ Նրա պատմածը, որ նրա կեղծանունով հայտնի է որպես Գրոյանովսկու զեկույց, հասել է Լոնդոն 1942 թվականի հունիսին^[275]^[323]։ 1942 թվականին Յան Կարսկին դաշնակիցներին հայտնել է հրեաների ծանր դրության մասին երկու անգամ Վարշավայի գետտո կատարած գաղտնի այցելություններից հետո^[324]^[325]^{[Ն 21]}։ 1942 թվականի ապրիլի 27-ին Վյաչեսլավ Մոլոտովը տարածել է մեկ այլ գրություն կատարվող դաժանությունների մասին^[321]։ 1942 թվականի հուլիսի վերջին կամ օգոստոսի սկզբին լեհական կառավարութունն իմացել է Օսվենցիմում կատարվող զանգվածային սպանությունների մասին։ Լեհաստանի ներքին գործերի նախարարությունը նախապատրաստել է զեկույց՝ Sprawozdanie 6/42^[320]^[327], որի վերջում ասվում է.

Կան ոչնչացման տարբեր մեթոդներ։ Մարդիկ գնդակահարվում են հրձիգների ջոկատների կողմից, սպանվում «օդային մուրճով» և թունավորվում գազով հատուկ գազի խցիկներում։ Կալանավորները, որ դատապարտվում են մահվան Գեստապոյի կողմից, սպանվում են առաջին երկու մեթոդներով։ Երրորդ մեթոդը՝ գազի խցիկը, օգտագործվում է նրանց համար, որ հիվանդ են կամ աշխատանքի ոչ պիտանի և նրանց համար, որոնք բերվել են տրանսպորտով հատուկ նպատակով / խորհրդային ռազմագերիներ, և վերջում՝ հրեաներ^[320]։

Լուսանկարներ Լեհաստանի սև գրքից, որ հրատարակվել է 1942 թվականին Լոնդոնում Տարագրության մեջ Լեհաստանի կառավարության կողմից

Զեկույցն ուղարկվել է Լոնդոնում գտնվող լեհ պաշտոնյաներին և նրանց է հասել մինչև 1942 թվականի նոյեմբերի 12-ին, երբ այն թարգմանվել է անգլերեն ու ավելացվել մեկ այլ՝ «Զեկույց Լեհաստանում իրավիճակի մասին» զեկույցին։ Թվագրվելով նոյեմբերի 27-ով՝ այն ուղարկվել է Միացյալ Նահանգներում Լեհաստանի դեսպանատուն^[328]։ 1942 թվականի դեկտեմբերի 10-ին Լեհաստանի արտաքին գործերի նախարար Էդվարդ Ռաչինսկին դիմել է ձևավորվող Միացյալ ազգերին՝ հայտնելով սպանությունների մասին. դիմումը տարածվել է «Հրեաների զանգվածային ոչնչացումը Գերմանիայի օկուպացրած Լեհաստանում» խորագրով։ Նախարարը պատմել է թունավոր գազի օգտագործման, Տրեբլինկայի, Բելժեցի ու Սոբիբորի, այն մասին, որ լեհական ընդհատակայինները դրանք կոչել են ոչնչացման ճամբարներ, և որ տասնյակ հազարավոր հրեաներ են սպանվել Բելժեցում 1942 թվականի մարտին^[329]։ Ըստ նրա գնահատականների՝ Լեհաստանի հրեաների մեկ երրորդն արդեն սպանված էր 3 130 000 բնակչությունից^[330]։ Ռաչինսկու դիմումին անդրադարձել են New York Times և Լոնդոնի The Times պարբերականները։ Ուինսթոն Չերչիլն ստացել է այն, իսկ Էնթոնի Իդենն այն ներկայացրել է Բրիտանիայի կաբինետին։ 1942 թվականի դեկտեմբերի 17-ին 11 դաշնակիցները հրապարակել են Միացյալ ազգերի կազմակերպության համատեղ հռչակագիրը, որով դատապարտվել է «սառնարյուն ոչնչացման գազանային քաղաքականությունը»^[331]^[332]։

Բրիտանական ու ամերիկյան կառավարությունները դժկամորեն են հրապարակել ստացված տեղեկությունները։ Չնայած ինֆորմացիան համարվում էր ստույգ, այդ պատմություններն այնքան արտասովոր էին, որ նրանք վախենում էին, թե հանրությունը դա կհամարի չափազանցություն, ինչը կվնասի երկու կառավարությունների հեղինակությանը^[333]։ BBC հունգարական ծառայության հուշաթերթիկը, որ գրվել է BBC հաղորդավար և Հունգարիայում արտասահմանյան հարցերով ավագ խորհրդական Կարլիլ Մաքարթնին, 1942 թվականին հայտարարել է. «Մենք չպետք է հիշատակենք հրեաներին ընդհանրապես»։ Ըստ բրիտանական կառավարության՝ հունգար ժողովրդի հակասեմականությունը նրանց կստիպեր չվստահել իրենց դաշնակիցների հաղորդումներին, եթե դրանք կենտրոնանային հրեաների վրա^[334]։ Միացյալ Նահանգները չի ցանկացել ընդգծել այդ վայրագությունները, որպեսզի պատերազմը չվերածվի պատերազմի հանուն հրեաների։ Հակասեմականությունն ու մեկուսացածությունը սովորական երևույթ էին ԱՄՆ-ում նախքան նրա պատերազմին միանալը, և կառավարությունը ցանկացել է խուսափել հրեաների տառապանքների վրա չափից դուրս շատ ուշադրություն հրավիրելուց, որպեսզի զերծ մնա սպասվող դեպքերից^[335]։

Գագաթնակետ, Հոլոքոստը Հունգարիայում

Կարպատյան ՌուտենիայիցՕսվենցիմ տարված հրեաներ, 1944 թվականի մայիս

ՀունգարիայիցJews Օսվենցիմ տարված հրեաներ, 1944 թվականի ամառ

Գեներալ Նահանգապետության հրեական գետտոների մեծ մասը լիկվիդացվել է 1942-1943 թվականներին, և նրանց բնակչությունն ուղարկվել է մահվան ճամբարներ^[336]^[337]^{[Ն 22]}։ Շուրջ 42 000 հրեաներ են գնդակահարվել Բերքի փառատոն գործողության շրջանակներում 1943 թվականի նոյեմբերի 3-4-ը^[339]։ Միևնույն ժամանակ արևմտյան ու հարավային Եվրոպայից գնացքներով մարդիկ են բերվել մահվան ճամբարներ^[340]։ Խորհրդային Միության օկուպացված տարածքներից քիչ քանակով մարդիկ են ուղարկվել մահվան ճամբարներ. այդ վայրերում հրեաների ոչնչացումը թողնվել է ՍՍ ուժերին, որոնց օգնել են տեղացիներից կազմված օժանդակ ուժերը^[341]^{[Ն 23]}։

Հրեաների՝ ճամբարներ ուղարկելու գործը եղել է ամենաառաջնայինը բանակի կարիքներից հետո գերմանական երկաթուղու համար և շարունակվել է նույնիսկ ավելի ու ավելի սրվող ռազմական դրության պայմաններում 1942 թվականի վերջին^[343]։ Բանակի առաջնորդներն ու տնտեսության ոլորտի աշխատողները դժգոհել են ռեսուրսների վատնման և բարձր որակավորում ունեցող հրեա աշխատավորների սպանության դեմ^[344], սակայն նացիստական առաջնորդները գաղափարախոսական պահանջները վեր են դասել տնտեսագիատական նկատառումներից^[345]։

1943 թվականին զինված ուժերի ղեկավարության համար պարզ է դարձել, որ Գերմանիան պարտվում է պատերազմում^[346]։ Այնուամենայնիվ, զանգվածային սպանությունները շարունակվել են՝ ձեռք բերելով աննախադեպ տեմպ 1944 թվականին^[347]։ Օսվենցիմում օրական գազի խցիկներ է ուղարկվել մինչև 6000 հրեա այդ տարվա գարնանը^[348]։ 1944 թվականի մարտի 19-ին Հիտլերը Հունգարիայի ռազմական օկուպացիոն ուժերին հրամայել է տեղափոխել երկրի հրեաներին՝ գործընթացը վերահսկելու համար Այքմանին ուղարկելով Բուդապեշ^[349]։ Մարտի 22-ից հրեաներին հրամայվել է կրել դեղին աստղ, արգելվել է մեքենաներ, հեծանիվներ, ռադիո կամ հեռախոս ունենալը, ապա նրանք ուղարկվել են գետտո^[350]։ Մայիսի 15-ից մինչև հուլիսի 9-ը Հունգարիայից 440 000 հրեա է տեղափոխվել Աուշվից-Բիրկենաու, որոնք գրեթե բոլորն ուղարկվել են գազի խցիկներ^{[Ն 24]}։ Արտաքսումների սկսվելուց մեկ ամիս առաջ Այքմանը դաշնակիցներին առաջարկել է մեկ միլիոն հրեային փոխանակել 10 հազար բեռնատարների ու այլ ապրանքների հետ, այսպես կոչված՝ արյուն ապրանքի դիմաց^[353]։ The Times պարբերականը դա կոչել է «ֆանտազիայի ու ինքնախաբեության նոր մակարդակ»^[354]։

Մահվան երթեր

Բուխենվալդի 2000–3000 կալանավորների մարմինները, որ տարհանվել էին 1945 թվականի ապրիլի 7-ին 40 ապրանքատար վագոններով և հասել Դախաու ապրիլի 28-ին

Մինչև 1944 թվականի կեսերը նացիստների անմիջական վերահսկողության տակ գտնվող հրեական համայնքերը հիմնականում ոչնչացվել են^[355]. Ֆրանսիայում սպանվել է հրեաների 25 %-ը^[356], Լեհաստանում՝ 90 %-ը^[357]։ Մայիսի 5-ին Հիմլերը հայտարարել է, թե «հրեական հարցն ընդհանուր առմամբ լուծվել է Գերմանիայում և Գերմանիայի կողմից օկուպացված երկրներում»^[358]։

Խորհրդային զորքերի մոտենալու պատճառով արևելյան Լեհաստանի ճամբարները փակվել են, իսկ նրանց կենդանի մնացած բնակիչներն ուղարկվել են Գերմանիային ավելի մոտ գտնվող ճամբարներ^[359]։ Փորձ է արվել թաքցնել կատարվածի հետքերը։ Գազի խցիկները քանդվել են, դիակիզարանները՝ պայթեցվել, եղբայրական գերեզմանները բացվել են ու դիակները՝ այրվել^[360]։ Տեղի հրամանատարները շարունակել են հրեաների սպանությունները և նրանց տեղափոխումը ճամբարից ճամբար «մահվան երթերով»^[361]։ Ամիսներով ու տարիներով բռնությունների ու սովի պայմաններում ապրելուց արդեն հիվանդ մարդկանց մի մասը տարվել է երկաթուղային կայարան և տեղափոխվել բեռնատար բաց վագոններով օրեր շարունակ առանց ջրի և ուտելիքի, ինչից հետո նրանց ստիպված են եղել նորից քայլել՝ հասնելու նոր ճամբար։ Մյուսները մինչև նոր ճամբար գնացել են քայլելով։ Հետ մնացողներն ու ընկնողները գնդակահարվել են։ Շուրջ 250000 հրեա է մահացել այդ երթերի ընթացքում^[362]։

Ազատագրում

Ճամբարի բժիշկ Ֆրից Քլեյնը՝ Բերգեն-Բելզենի եղբայրական գերեզմանում Բրիտանական 11-րդ զրահատանկային դիվիզիայի կողմից ճամբարի ազատագրումից հետո, 1945 թվականի ապրիլ

Դաշնակիցների առաջխաղացման ճանապարհին հանդիպած առաջին խոշոր ճամբարը եղել է Մայդանեկը, որ առաջատար խորհրդային ուժերի կողմից հայտնաբերվել է 1944 թվականի հուլիսի 25-ին^[363]։ Տրեբլինկան, Սոբիբորն ու Բելժեցը երբեք չեն ազատագրվել, քանզի ոչնչացվել են գերմանացիների կողմից 1943 թվականին^[364]։ Օսվենցիմը նույնպես ազատագրվել է խորհրդային ուժերի կողմից 1945 թվականի հունվարի 27-ին^[365]։ Բուխենվալդն ազատագրվել է ամերիկացիների կողմից ապրիլի 11-ին^[366], Բերգեն-Բելզենը՝ բրիտանացիների կողմից ապրիլի 15-ին^[367], Դախաուն՝ ամերիկացիների կողմից ապրիլի 29-ին^[368], Ռավենսբրյուկը՝ խորհրդային զորքերի կողմից ապրիլի 30-ին^[369], Մաուտհաուզենը՝ ամերիկացիների կողմից մայիսի 5-ին^[370]։ Կարմիր խաչը Տերեզիենշտադտում վերահսկողություն է սահմանել մայիսի 4-ին՝ խորհրդային զորքերի ժամանումից մի քանի օր առաջ^[371]^[372]։

Խորհրդային զորքերը Օսվենցիմում գտել են 7600 կալանավորներ^[373]։ Շուրջ 60000 կալանավոր է գտնվել Բերգեն-Բելզենում Բրիտանական 11-րդ զրահատանկային դիվիզիայի ազատագրումից հետո^[374]։ 13000 մարմիններ եղել են անթաղ, ևս 10 000 մարդ մահացել է տիֆից կամ թերսնման պատճառով հաջորդ մի քանի շաբաթների ընթացքում^[375]։ BBC-ի ռազմական թղթակից Ռիչարդ Դիմբլբին Բելզենում իրեն ու բրիտանացի զինվորներին դիմավորելու տեսարանը նկարագրել է այնքան մանրամասն, որ BBC-ն հրաժարվել է հեռարձակել այն և դա արել է միայն չորս օր անց՝ ապրիլի 19-ին, երբ Դիմբլբին սպառնացել է ազատվել աշխատանքից^[376].

Այստեղ հողի շերտերի վրա պառկած են մեռած ու մեռնող մարդիկ։ Դուք չեք կարող տեսնել, թե ինչն ինչոց է... Ողջերը պառկած են իրենց գլուխները դիակներին հակառակ, և նրանց շուրջը շարժվում է հյուծված, աննպատակ մարդկանց սարսափելի, ուրվականային երթը, որոնք ոչինչ չունեն անելու և ոչ էլ կյանքի հույս, անկարող են հեռու քաշվել քո ճանապարհից, անկարող են նայել իրենց շրջապատի սարսափելի տեսարաններին... Այստեղ ծնվել են երեխաներ, փոքրիկ, կնճռոտված էակներ, որոնք չեն կարող ապրել... Մի մայր, որ խելագարվել էր, գոռաց բրիտանացի ժամապահի վրա, որ նա կաթ տա իրեն երեխայի համար, և փոքրիկին խոթեց նրա ձեռքերի մեջ։ Նա բացեց կապածն ու տեսավ, որ երեխան մեռել է օրեր առաջ։ Բելզենում անցկացված այդ օրն ամենասարսափելին էր իմ կյանքում։

Բնօրինակ տեքստ (անգլ.)

Here over an acre of ground lay dead and dying people. You could not see which was which. ... The living lay with their heads against the corpses and around them moved the awful, ghostly procession of emaciated, aimless people, with nothing to do and with no hope of life, unable to move out of your way, unable to look at the terrible sights around them ... Babies had been born here, tiny wizened things that could not live. ... A mother, driven mad, screamed at a British sentry to give her milk for her child, and thrust the tiny mite into his arms. ... He opened the bundle and found the baby had been dead for days. This day at Belsen was the most horrible of my life.

Զոհեր և կորուստներ

Զոհեր	Սպանվածներ	Աղբյուր
Հրեաներ	5,9 միլիոն	Հայես^[377]
Խորհրդ. ռազմագերիներ	2-3 միլիոն	Բերենբաում^[378]
Էթնիկ լեհեր	1,8-1,9 միլիոն	Պիոտրովսկի^[379]
Գնչուներ	90 000-220 000	Բերենբաում^[380]
Հաշմանդամներ	150 000	Նևիկ և Նիկոսիա^[92]
Եհովայի վկաներ	1400-2500	ԱՄՆ Հոլոքոստի թանգարան^[381] Միլթոն^[382]
Միասեռականներ	Անհայտ	ԱՄՆ Հոլոքոստի թանգարան^[383]

Պատմաբանների մեծ մասը Հոլոքոստը սահմանում է որպես Եվրոպայի հրեաների ցեղասպանություն, որ իրականացվել է գերմանացիների կողմից 1941-1945 թվականներին։ Դոնալդ Նևիկն ու Ֆրենսիս Նիկոսիան, որ հեղինակել ��ն «Հոլոքոստի կոլումբիական ուղեցույցը» (անգլ.՝ «The Columbia Guide to the Holocaust», 2000), կողմնակից են այն տեսակետին, որ Հոլոքոստի հիմնական զոհերը եղել են հերաները, գնչուներն ու ֆիզիկական և մտավոր արատներ ունեցողները (T4 գործողության զոհեր), որովհետև նրանք են եղել ժառանգականությամբ պայմանավորված որոշակի խմբերի ոչնչացման նացիստների ջանքերի հիմնական նպատակակետը^[3]։

Հոլոքոստի ամենալայն սահմանումը կարող է ընդգրկել էթնիկ լեհերին, խորհրդային քաղաքացիներին, խորհրդային ռազմագերիներին, միասեռականներին և քաղաքական հակառակորդներին, ինչի դեպքում զոհերի թիվը կարող է հասնել 17 միլիոնի^[384]։ 2000 թվականին Ջեֆրի Մեգարժեի և Մարտին Դինի գլխավորությամբ սկսվել է նախագիծ Միացյալ Նահանգների Հոլոքոստի հիշատակի թանգարանի համար, որի 2013 թվականի տվյալների համաձայն՝ 15-20 միլիոն մարդ է սպանվել կամ կալանավորվել մինչ այդ ժամանակը հայտնի վայրերում^[385]։

Հրեաներ

Փիթեր Հայեսի ներկայացրած թվերը (2015)՝ հիմնված Վոլֆգանգ Բենցի, Ժան Անցելի ու Յիցակ Արադի ներկայացրած տվյալների վրա^[377]
Երկիր (1945)	Զոհված հրեաներ
Ալբանիա	591
Ավստրիա	65 459
Բալթյան երկրներ	272 000
Բելգիա	28 518
Բուլղարիա	11 393
Գերմանիա	165 000
Դանիա	116
Իտալիա	6 513
Լեհաստան	2 100 000
Լյուքսեմբուրգ	1200
Խորվաթիա	32 000
ԽՍՀՄ	2 100 000
Հունաստան	59195
Հունգարիա	502 000
Նիդերլանդներ	102 000
Նորվեգիա	758
Չեխոսլովակիա	143 000
Ռումինիա	220 000
Սերբիա	10 700
Ֆրանսիա	76 134
Ընդհանուր	5 896 577

Ըստ Հոլոքոստի նահատակների և հերոսների հիշատակի Յադ Վաշեմ թանգարանի՝ «բոլոր լուրջ ուսումնասիրությունները» հաստատում են, որ մահացել է 5-6 միլիոն հրեա^[386]։ Հետպատերազմյան սկզբնական հաշվումների համաձայն՝ նրանց թիվը եղել է 4,2-4,5 միլիոն՝ ըստ Ջերալդ Ռեյթլինգերի^[387], 5,1 միլիոն՝ ըստ Ռաուլ Հիլբերգի և 5,95 միլիոն՝ ըստ Յակոբ Լեշչինսկու^[388]։ 1986 թվականին Լյուսի Ս. Դավիդովիչը, օգտագործելով պատերաազմից առաջ անցկացված մարդահամարի տվյալները, զոհերի թիվը գնահատել է 5,934 միլիոն^[389]։ Եհուդա Բաուերն ու Ռոբերտ Ռոզետը «Հոլոքոստի հանրագիտարանում» (1990) զոհերի թիվը ներկայացրել են 5,59-5,86 միլիոն^[390]։ 1996 թվականին Վոլֆգանգ Բենցի գլխավորությամբ կատարված ուսումնասիրությունն առաջարկել է 5,29-6,2 միլիոնը՝ հիմնվելով պատերազմից առաջ և դրանից հետո անցկացված մարդահամարների տվյալների և արտաքսումների ու սպանությունների մասին պահպանված գերմանական փաստաթղթերի վրա^[386]։ Մարտին Գիլբերտը զոհերի թիվը ներկայացրել է առնվազն 5,75 միլիոն^[391], որից ավելի քան մեկ միլիոնը եղել են երեխաներ^[392]։

Սպանված հրեաների թիվը կազմել է աշխարհի հրեա բնակչության շուրջ մեկ երրորդը^[393] և Եվրոպայի հրեաների շուրջ երկու երրորդը՝ հիմնվելով այն հանգամանքի վրա, որ պատերազմի սկզբում Եվրոպայի հրեաների թվաքանակը գնահատվել է 9,7 միլիոն^[394]^[390]։ Անորոշության հիմնական պատճառներն են 1939 թվականին Եվրոպայում բնակված հրեաների ստույգ թվաքանակի բացակայությունը, սահմանների բազմաթիվ փոփոխությունները, ինչի պատճառով դժվարանում է զոհերի կրկնակի հաշվումից խուսափելը, ինչպես նաև այն հարցը, թե արդյոք պետք է հաշվի առնել ազատագրմանը հաջորդած ամիսների ընթացքում մահացածներին, որոնց մահը նույնպես եղել է այդ հալածանքների հետևանք^[387]։

Գերմանիայի օկուպացրած բոլոր տարածքների գրեթե բոլոր հրեաներն սպանվել են։ 1939 թվականին Խորհրդային Միությունում եղել է 3 020 000 հրեա, իսկ զոհերի թիվը կազմել է 1-1,1 միլիոն^[395]։ Շուրջ մեկ միլիոն հրեաներ են սպանվել այնզացխմբերի կողմից օկուպացված խորհրդային տարածքներում^[396]^[397]։ Լեհաստանի 3,3 միլիոն հրեաների 90 %-ն սպանվել է^[357]։ Շատերը մահացել են գետտոներում՝ նախքան նրանց կտեղափոխեին^[398]։ Սպանված հրեաների կեսը եղել է մահվան ճամբարներում, իսկ մահվան ճամբարներում սպանվածների 80-90 %-ը կազմել են հրեաները^[389]։ Աուշվից-Բիրկենաու ճամբարում սպանված հրեաների թվաքանակը կազմել է 1,1 միլիոն^[273]^[399], Տրեբլինկայում՝ 870 000-925 000^[400], Բելժեցում՝ 434 000-600 000^[274]^[401], Խելմնոյում՝ 152 000-320 000^[275]^[402], Սոբիբորում՝ 170 000-250 000^[278]^[403], Մայդանեկում՝ 79 000^[276]։

Գնչուներ

Քանի որ գնչուներն ավանդաբար մեկուսացած ժողովուրդ են և ունեն իրենց ուրույն մշակույթը՝ հիմնված բանավոր պատմության վրա, Հոլոքոստի ընթացքում նրանց վերապրածի մասին ավելի քիչ է հայտնի, քան այլ ժողովուրդներինը^[404]։ Բաուրեը գրում է, թե դա կարող է պայմանավորված լինել գնչուների անվստահությամբ ու կասկածամտությամբ, ինչպես նաև նրանց ստորացմամբ, որովհետև գնչուների՝ հիգիենային ու սեռին վերաբերող մի շարք տաբուներ խախտվել են Օսվենցիմում^[405]։

Գնչուները ենթարկվել են խտրականության Նյուրնբերգյան ռասայական օրենքներով^[406]։ Գերմանացիները նրանց համարել են ժառանգական հանցագործներ և «ասոցիալներ», ինչն իր արտացոլումն է գտել համակենտրոնացման ճամբարներում նրանց դասակարգման մեջ, որտեղ նրանք սովորաբար հաշվառվել են ասոցիալների շարքում և կրել սև եռանկյուններ^[407]։ Ըստ Նևիկի և Նիկոսիայի՝ Եվրոպայում Գերմանիայի օկուպացված տարածքների շուրջ մեկ միլիոն հրեաներից զոհվել է առնվազն 130 հազարը^[404]։ Միացյալ Նահանգների Հոլոքոստի հիշատակի թանգարանի տվյալներով՝ նրանց թիվը եղել է առնվազն 220 000^[408]։ Գնչուների պատմության ու մշակույթի ուսումնասիրող Յան Հենկոկը հաշվարկել է, որ զոհված գնչուների թիվը կազմել է 500 հազարից մինչև 1,5 միլիոն^[409]։ Գնչուներն իրենց ցեղասպանությունը կոչում են Պորայմոս^[410]։

Տեղափոխման սպասող գնչուներ Ասպերգում, Գերմանիա, 1940 թվականի մայիսի 22

Կենտրոնական և Արևելյան Եվրոպայի գնչուներն ուղարկվել են համակենտրոնացման ճամբարներ և սպանվել զինվորների ու ոչնչացման ջոկատների կողմից^[411]։ Համակենտրոնացման ճամբար ուղարկվելուց առաջ նրանք հավաքվել են գետտոներում, ներառյալ մի քանի հարյուրը՝ Վարշավայի գետտոյում^[208]։ Արևելքում այնզացխմբերը ավերել են գնչուների ճամբարներն ու սպանել բնակիչներին՝ տեղեկություններ չթողնելով նրանց թվաքանակի վերաբերյալ։ Նրանք սպանվել են նաև գերմանացիների դաշնակիցների կողմից, ինչպիսիք են Ուստաշների վարչակարգը Խորվաթիայում, որտեղ մեծ թվով գնչուներ են սպանվել Յասենովեց համակենտրոնացման ճամբարում^[411]. խորվաթիայում սպանված գնչուների ընդհանուր թվաքանակը կազմել է շուրջ 28 000^[412]։ Գերմանացիների կողմից Հունգարիայի օկուպացումից հետո 1000 գնչու է ուղարկվել Օսվենցիմ^[413]։

1942 թվականի մայիսին գնչուների համար սահմանվել են աշխատանքյաին ու սոցիալական նույնպիսի օրենքներ, ինչպես հրեաների համար։ 1942 թվականի դեկտեմբերի 16-ին Հայնրիխ Հիմլերը հրապարակել է որոշում, ըստ որի՝ գնչուները, խառնածին գնչուներն ու Բալկանյան ծագում ունեցող կլանների անդմաները պետք է ուղարկվեին Օսվենցիմ, բացառությամբ Վերմախտում ծառայողների։ Այդ որոշումը վերահրապարակվել է 1943 թվականի նոյեմբերի 15-ին, երբ Հիմլերը հրամայել է, որ Խորհրդային Միության օկուպացված տարածքների նստակյած գնչուներն ու կիսով գնչուները համարվեն երկրի քաղաքացիներ, իսկ քոչվոր գնչուները՝ դիտարկվեն հրեաներին հավասար և ուղարկվեն համակենտրոնացման ճամբարներ։ Ըստ Բաուերի՝ որոշման փոփոխությունը պայմանավորված է նացիստական գաղափարախոսությամբ, համաձայն որի՝ գնչուներն ի սկզբանե եղել են արիացիներ, սակայն «փչացել» են ոչ գնչուական արյուն ունեցողների հետ խառնվելու արդյունքում^[414]։

Սլավոններ

Չեսլավա Կվոկան եղել է Օսվենցիմում նացիստների կողմից սպանված բազմաթիվ լեհ երեխաներից մեկը (լուսանկարները՝ Վիլհելմ Բրասեի)

Նացիստները սլավոններին համարել են կիսամարդ կամ ունտերմենշ^[415]^[416]։ 1940 թվականի մայիսի 25-ով թվագրված գաղտնի հուշաթերթիկում Հայնրիխ Հիմլերը նշել է, որ Գերմանիային շահավետ է տարաձայնություններ հրահրել Արևելքի էթնիկական խմբերի միջև։ Նա նաև ցանկացել է գրավված տարածքների ոչ գերմանացիներին սահմանափակել այնպիսի դպրոցներով, որտեղ նրանք կսովորեին միայն գրել իրենց անունը, հաշվել մինչև հինգ հարյուրը և ենթարկվել գերմանացիներին^[417]^[418]։ Հիմլերի «Օսթ» գլխավոր պլանը (Արևելք գլխավոր պլան), որ համաձայնեցվել է Հիտլերի հետ 1942 թվականի ամռանը^[419], նախատեսել է իրենց բոլոր տարածքների բոլոր սլավոնների կամ նրանց մեծ մասի ոչնչացում, արտաքսում կամ ստրկացում 20-30 տարվա ընթացքում, որպեսզի կենսական տարածք ստեղծվի գերմանացիների համար^[420]։ Ըստ «Ցեղասպանության հանրագիտարանի»՝ սպանված սլավոնների թիվը կազմել է 19,7-23,9 մլն մարդ (այդ թվում՝ ԽՍՀՄ բնակիչներ, լեհեր, սլովեններ, սերբեր և այլն)^[421]։ 1992 թվականին Ռուդոլֆ Ռումելը գերմանացիների կողմից սպանված սլավոնների թիվը գնահատել է 10 547 000^[422] (այդ թվում՝ լեհեր, ուկրաինացիներ, բելառուսներ, ռուսներ, ինչպես նաև խորհրդային ռազմագերիներ)։

Պատմաբանների մի մասը, այդ թվում նաև «Ցեղասպանության հանրագիտարանի» հեղինակները, նացիստների կողմից սլավոնների հալածանքները համարում են ցեղասպանություն^[421]^[423]^[424]^[425]^[426]^[427]^[428]։ Սակայն մի շարք պատմաբաններ պնդում են, թե սլավոնների հալածանքները չի կարելի համարել Հոլոքոստի մաս՝ պատճառաբանելով, որ սլավոնների սպանությունների դեպքում ընտրողականությունը եղել է շատ ավելի բարձր, քան հրեաների, գնչուների ու հաշմանդամների դեպքում, ինչպես նաև նշելով, որ գերմանացիները նպատակ չեն ունեցել ոչնչացնել բոլոր սլավոններին (օրինակ՝ սլովակներին ու խորվաթներին նացիստները համարել են դաշնակիցներ)^[429]։ Լրացուցիչ դժվարություններ են ստեղծում նաև ռասայական դրդապատճառներով կատարված սպանությունները ռազմական գործողություններով պայմանավորված սպանություններից առանձնացնելու փորձերը^[429]։

Լեհեր

Լեհերի ոչնչացումը այնզացկոմանդոյի կողմից, Լեշնո, 1939 թվականի հոկտեմբեր

Գերմանական պլանավորողները 1939 թվականի նոյեմբերին պահանջել են բոլոր հրեաների «լիակատար ոչնչացում»^[430]։ Գերմանիայի օկուպացման տակ գտնվող Լեհաստանը պետք է մաքրվեր լեհերից և բնակեցվեր գերմանացիներով^[431]։ Լեհաստանի քաղաքական ղեկավարությունը և այլ առաջնորդներ դարձել են սպանությունների կազմակերպված արշավի թիրախ («Ինտելիգենցիա» գործողություն (Intelligenzaktion) և AB գործողություն)^[432]։ Սակայն լեհերի ցեղասպանությունը չի դրվել հրեաների ոչնչացման հետ նույն մակարդակի վրա (ծայրահեղ դեպքում՝ կարճ ժամկետի համար)^[433] և ծրագրվել է լիովին գերմանականացնել լեհական տարածքները՝ հեռացնելով կամ դաժան վերաբերմունքի պատճառով մահվան հասցնելով լեհ բնակչության 80-85 %-ին^[434]։

1,8-1,9 միլիոն ոչ հրեա լեհաստանցիներ են սպանվել գերմանացիների կողմից պատերազմի ընթացքում, որի շուրջ չորս հինգերորդը եղել են էթնիկ լեհեր, մնացածը՝ ուկրաինացիներ և բելառուսներ^[379]։ Այդ զոհերից առնվազն 200 հազարը մահացել են համակենտրոնացման ճամբարներում, 146 հազարը՝ Օսվենցիմում։ Բազմաթիվ այլ մարդիկ սպանվել են զանգվածային կոտարածների և ապստամբությունների ընթացքում, ինչպիսին է Վարշավայի ապստամբությունը, որի ընթացքում սպանվել է 120-200 հազար քաղաքացի^[435]։

Օկուպացիայի ընթացքում գերմանացիներն վարել են սննդի չափաբաժնի ու բժշկական ծառայությունների կրճատման, ինչպես նաև սանիտարական ու հասարակական հիգիենայի վատացման քաղաքականություն^[436]։ Մահացության մակարդակը, որ պատերազմից առաջ կազմել էր 13 մարդ հազարից, պատերազմի ընթացքում բարձրացել է մինչև 18 մարդ հազարից^[437]։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի զոհերից շուրջ 6 միլիոնը եղել են Լեհաստանի քաղաքացիներ՝ հրեաներ և ոչ հրեաներ^{[Ն 25]}, և պատերազմի ընթացքում Լեհաստանը կորցրել է իր նախապատերազմյան բնակչության 20 %-ը^[438]։ Մահերի ավելի քան 90 %-ը կազմել են ոչ ռազմական կորուստները, որոնք եղել են Գերմանիայի ու Խորհրդային Միության իրականացրած տարբեր գործողությունների արդյունք^[435]։ Լեհ երեխաներն առևանգվել են գերմանացիների կողմից, որպեսզի գերմանականացվեն, և հնարավոր է, որ այդ նպատակով իրենց ընտանիքներից գողացվել են շուրջ 200 հազար հրեա երեխաներ^[439]։

Խորհրդային քաղաքացիներ և ռազմագերիներ

Խորհրդային մերկ ռազմագերիներ Մաուտհաուզեն համակենտրոնացման ճամբարում, ամսաթիվն անհայտ է

Խորհրդային Միության օկուպացված տարածքների քաղաքացիական բնակչությունը նույնպես հալածվել է գերմանացիների կողմից Արևելյան ռազմաճակատի պատերազմական գործողություններից առանձին^[440]։ Խորհրդային Միության տարածքում գերմանական զորքերի կողմից ավերվել են բազմաթիվ գյուղեր^[441]։ Գերմանացիները քաղաքացիներին ուղարկել են Գերմանիայում հարկադիր աշխատանք կատարելու, ինչպես նաև վերցրել են բնակիչների սնունդը՝ նրանց մատնելով սովի^[442]։

Բելառուսում գերմանացիները շուրջ 380 000 մարդու ուղարկել են ստրկական աշխատանքի և սպանել հարյուր հազարավոր խաղաղ բնակիչների։ Ավելի քան 600 գյուղերի ողջ բնակչությունը ոչնչացվել է, առնվազն 5295 բելառուսական բնակավայրեր ավերվել են գերմանացիների կողմից։ Ըստ Թիմոթի Սնայդերի՝ «ինը միլիոն բնակիչներից, որ գտնվել են Խորհրդային Բելառուսում 1941 թվականին, շուրջ 1,6 միլիոնն սպանվել է գերմանացիների կողմից ռազմաճակատից դուրս, ներառյալ շուրջ 700 000 ռազմագերիներ, 500 000 հրեաներ և 320 000 մարդիկ՝ որպես պարտիզաններ (որոնց ճնշող մեծամասնությունը եղել են չզինված քաղաքացիական անձինք)»^[443]։ Միացյալ Նահանգների Հոլոքոստի թանգարանի տվյալներով՝ 5,7 միլիոն խորհրդային ռազմագերիներից 3,3 միլիոնը մահացել է գերմանական բանտարկության մեջ^[444]։ Մահացության մակարդակը բարձր է եղել այն պատճառով, որ ռազմագերիներն ստիպված են եղել կատարել հարկադիր աշխատանք՝ օժանդակելու գերմանացիների ռազմական ծրագրերին. 1943 թվականին նրանցից կես միլիոնը կատարել է ստրկական աշխատանք^[378]։

Քաղաքական հակառակորդներ

Գերմանացի կոմունիստները, սոցիալիստներն ու արհեստակցական միությունների անդամները, լինելով նացիստական վարչակարգի ամենավաղ հակառակորդները^[445],, եղել են առաջինների թվում, որ ուղարկվել են համակենտրոնացման ճամբարներ^[446]։ Խորհրդային Միություն ներխուժումից առաջ Հիտլերը հաստատել է «Կոմիսարների մասին հրամանը», որով պարտադրվել է ձերբակալել բոլոր զինվորական կոմիսարներին և Կոմունիստական կուսակցության անդամներին^[447]։ Nacht und Nebel («Գիշեր և մշուշ») եղել է Հիտլերի հրահանգը՝ տրված 1941 թվականի դեկտեմբերին, որի արդյունքում առևանգվել և անհետացել են քաղաքական ակտիվիստներ Գերմանիայի օկուպացրած բոլոր տարածքներում^[448]։

Հոգեկան հիվանդներ և հաշմանդամներ

Գերմանիայում նացիստների իշխանության հաստատումից հետո ընդունվել է օրենք, համաձայն որի՝ հոգեկան հիվանդություն ունեցող անձի հարկադիր ամլացման մասին որոշումը պետք է ընդունվեր երկու հոգեբույժից և մեկ դատավորից բաղկացած հատուկ դատարանի կողմից^[449]։ 1934-1945 թվականներին բռնի ամլացվել է 300-400 հազար մարդ^[450] (ըստ այլ տվյալների՝ 200 000-ից մինչև կես միլիոն^[451]), որոնք ունեցել են թուլամտություն, շիզոֆրենիա, աֆեկտիվ շեղումներ, էպիլեպսիա, ժառանգական խլություն և կուրություն, Հենտինգտոնի հիվանդություն, ծանր այլանդակություն կամ ծանր հարբեցողություն^[450]^[452]^[453]։ Շուրջ 3,5 հազար մարդ (որոնց մեծ մասը եղել են կանայք) մահացել են վիրաբուժական միջամտության արդյունքում^[454]։

T4 գործողության շրջանակներում 1940-1941 թվականներին սպանվել են ավելի քան 70 հազար հոգեկան հիվանդներ, մտավոր հետամնացներ, հաշմանդամներ, ինչպես նաև նյարդաբանական ու սոմատիկ հիվանդություններով հազարավոր երեխաներ^[455]։ Ծրագրի պաշտոնական փակումից հետո, որ տեղի է ունեցել 1941 թվականին, սպանությունները շարունակվել են^[456], և 1942-1945 թվականներին շուրջ մեկ միլիոն հիվանդներ մատնվել են սովի գերմանական հոգեբուժարաններում^[455]^[456]։

Էֆթանազիայի ծրագրի նախադրյալները եղել են Գերմանիայում այդ ժամանակ տարածված եվգենիկայի գաղափարախոսությունը, ռասայական մաքրության գաղափարներն ու դեգեներատիվ հոգեկան հիվանդությունների մասին պատկերացումները։ Այնպիսի գիտնական-գաղափարախոսներ, ինչպիսիք են Ալֆրեդ Խոխեն, Կառլ Բինդինգը, պնդել են, թե հոգեկան հիվանդություններ ունեցող մարդիկ կրում են անբուժելի հիվանդություններ, որոնք թուլացնում են «տիրող ռասան», և պետական միջոցների տնտեսման տեսանկյունից նպատակահարմար է ոչնչացնել նրանց^[455]։

Միասեռականներ

Վարդագույն եռանկյան հուշարձան Նոլենդորֆպլացում, Բեռլին

1933-1945 թվականներին կալանավորվել են շուրջ 50 000 գերմանացի միասեռականներ, իսկ 5 000-15 000 մարդ ուղարկվել է համակենտրոնացման ճամբարներ։ Պատերազմի ժամանակ մահացած համասեռամոլների թիվը հայտնի չէ^[383]^[457]։ Ջեյմս Սթեյքլին գրում է, թե Գերմանիայում կարևորվել է քրեական նպատակադրումը կամ բնույթը, այլ ոչ թե գործողությունները, և «gesundes Volksempfinden» («մարդկանց առողջ զգայությունը») դարձել է իրավական առաջատար սկզբունք^[458]։

1936 թվականին Հիմլերն ստեղծել է Ռայխի համասեռամոլության և աբորտների դեմ պայքարի հարցերով կենտրոնական վարչությունը^[459]։ Գեստապոն շուրջկալել է գեյ-բարերը, հետապնդել մարդկանց՝ օգտագործելով ձերբակալվածների հասցեների գրքերը, գեյ-ամսագրերի բաժանորդների ցուցակները և խրախուսել մարդկանց՝ հայտնել ենթադրյալ համասեռամոլների մասին ու ուշադիր հետևել իրենց հարևանների վարքին^[458]։ Լեսբուհիները հիմնականում զերծ են մնացել հալածանքներից^[383], որովհետև նացիստները նրանց ավելի շատ դիտարկել են որպես «ասոցիալներ», և ոչ թե սեռական շեղումներ ունեցողներ^[460]։

1933-1944 թվականներին դատապարտվածներն ուղարկվել են «վերականգնման» ճամբարներում, որտեղ նրանք նշվել են վարդագույն եռանկյուններով^[458]" Հարյուրավոր մարդիկ ամորձատվել են, երբեմն՝ «կամավոր» կերպով, որպեսզի խուսափեն քրեական հետապնդումից^[461]։ Միասեռականներն իրենց վերապրածի մասին հետագայում քիչ են ներկայացրել, որովհետև պատերազմից հետո էլ համասեռամոլությունը Գերմանիայում մնացել է քրեականացված^[458]։

Եհովայի վկաներ

Եհովայի վկաները հրաժարվել են հավատարմության երդում տալ Նացիստական կուսակցությանը, ծառայել բանակում, մասնակցել զենքի արտադրությանը, ինչպես նաև նացիստական ողջույն տալ^[462]^[463], ինչի պատճառով ուղարկվել են համակենտրոնացման ճամբարներ, որտեղ նրանց հնարավորություն է տրվել հրաժարվել իրենց հավատքից և ենթարկվել պետության իշխանությանը^[464]։ Նրանք նշվել են մանուշակագույն եռանկյուններով։ Ըստ Միացյալ Նահանգների Հոլոքոստի թանգարանի տվյալների՝ համակենտրոնացման ճամբարներ են ուղարկվել 2700-3300 Եհովայի վկաներ^[381], սակայն Սիբիլ Միլթոնը պնդում է, որ նրանց թիվը կազմել է 10 000^[382]։ 1400-ից^[381] մինչև 2500 մարդ մահացել է ճամբարներում^[382]։

Սևամորթներ

Գերմանիայում նացիստների իշխանության հաստատման ժամանակ այնտեղ ապրող աֆրոգերմանացիների թիվը գնահատվել է 5 000-25 000^[465]։ Հայտնի չէ, թե արդյոք այդ թվում ներառվել են նաև ասիացիները։ Թեև Գերմանիայում ու նրա օկուպացրած տարածքներում սևամորթները, ներառյալ նաև ռազմագերիները, բանտարկվել են, ամորձատվել, սպանվել ու ենթարկվել այլ հալածանքների, գոյություն չի ունեցել նրանց ոչնացման ծրագիր, ինչպես եղել է հրեաների դեպքում^[466]։

Մասոններ

Ճամբարներում մասոնները նշվել են կարմիր շրջված եռանկյունով

Աֆդոլֆ Հիտլերն իր «Իմ պայքարը» գրքում գրել է, թե մասոններն ընկել են հրեաների թակարդը. «Ֆրանկմասոնությունը, լիովին գտնվելով հրեաների ձեռքում, նրանց համար ծառայում է որպես հիանալի գործիք այդ նպատակների համար խարդախ պայքարում։ Մասոնության թելերով հրեաները խճճում են մեր կառավարական շրջանակները և տնտեսական ու քաղաքական տեսանկյունից առավել ազդեցիկ բուրժուազիայի շերտերին՝ դա անելով այնքան հմտորեն, որ խճճվողները դա նույնիսկ չեն նկատում»^[467]։ Ֆրանկմասոններն ուղարկվել են համակենտրոնացման ճամբարներ որպես քաղբանտարկյալներ և այնտեղ կրել են շրջված կարմիր եռանկյուն^[468]։

Ըստ Միացյալ Նահանգների Հոլոքոստի թանգարանի տվյալների՝ «քանի որ ձերբակալված մասոններից շատերը եղել են հրեաներ և/կամ քաղաքական ընդդիմության անդամներ, հայտնի չէ, թե քանի մարդ է տեղավորվել համակենտրոնացման ճամբարներում և/կամ ոչնչացվել միայն նրա համար, որ եղել է ֆրանկմասոն»^[469]։ Ըստ Շոտլանդիայի մեծ ժողովարանի գնահատականների՝ սպանվել է 80-200 հազար ֆրանկմասոն^[470]։

Օգնություն հրեաներին

Աշխարհի արդարակյացների ծառուղին Բելառուսում

Տասնյակ հազարավոր մարդիկ մասնակցել են հրեաների փրկության գործին օկուպացված տարածքներում, չնայած նացիստները հրեաներին ցուցաբերված ցանկացած օգնության համար սպառնացել են մահվամբ։ Լեհաստանում մահապատժի է ենթարկվել հրեաներին փրկած կամ նրանց օգնություն ցույց տված ավելի քան 2 000 մարդ^[471]։ Տարագրության մեջ Լեհաստանի կառավարությունն ստեղծել է Ժեգոտա (լեհ.՝ Żegota, Լեհաստանի օկուպացված տարածքում հրեաներին օգնելու խորհուրդ, 1942-1945) ընդհատակյա գաղտնի գործակալությունը, որպեսզի կազմակերպի հրեաների փրկության գործը։ Այն գլխավորել է Զոֆյա Կոսակ Շչուցկան^[472]։ Նիդերլանդներում, Նորվեգիայում, Բելգիայում և Ֆրանսիայում դիմադրությանը մասնակցող ընդհատակյա կազմակերպություններն օգնել են հրաներին, մասնավորապես աջակցել ապաստան գտնելու հարցում։ Դանիայում գերմանական զինվորական կցորդ Գեորգ Ֆերդինանդ Դուկվիցի զգուշացումից հետո երկրի բնակիչները ձկնորսական նավերով Շվեդիա են անցկացրել 7000-8000 դանիացի հերաների։

Գերմանիային դաշնակից երկրներում նույնպես դիմադրություն է ցույց տրվել ոչնչացման պլաններին։ Երբ գերմանացիները պահանջել են իրենց հանձնել բուլղարացի հրեաներին (նրանց թիվը կազմել է շուրջ 50 000), ոտքի է կանգնել ամբողջ հասարակությունը։ Դեմոկրատները, կոմունիստները, հասարակական գործիչներ, խորհրդարանի անդամները, ուղղափառ եկեղեցու վանականները պատրիարքի գլխավորությամբ պաշտպան են կանգնել երկրի հրեա քաղաքացիներին։ Արդյունքում հաջողվել է փրկել շուրջ 50 հազար մարդ։ Սակայն պատերազմի ժամանակ Բուլղարիային միացված Մակեդոնիայից ու հունական Թրակիայից 11 343 հրեա ուղարկվել է Օսվենցիմ^[473]։ Իտալիայի ռազմական և քաղաքացիական իշխանությունները 1942-1943 թվականներին նույնպես հրաժարվել են օգնել Իտալիայի օկուպացրած Հարավսլավիայի և Ֆրանսիայի տարածքներից հրեաների տեղափոխմանը մահվան ճամբարներ։ Գերմանացիների ճնշմամբ իտալացիներն ստեղծել են համակենտրոնացման ճամբարներ հրեաների համար (մասնավորապես Կամպանիա համակենտրոնացման ճամբարը), սակայն այնտեղ տիրել են մարդասիրական պայմաններ^[474]։

Չնայած նացիստների վարած հակասեմական դաժան քաղաքականությանը՝ Գերմանիայում պարբերաբար բողոքի ձայն է բարձրացվել ընդդել հրեաների հալածանքների։ Հակասեմական քաղաքականության դեմ ուղղված խոշորագույն ինքնաբուխ ելույթը եղել է Ռոզենշտրասեի ցույցը Բեռլինում 1943 թվականի փետրվարի 27-28-ին էթնիկ գերմանացիների կողմից, որոնք ամուսնացած էին կամ այլ ազգակցական կապեր ունեին հրեաների հետ, որոնց սպառնում էր տեղափոխում մահվան ճամբարներ։ Սկանդալից խուսափելու համար Բեռլինի գաուլյայտեր Պաուլ Յոզեֆ Գեբելսը հրամայել է ազատել ցուցարարների հարազատներին՝ շուրջ 2000 մարդու, և նրանց ուղարկել հարկադիր աշխատանքի Բեռլինում (նրանք գրեթե բոլորը կենդանի են եղել պատերազմի ավարտին)։ Առանձին դեպքերում հրեաներին օգնելու համար իրենց հնարավորություններն օգտագործել են բարձրաստիճան պաշտոններ զբաղեցնող գերմանացիներ։ Նրանցից առավել հայտնի է գերմանացի գործարար Օսկար Շինդլերը, որը փրկել է հազարից ավելի հրեաների Պլաշով ճամբարից՝ նրանց աշխատանքի տեղավորելով իր ֆաբրիկայում։

Աշխարհի արդարակյացների թվում կան նաև դիվանագետներ և քաղաքացիական պաշտոնյաներ։ Առավել ճանաչվածների թվում է Արիստիդեշ Սուոզա Մենդեսը (Aristides Sousa Mendes, Պորտուգալիա), Տիունե Սուգիհարան (Ճապոնիա) և Պաուլ Գրունինգերը (Paul Gruninger, Շվեյցարիա), որոնք վտանգի են ենթարկել իրենց կարիերան հանուն հրեաների փրկության։ Վիեննայում Չինաստանի գլխավոր հյուպատոս Հե Ֆենշանը հրեաներին տվել է Սինգապուրի և այլ երկրների հազարավոր վիզաներ։ Փարիզում Իրանի դեսպանատան աշխատակից Աբդուլ Հուսեյն Սադրին նույնես փրկել է հրեաներին նացիստների կողմից օկուպացված Փարիզում՝ նրանց տալով Իրանի շուրջ երեք հազար վիզաներ^[475]։ Սակայն հրեաներին օգնած ամենահայտնի դիվանագետը հավանաբար շվեդ Ռաուլ Վալենբերգն է, որ փրկել է տասնյակ հազարավոր հունգարացի հրեաների։ Չնայած իր դիվանագիտական անձեռնմխելիությանը՝ Բուդապեշտի գրավումից հետո նա ձերբակալվել է խորհրդային հատուկ ծառայության կողմից, գաղտնի տեղափոխվել ԽՍՀՄ և գնդակահարվել ներքին գործերի ազգային կոմիսարիատի բանտում^[476]^[477]։ Միայն 2006 թվականին է լայնորեն հայտնի դարձել սալվադորցի դիվանագետ, գնդապետ Ժոզե Արթուրո Կաստելյանոսի անունը, որը Սալվադորի քաղաքացիության շուրջ 40 հազար կեղծ փաստաթղթեր է տվել եվրոպացի հրեաներին (հիմնականում Հունգարիայից), ինչի շնորհիվ փրկվել է ավելի քան 25 հազար մարդ։ Աշխարհի արդարակյացների թվում առանձնանում են նաև Բուդապեշտում իսպանական առաքելության աշխատակից Ջորջո Պերլասկան ու Աթենքում Իսպանիայի հյուպատոս Սեբաստյան Ռոմերո Ռադիգալեսը։

2010 թվականի հունվարի 1-ի դրությամբ՝ Յադ Վաշեմ ինստիտուտը գտել է հրեաներին փրկած 23 226 անձի, որոնց շնորհվել է «աշխարհի արդարակյացի» կոչում։ «Աշխարհի արդարակյացի» կոչման ամենաշատն արժանացել են Շվեդիայում՝ 6195 մարդ, Հոլանդիայում նրանց թվաքանակը կազմել է 5009, Ֆրանսիայում՝ 3158։ Նախկին Խորհրդային Միության երկրներից «աշխարհի արդարակայցի» կոչման ամենաշատն արժանացել են Ուկրաինայում՝ 2272 մարդ^[478]։ Յադ Վաշեմը նշել է. «Այդ թվերը յուրաքանչյուր երկրում փրկված հրեաների թվի իրական ցուցանիշը չեն, այլ դրանք արտացոլում են արտացոլում են տվյալները այն փրկությունների մասին, որոնք հայտնի են դարձել Յադ Վաշեմին» («These figures are not necessarily an indication of the actual number of Jews saved in each country, but reflect material on rescue operations made available to Yad Vashem»)^[479]։

Մոտիվացիա

Ոճրագործների մոտիվացիա

Հոլոքոստն իրականացնողներ Հայնրիխ Հիմլերը, Ռեյնհարդ Հեյդրիխն ու Կառլ Վոլֆը Բերգհոֆում, կադր Եվա Բրաունի գունավոր համր ֆիլմից, 1939 թվականի մայիս

Օսվենցիմի գործով Ֆրանկֆուրտի դատավարության մեղադրող կողմի փորձագետ վկա հանդես եկած գերմանացի պատմաբան Հանս Բուխհայմը 1965 թվականի իր «Հրամանատարություն և համաձայնություն» հոդվածում գրել է, թե ոչ ոքի չեն ստիպել սպանել հրեաների կամ այլ մարդկանց, և այդ գործողությունների մասնակիցները վարվել են իրենց ազատ կամքով^[480]։ Բուխհեյմը գրել է, որ քրեական հանձնարարությունների կատարումից հրաժարվելու հնարավորություններն ավելի շատ ու իրական են եղել, քան դա ներկայացնում են նրանք, որոնց դա վերաբերում է^[481], և նշել է, թե ինքը չի գտել որևէ վկայություն, որ քրեական հանձնարարությունների կատարումից հրաժարված ՍՍ ծառայողները ուղարկված լինեն համակենտրոնացման ճամբար կամ մահապատժի ենթարկված^[482]։ Ավելին, ՍՍ կանոններն արգելել են անհիմն սադիզմի դրսևորումները, քանի որ Հիմլերը ցանկանում էր, որ իր մարդիկ մնան «պատշաճ». սադիզմի արտահայտությունների հեղինակները եղել են նրանք, որոնք ունեցել են բացառիկ դաժանություն կամ ցանկացել են երևալ մոլի նացիոնալ-սոցիալիստ^[481]։ Ի վերջո, նա պնդել է, թե հանցագործություններ կատարողների մի մասը դա արել են այն պատճառով, որ ցանկացել է համապատասխանել այն խմբի արժեքներին, որին ինքը միացել էր, կամ վախեցել է, որ հրաժարվելու դեպքում գործընկերների կողմից կստանա «վախկոտ» պիտակը^[483]։

«Սովորական մարդիկ» (1992) աշխատանքում Քրիստֆեր Բրաունինգն ուսումնասիրել է գերմանական Ordnungspolizei-ի («կարգի ոստիկանություն») պահեստային ոստիկանական 101 գումարտակի գործողությունները, որն իրականացրել է հրեաների գնդակահարություններ և զանգվածային կոտորածներ, ինչպես նաև զանգվածային տեղահանություններ դեպի մահվան ճամբարներ։ Գումարտակի անդամները եղել են աշխատավորական դասակարգի միջին տարիքի ներկայացուցիչներ Համբուրգից, որոնք շատ ծեր են եղել սովորական զինվորական ծառայության համար։ Նրանք անցել են հատուկ ուսուցում։ Յուզեֆուվի 1500 հրեաների սպանության ժամանակ հրամանատարը նրանց թույլ է տվել հրաժարվել ուղղակի մասնակցությունից։ Գումարտակի 500 անդամներից հրաժարվել է 12-ից էլ քիչ մարդ։ Միլգրեմի գիտափորձի ազդեցությամբ Բրաունինգը պնդել է, որ մարդկանց սպանել ստիպել է իրենց կողքինների ճնշումը, ոչ թե արյան ծարավը^[484]։

Դենիել Գոլդհագենն իր «Հիտլերի կամավոր դահիճները» (անգլ.՝ Hitler’s Willing Executioners) խորագիրը կրող դոկտորական ատենախոսության մեջ պնդում է, որ Հոլոքոստի գլխավոր պատճառը եղել է այդ ժամանակ գերմանացիների հանրային գիտակցությանը հատուկ հակասեմականությունը^[485]^[486]։ Այդ կարծիքի կողնակիցն է նաև Հոլոքոստի ականավոր մասնագետ Եհուդա Բաուերը^[487]։ Գերմանացի պատմաբան և լրագրող Գյոց Ալին պնդում է, թե նացիստները ցեղասպանության իրականացման ժամանակ աջակցություն են ստացել այն պատճառով, որ հալածանքների զոհերի ունեցվածքը մնացել է շարքային քաղաքացիներին^[488]։

Գերմանական հասարակություն

1983 թվականին հրատարակված «Հասարակական կարծիքն ու քաղաքական անհամաձայնությունը Երրորդ Ռայխում» (անգլ.՝ Popular Opinion and Political Dissent in the Third Reich) գրքում Յան Կերշոուն ուսումնասիրել է Alltagsgeschichte (ամենօրյա կյանքի պատմություն) Բավարիայում նացիստական ժամանակաշրջանում։ Նա նշել է, որ բավարացիների մեծ մասն անտարբեր է եղել հրեաների հետ կատարվող իրադարձությունների նկատմամբ։ Բավարիայի բնակիչների մեծ մասն աղոտ կերպով իմացել է ցեղասպանության մասին, սակայն նրանց ավելի շատ մտահոգել է պատերազմը։ Կերշոուն գրել է, թե Օսվենցիմ տանող ճանապարհը կառուցվել է ատելությամբ, բայց սալարկվել է անտարբերությամբ^[489]^[490]։

Կերշոուն քննադատության է արժանացել պատմաբաններ Օտտո Դով Կուլկայի ու Մայքլ Կատերի կողմից։ Վերջինս պնդել է, թե Կերշոուն պակաս է ցույց տվել ժողովրդական հակասեմականության մասշտաբները։ Չնայած նացիստական Գերմանիայում տեղի ունեցած «ինքնաբուխ» հակասեմական ակցիաների մեծ մասը եղել են կազմակերպված, Կատերը պնդում է, որ դրանց մասնակցել են մեծ թվով գերմանացիներ, և կոչ է արել վերանայել ծայրահեղ հակասեմականությունը միայն նացիստական իշխանություններին հատուկ համարելու տեսակետը^[491]։ Կուլկան նշել է, որ «պասիվ մեղսակցությունն» ավելի հարմար տերմին կլիներ, քան «անտարբերությունը»^[492]։

Ուշադրությունը կենտրոնացնելով նացիստական վարչակարգի դեմ ելույթ ունեցած գերմանացիների հայացքների վրա՝ գերմանացի պատմաբան Քրիստոֆ Դիփերն իր «Der Deutsche Widerstand und die Juden» (1983) էսսեում նշել է, որ նացիստներին դեմ ազգային-պահպանողականները եղել են հակասեմական։ Դիմադրության շարժման մասնակիցներից ոչ ոք չի սատարել Հոլոքոստը, բայց Դիփերը գրել է, թե ազգային-պահպանողականները չեն նախատեսել վերականգնել հրեաների քաղաքացիական իրավունքները Հիտլերի հնարավոր տապալումից հետո^[491]։

Հետևանքներ

Դատավարություններ

Նյուրնբերգյան դատավարության մեղադրյալները. մեղադրող կողմի գլխավոր թիրախը եղել է Հերման Գյորինգը (առաջին շարքի ձախից առաջինը), որը համարվել է Երրորդ ռայխի կենդանի մնացած կարևորագույն դեմքը Հիտլերի մահվանից հետո (հետագայում Գյորինգն ինքնասպանություն է գործել)

Նյուրնբերգյան դատավարությունները եղել են ռազմական տրիբունալների շարք, որ անցկացվել են Հակահիտլերյան խմբավորման կողմից Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո Գերմանիայի Նյուրնբերգ քաղաքում և նպատակ են ունեցել դատական կարգով հետապնդել Նացիստական Գերմանիայի քաղաքական, ռազմական ու տնտեսական առաջնորդներին։ Առաջինը եղել է 1945-1946 թվականներին գլխավոր ռազմական հանցագործների դատավարությունը Միջազգային ռազմական տրիբունալի կողմից^[493]։ Դատվել են Երրորդ Ռայխի 22 քաղաքական ու ռազմական առաջնորդներ^[494], բացառությամբ Ադոլֆ Հիտլերի, Հայնրիխ Հիմլերի և Յոզեֆ Գեբելսի, որոնք ինքնասպանություն էին գործել^[493]։

Մեղադրանք է ներկայացվել ընդդեմ 24 գլխավոր ռազմական հանցագործների^{[Ն 26]} և յոթ կազմակերպություններ՝ Նացիստական կուսակցության ղեկավար կազմը, Ռայխի կաբինետը, ՍՍ, ՍԴ, գեստապոն, ՍԱ, Գլխավոր շտաբը և Վերմախտի գլխավոր հրամանատարությունը։ Մեղադրական ակտերը ներառել են խաղաղության դեմ դավադրության ընդհանուր պլանի կազմմանը մասնակցելու, պատերազմական ագրեսիայի և խաղաղության դեմ ուղղված այլ հանցագործությունների պլանավորման ու իրականացման, պատերազմական հանցագործությունների և մարդկության դեմ ուղղված հանցագործությունների կատարման մեղադրանքներ։ Ռազմական տրիբունալի կայացրել է տարբեր դատավճիռներ՝ արդարացումից մինչև մահապատիժ կախաղանի միջոցով^[495]։ Մահապատժի են ենթարկվել տասնմեկ մեղադրյալներ, ներառյալ Յոախիմ ֆոն Ռիբենտրոպը, Վիլհելմ Քեյտելը, Ալֆրեդ Ռոզենբերգն ու Ալֆրեդ Յոդլը։ Ռիբենտրոպը, ինչպես հայտարարել է դատավճիռը, «կարևոր դեր է կատարել Հիտլերի՝ հրեական հարցի վերջնական լուծման մեջ»^[496]։

Նյուրնբերգյան հետագա դատավարությունները տեղի են ունեցել 1946-1949 թվականներին, որոնց ընթացքում դատվել են ևս 185 մեղադրյալներ^[497]։ Արևմտյան Գերմանիայում սկզբում դատվել են քիչ թվով նախկին նացիստներ, սակայն 1958 թվականին Einsatzgruppen դատավարությունից հետո կառավարությունն ստեղծել է հանցագործությունների հետաքննության կառավարական գործակալություն^[498]։ Նացիստների ու կոլաբորացիոնիստների այլ դատավարություններ են անցկացվել Արևմտյան և Արևելյան Եվրոպայում։ 1960 թվականին Իսրայելի Մոսադի գործակալներն Արգենտինայում առևանգել են Ադոլֆ Այքմանին և տարել Իսրայել, որտեղ նա կանգնել է դատարանի առաջ ռազմական հանցագործություններ կատարելու մեղադրանքով։ Դատավճիռը կայացվել է 1961 թվականի դեկտեմբերին, և 1962 թվականի մայիսին Այքմանը ենթարկվել է մահապատժի։ Այքմանի դատավարությունն ու մահը վերածնել են հետաքրքրությունը ռազմական հանցագործների և Հոլոքոստի նկատմամբ ընդհանրապես^[499]։

Վրեժ

Հրեաների զանգվածային ոչնչացման համար վրեժ լուծելու նպատակով Աբբա Կովներն ստեղծել է «Նոկմիմ» խումբը, որի կազմում եղել է 50 մարդ։ 1946 թվականին ծրագրվել է թունավորել Մյունխենի, Նյուրնբերգի, Համբուրգի ու Մայնի Ֆրանկֆուրտի ջրմուղները, ինչի արդյունքում այդ քաղաքներում պետք է մահանար վեց միլիոն գերմանացի, որքան հրեա զոհվել էր Հոլոքոստի ժամանակ^[500]։ Գոյություն ունի 1980-ական թվականների տեսագրություն, որտեղ Կովները պնդում է, որ ջրմուղների թունավորման համար թույնն ստացվել էր կենսաքիմիկոս Խայիմ Վեյցմանից, իսկ քիմիկոս Էֆրայիմ Քացիրն օգնել է պատրաստել այդ թույնը^[501]։ Սակայն պաշտոնական աղբյուրներում չկա վկայություն վրեժի ծրագրին Վայցմանի ու Քացիրի մասնակցության մասին, որոնք հետագայում դարձել են Իսրայելի առաջին ու չորրորդ նախագահները համապատասխանաբար։ Ջրմուղների թունավորման պլանի իրականացումը ձախողել է բրիտանական ռազմական ոստիկանությունը, որը ձերբակալել է Կովներին թույնը տեղափոխելու ժամանակ։ Խմբի՝ ազատության մեծ մնացած անդամներն ացնել են պահեստային պլանին՝ թունավորել Նյուրնբերգի ու Դախաուի բանտերում պահվող գերմանացի ռազմագերիներին՝ նրանց հացի մեջ խաղնելով մկնդեղ։ Այդ ահաբեկչական գործողության արդյունքում թունավորվել ու հիվանդացել են 2283 գերմանացի ռազմագերիներ, սակայն զոհվածների վերաբերյալ ստույգ տվյալներ չկան. ըստ փորձագետների գնահատականների՝ նրանց թիվը կազմել է 300-400^[502]։

Փոխհատուցումներ

1951 թվականի մարտին Իսրայելի կառավարությունը Գերմանիայի Ֆեդերատիվ Հանրապետությունից պահանջել է 1,4 միլիարդ դոլար՝ ֆինանսավորելու համար 500 000 փրկված հրեաների վերականգնումը՝ պատճառաբանելով, որ Գերմանիան գողացել է 6 միլիարդ դոլար եվրոպացի հրեաներից։ Գերմանիայից գումար վերցնելու վերաբերյալ Իսրայելի բնակիչների կարծիքները բաժանվել են։ Գերմանիայից հրեաների նյութական պահանջների համաժողովը (հայտնի է որպես Պահանջների համաժողով) բացվել է Նյու Յորքում, և բանակցություններից հետո գումարը կրճատվել է մինչև 845 մլն դոլար^[503]^[504]։

1988 թվականին Արևմտյան Գերմանիան հատկացրել է ևս 125 մլն դոլար փոխհատուցումների համար։ Դատական հայցեր են ներկայացվել մի շարք ընկերությունների դեմ, ինչպիսիք են՝ BMW, Deutsche Bank, Ford, Opel, Siemens և Volkswagen, որոնք մեղադրվել են պատերազմի ժամանակ հարկադիր աշխատանքի օգտագործելու համար^[503]։ Դրան ի ��ատասխան՝ Գերմանիան 2000 թվականին հիմնադրել է «Հիշատակ, պատասխանատվություն և ապագա» հիմնադրամը, որը վճարել է 4,45 միլիարդ եվրո նախկինում որպես ստրուկ աշխատածներին (մինչև €7,670 յուրաքանչյուրին)^[505]։ 2013 թվականին Գերմանիան համաձայնել է հատկացնել 772 մլն եվրո՝ վճարելու բուժքույրական օգնության, սոցիալական ծառայությունների և դեղամիջոցների համար Հոլոքոստից փրկված 56 000 մարդկանց համար ամբողջ աշխարհում^[506]։ Ֆրանսիական SNCF պետական երկաթուղային ընկերությունը 2014 թվականին համաձայնել է վճարել 60 մլն դոլար Հոլոքոստից փրկված ամերիկացի հրեաներին (շուրջ 100 000 դոլար յուրաքանչյուրին), որովհետև 1942-1944 թվականներին մասնակցել էր Ֆրանսիայից 76 000 հրեաների մահվան ճամբարներ տեղափոխելու գործին^[507]^[508]^[509]։

Եզակիություն

Մանսագետների կողմից բազմիցս քննարկվել է այն հարցը, թե արդյոք եզակի է Հոլոքոստը կամ այն կարելի է հակադրել ու համեմատել պատմության մեջ տեղի ունեցած այլ ցեղասպանությունների հետ, ինչպիսիք են Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան կայսրությունում, տուտսիների ցեղասպանությունը Ռուանդայում և այլն^[510]^[511]։

Հոլոքոստի ժխտում

Ի տարբերություն Հոլոքոստի առանձնահատկությունների վերաբերյալ գիտական քննարկումների՝ գոյություն ունի տեսակետ, ըստ որի՝ Հոլոքոստը՝ որպես երևույթ, գոյություն չի ունեցել այն ձևով, որպիսին այն նկարագրում է ընդհանուր ընդունելություն գտած պատմագրութունը^[512]^[513]։ Իրենց դավադրության տեսությունում Հոլոքոստը ժխտողներն առաջ են քաշում դրույթներ այն մասին, թե եղել են զանգվածային կեղծումներ, մասշտաբային կեղծարարություններ ու փաստերի թաքուցում հօգուտ հրեաների^[514]^[515]^[516]^[517]։ Ընդ որում՝ հիմնականում կասկածի են ենթարկվում հետևյալ դրույթները^[518]^[519]^[520]^[521].

հրեաների զանգվածային մահերը եղել են Երրորդ ռայխի պաշտոնական իշխանությունների նպատակաուղղված քաղաքականության արդյունք,
հրեաների զանգվածային ոչնչացման համար ստեղծվել և օգտագործվել են գազի խցիկներ ու մահվան ճամբարներ,
նացիոնալ-սոցիալիստների ու նրանց դաշնակիցների վերահսկողության տակ գտնվող տարածքներում զոհված հրեաների թիվը հասել է մինչև 5-6 միլիոն։

Պրոֆեսիոնալ պատմաբանների մեծ մասը Հոլոքոստի ժխտումը բնութագրում է որպես ոչ գիտական և պրոպագանդիստական գործունեություն^[522]^[523]։ Նրանք նշում են, որ ժխտողներն անտեսում են ուսումնասիրությունների գիտական մեթոդները, ինչպես նաև հաճախ ունենում են հակասեմական ու նացիոնալիստական հայացքներ^[513]^[519]^[520]^[524]^[525]։

ՄԱԿ-ի Գլխավոր ասամբլեան առանց քվեարկության 2005 թվականի նոյեմբերի 21-ին № 60/7 բանաձևում մերժում է Հոլոքոստի՝ որպես պատմական իրադարձության ցանկացած ժխտում^[526]։ 2007 թվականի հունվարի 26-ին՝ Հոլոքոստի զոհերի հիշատակի միջազգային օրվա նախօրեին, ՄԱԿ-ի Գլխավոր ասամբլեան ընդունել է № 61/255 «Հոլոքոստի ժխտում» բանաձևը, որը դատապարտել է Հոլոքոստի՝ որպես պատմական փաստի ժխտումը^[527]։

Մի շարք երկրներում Հոլոքոստի հրապարակային ժխտումը հակաօրինական է^[528]^[529]։

Հոլոքոստի հիշատակ

Ռուսաստանի փոստային նամականիշ, 2000 թվական

ՄԱԿ-ի գլխավոր ասամբլեան հունվարի 27-ը՝ Օսվենցիմի ազատագրման օրը, հռչակել է Հոլոքոստի զոհերի հիշատակի միջազգային օր^[530]։ ՄԱԿ-ի գլխավոր ասամբլեայի խնդրանքով մշակվել է «Հոլոքոստն ու ՄԱԿ-ը» լուսավորական գործունեության ծրագիր, որը նախատեսում է «կազմակերպության անդամ պետությունների կողմից Հոլոքոստի թեմայով ծրագրերի մշակման խրախուսում և քաղաքացիության մոբիլիզացիա լուսավորական ու ինֆորմացիոն նպատակներով»։ Նմանատիպ լրացուցիչ լուսավորական ծրագիր է մշակվել ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի կողմից^[531]։

Օսվենցիմի ազատագրման 60-ամյակի օրը Եվրախորհրդարանն ընդունել է Հոլոքոստը դատապարտող բանաձև^[532].

....Հարյուր հազարավոր հրեաներ, գնչուներ, համասեռամոլներ, լեհեր ու այլ ազգերի ներկայացուցիչ կալանավորներ սպանվել են Օսվենցիմում, և մենք ընդգծում ենք, որ այդ դեպքերի հիշատակը կարևոր է ոչ միայն որպես նացիստների հանցագործությունների հիշատակում և դատապարտում, այլև որպես հորդոր ռասայի, էթնիկական ծագման, կրոնի, քաղաքական հայացքների ու սեռական կողմնորոշման հիման վրա մարդկանց հետապնդումների վտանգի մասին:

Օսվենցիմում անցկացված հիշատակի միջոցառմանը ներկա գտնված ավելի քան 40 երկրների առաջնորդներ ու ներկայացուցիչներ վճռականորեն դատապարտել են Հոլոքոստը, հակասեմականությունն ու քսենոֆոբիան^[533]։

Հոլոքոստի ուսումնասիրությամբ զբաղվում են մեծ թվով գիտական ու հետազոտական կենտրոններ ամբողջ աշխարհում։ Այդ թեմայի ուսումնասիրությամբ զբաղվող առավել հայտնի են գիտական կենտրոններից են Իսրայելի «Աղետի ու հերոսականության ազգային հուշահամալիրը» (Յադ Վաշեմ) և ամերիկյան Հոլոքոստի հիշատակի թանգարան։ 1998 թվականին ստեղծվել է Հոլոքոստի հիշատակի հավերժացման ու ուսումնասիրման հարցերով միջազգային կազմակերպությունը, որի անդամ են 31 երկրներ։

Հոլոքոստն արվեստում

«Յադ Վաշեմ» ինստիտուտի տնօրենների խորհրդի նախագահ Ավներ Շալևը նշել է, որ պատմագրությունը հասարակության ոչ մեծ մասի սեփականություն, իսկ զանգվածային գիտակցությունը ձևավորվում է մշակույթով և առաջին հերթին գրականությամբ ու կինեմատոգրաֆիայով^[534]։ Այդ պատճառով էլ մարդկանց մոտ Հոլոքոստի հիշատակը պահպանելու և նման ողբերգության կանխարգելման գործում կարևոր է Հոլոքոստի գեղարվեստական իմաստավորումը գրականության, կինեմատոգրաֆիայի, երաժշտության, գեղանկարչության ոլորտներում։

Հրեաների դեմ ուղղված ցեղասպանությունը կինոյում առաջին անգամ ներկայացվել է Բորիս Բառնետի «Անգին գլուխ» ֆիլմում, որը թողարկվել է «Մարտական կինոժողովածու» № 10-ում 1942 թվականին Խորհրդային Միությունում^[535]։ Հոլոքոստի թեմային նվիրված առաջին խորհրդային ֆիլմը՝ «Չնվաճվածները», ավարտվել է 1945 թվականին։ Ֆիլմում ցուցադրվում է հրեաների գնդակահարություն, որը նմանատիպ միակ տեսարանն է եղել հետագա մի քանի տասնամյակների ընթացքում^[536]։

Առաջին գեղարվեստական ֆիլմը, որ պատմում է Օսվենցիմի ու Հոլոքոստի մասին, եղել է լեհական «Վերջին փուլ» կինոնկարը (1948)։ Այդ թեմային նվիրված լավագույն ֆիլմերն են՝ «Աննա Ֆրանկի օրագիրը», «Դաշնակահարը, «Շինդլերի ցուցակը», «Գիշեր և մառախուղ», «Սոֆիի ընտրությունը», «Կյանքը հիասքանչ է», «Շոա», «Զոլավոր գիշերազգեստով տղան» և այլն։

Նշումներ

↑ Եբրայերեն՝ השואה, ՀաՇոա, «աղետը»։
↑ Միացյալ Նահանգների Հոլոքոստի հիշատակի թանգարան. «Վեց միլիոն հրեաներ զոհվել են Հոլոքոստի ժամանակ... Համաձայն Ամերիկյան հրեական տարեգրքի՝ Եվրոպայի հրեական բնակչությունը եղել է շուրջ 9,5 միլիոն 1933 թվականին։ Մինչ 1945 թվականը Եվրոպայի հրեաների մեծ մասը՝ ամեն երեքից երկուսը, սպանվել է։

Բնօրինակ տեքստ (անգլ.)

Six million Jews died in the Holocaust. ... According to the American Jewish Yearbook, the Jewish population of Europe was about 9.5 million ՝in 1933. ... By 1945, most European Jews—two out of every three—had been killed^[4].
↑ Դոնալդ Նյևիկ և Ֆրենիս Նիկոզսիա (The Columbia Guide to the Holocaust, 2000). «Հոլոքոստը սովորաբար բնորոշվում է որպես ավելի քան 5 միլիոն հրեաների զանգվածային կոտորած գերմանացիների կողմից Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ընթացքում։ Ոչ բոլորն են դա համարում լիովին բավարար բնորոշում։ Նացիստները սպանել են նաև այլ խմբերի պատկանող միլիոնավոր մարդկանց՝ գնչուների, ֆիզիկական ու մտավոր թերություններ ունեցողների, խորհրդային ռազմագերիների, լեհերի ու խորհրդային քաղաքացիների, քաղաքական բանտարկյալների, կրոնական այլախոհների ու համասեռամոլների։ Կարելի՞ է ասել, որ այս խմբերից յուրաքանչյուրին վերաբերվել են նույն կերպ, ինչ հրեաներին, ու նույն պատճառներով, և հետևաբար արժանի են ընդգրկվելու Հոլոքոստի պատմության մեջ։ Այս հարցի դրական պատասխանը կպահանջի Հոլոքստի ավելի լայն բնորոշում և 17 միլիոն զոհերի ճանաչում։ Ավելի լայնածավալ ընդգրկումը կարող է ստիպել Հոլոքստի սկիզբը 1941 թվականից հետ տանել մինչև 1939 (եթե ընդգրկվենք հաշմանդամներին) կամ նույնիսկ մինչև 1933 (եթե ընդունենք, որ այդ ամենը եղել է կանխամտածված։

Բնօրինակ տեքստ (անգլ.)

The Holocaust is commonly defined as the mass murder of more than 5,000,000 Jews by the Germans during World War II. Not everyone finds this a fully satisfactory definition. The Nazis also killed millions of people belonging to other groups: Gypsies, the physically and mentally handicapped, Soviet prisoners of war, Polish and Soviet citizens, political prisoners, religious dissenters, and homosexuals. Can it be said that any of these groups were treated in the same way as the Jews and for the same reasons and hence deserve to be included in the history of the Holocaust? A positive answer to this question would require a broader definition of the Holocaust and acknowledging as many as 17,000,000 victims. A more expansive view might also induce us to push the start of the Holocaust back from 1941 to 1939 (if we include the handicapped) or even to 1933 (if we assume that the whole thing was premeditated).^[7]
↑ Oxford Dictionaries (2017). «Հին ֆրանսերեն holocauste բառից, որ ուշ լատիներենի միջոցով անցել է հունարեն holokauston բառից՝ holos «ամբողջ» + kaustos «այրված» (kaiein՝ «այրել»)»^[12]։
↑ Սահմանման շարունակությունը՝ «Փոխաբերաբար՝ մեծ կոտորած կամ կյանքի զոհաբերություն կրակի կամ այլ աղետի պատճառով կամ մարտում»^[13]։
�� Եբրայերեն չուրբան բառն օգտագործվում է բազմաթիվ ուղղափառ հրեաների կողմից Հոլոքոստի վերաբերյալ^[20]։
↑ Էբերհարդ Եկկել (1986). «Նացիոնալ սոցիալիստների կողմից հրեաների սպանությունը եզակի էր, քանի որ նախկինում երբեք պետության ղեկավարը երբեք չի որոշել ու հայտարարել, թե մարդկանց որոշակի խումբ, ներառյալ ծերերը, կանայք, երեխաներն ու նորածինները, պետք է սպանվեն հնարավորինս արագ, ապա ձեռնարկել դրա իրականացումը՝ օգտագործելով պետության հզորության բոլոր հնարավոր միջոցները»։

Բնօրինակ տեքստ (անգլ.)

The National Socialist killing of the Jews was unique in that never before had a state with the authority of its responsible leader decided and announced that a specific human group, including its aged, its women, its children and infants, would be killed as quickly as possible, and then carried through this resolution using every possible means of state power^[32].
↑ Մենգելեի աշխատանքի ծավալները հայտնի չեն, քանի որ նրա նշումները, որ ուղարկել էր Օտմար ֆոն Վերշուերին, համարվում են ոչնչացված^[45]^[46]։
↑ Կուսակցությունը հիմնադրվել է Առաջին համաշխարհային պատերազմից հետո որպես Deutsche Arbeiterpartei կամ DAP (Գերմանական բանվորական կուսակցություն), սակայն 1920 թվականի ապրիլին վերանվանվել է Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei կամ NDAP (Նացիոնալ-սոցիալիստական գերմանական բանվորական կուսակցություն կամ Նացիստական կուսակցության)^[57]։
↑ Ֆրանսիացիները նախատեսել են Գրինշպանին դատել որպես մարդասպան, սակայն 1940 թվականին գերմանացիների ներխուժումն ընդհատել է դատական հետաքննությունը։ Գրինշպանը հանձնվել է գերմանացիներին, և նրա հետագա ճակատագիրն անհայտ է^[108]։
↑ Լեհաստան ներխուժելուց հետո գերմանացիները նախատեսել են ստեղծել հրեական արգելաբնակավայր Լեհաստանի հարավ-արևելքում՝ տրանզիտային Նիսկո ճամբարի շուրջը, սակայն «Նիսկո պլանն» անհաջողություն է կրել մասամբ այն պատճառով, որ դրան դեմ է եղել Հանս Ֆրանկը՝ Գեներալ Նահանգապետության տարածքի նոր գեներալ-նահանգապետը^[136]^[137]^[138]։ Ադոլֆ Այքմանին հանձնարարվել է Գերմանիայից, Ավստրիայից, Բոհեմիայի ու Մորավիայի պրոտեկտորատներից հրեաներին տեղափոխել արգելաբնակավայր^[139]։ Չնայած նախատեսված էր տեղափոխել 80 000 հրեա, Այքմանը կարողացել է ուղարկել ընդամենը 4700 մարդ մինչև 1940 թվականի մարտ, և ապրիլին պլանը չեղարկվել է^[140]։ Հոկտեմբերի կեսերին հրեական արգելաբնակավայրի գաղափարը վերականգնվել է Հայնրիխ Հիմլերի կողմից գերմանացիների՝ դեպի Վարտեգաու մեծ հոսքի պատճառով^[141]։ Վերաբնակեցումը շարունակվել է մինչև 1941 թվականի հունվար Օդիլո Գլոբոչնիկի գլխավորությամբ^[142] և տարածվել ինչպես հրեաների, այնպես էլ լեհերի վրա^[143]։ Այդ ընթացքում վերաբնակեցվել են 95 000 հրեաներ^[144], իսկ մինչև 600 000 հրեաների վերաբնակեցումը Լյուբլինի արգելաբնակավայրում ձախողվել է լոգիստիկ ու քաղաքական պատճառներով^[145]։
↑ Գիտնականների մի մասը նշում է, որ դրանք կազմակերպվել են Ուկրաինացի ազգայնականների կազմակերպության կողմից^[217], մյուսները համոզված չէն^[218]։
↑ Ստույգ տվյալներ չկան, թե ով ում և երբ է սպանել, և դրա վերաբերյալ բազմաթիվ բանավեճեր են եղել Լեհաստանում^[219]։
↑ Գերմանացիներն այդ վայրը շարունակել են օգտագործել որպես զանգվածային սպանությունների վայր ամբողջ պատերազմի ընթացքում, և այնտեղ սպանվածների ընդհանուր քանակը կարող է հասնել մինչև 100 000^[233]։
↑ Գեբելսը նշել է. «Ինչ վերաբերում է հրեական հարցին, ապա ֆյուրերը մտադիր է մաքրել սեղանը։ Նա զգուշացրել է հրեաներին, որ եթե նրանք պատճառ դառնան ևս մեկ համաշխարհային պատերազմի, դա կհանգեցնի նրանց ոչնչացմանը։ Սրանք դատարկ խոսքեր չէին։ Այժմ համաշխարհային պատերազմն սկսված է։ Հրեաների ոչնչացումը պետք է լինի դրա անհրաժեշտ հետևանքը։ Մենք չենք կարող սենտիմենտալ վերաբերվել դրան։ Մեզ համար չէ կարեկցանք տածել հրեաների նկատմամբ։ Մենք ավելի լավ է կարեկցենք մեր գերմանական ժողովրդին։ Եթե գերմանական ժողովուրդը պետք է տա 160 000 զոհ արևելքում ևս մեկ արշավանքում, ապա նրանք, ովքեր պատասխանատու են այս արյունահեղ կոնֆլիկտի համար, դրա համար պետք է վճարեն իրենց կյանքով»^[247]։
↑ Վանզեի կոնֆերանսի արձանագրություն. "Diese Aktionen sind jedoch lediglich als Ausweichmöglichkeiten anzusprechen, doch werden hier bereits jene praktischen Erfahrungen gesammelt, die im Hinblick auf die kommende Endlösung der Judenfrage von wichtiger Bedeutung sind"^[252].
Թարգմանություն. «Այդ գործողությունները, այնուամենայնիվ, պետք է համարել միայն նախնական, սակայն արդեն կուտակվել է գործնական փորձ, ինչը մեծ կարևորություն ունի Հրեական հարցի ապագա վերջնական լուծման համար»^[243]։
↑ Հենրի Միշելը պնդում է, որ դիմադրությունը ոչ միայն ֆիզիկական ընդդիմությունն է, այլև ցանկացած գործողություն, որն ուղղված էր այդ ստորացուցիչ ու անմարդկային պայմաններում հրեաների պատիվն ու մարդկայնությունը պահպանելուն։ Բաուերը դիմադրություն համարել է այն գործողությունները, որոնք այս կամ այն կերպ հակադրվում էին գերմանական հրամաններին, օրենքներին ու պլաններին^[293]։ Հիլբերգը հանդես է գալիս հրեական դիմադրության նշանակության գերագնահատման դեմ՝ նշելով, որ առանձին իրադարձություններ դիմադրության վերածելը հրահրել է անմեղ մարդկանց կոտորած և նվազեցրել այն մարդկանց հերոսականությունը, որոնք ակտիվ միջոցներ են ձեռնարկել հրեաներին դիմադրելու համար^[294]։
↑ Շուրջ 7000 մարդ սպանվել է բախման ընթացքում, իսկ շուրջ 7000 մարդ ուղարկվել է Տրեբլինկա^[301]։
↑ Ըստ լեհական ու հրեական աղբյուրների՝ սպանվել են հարյուրավոր կամ հազարավոր գերմանացիներ^[299], սակայն գերմանացիները նշել են 16 սպանվածի մասին^[300]։ Ըստ գերմանացիների՝ սպանվել է շուրջ 14000 հրեա^{[Ն 18]} և 53 հազարից^[302] մինչև 56 հազարը՝ տեղափոխվել^[300]։
↑ Ֆրանսիացի հրեաներն ակտիվորեն մասնակցել են Ֆրանսիական դիմադրությանը^[315]։ Սիոնիստ հրեաները կազմել են Հրեական բանակը, որը մասնակցել է զինված դիմադրությանը սիոնիստական դրոշի ներքո, հրեաներին օգնել դուրս գալ երկրից^[316] և մասնակցել է Փարիզի ու այլ քաղաքների ազատագրմանը^[317]։ Դաշնակիցների զորքերում կռվել է մեկուկես միլիոն հրեա, այդ թվում՝ 500 հազարը Կարմիր բանակում, 550 հազարը՝ Միացյալ Նահանգների բանակում, 100 հազարը՝ լեհական բանակում և 30 հազարը՝ բրիտանական բանակում։ Կարմիր բանակի կազմում կռվող շուրջ 200 հրեա զինվորներ զոհվել են պատերազմում՝ մարտում կամ գերվելուց հետո^[318]։ Հրեական բրիգադը, որի կազմում կար 5000 հրեա կամավորական Բրիտանական Պաղեստինից, կռվել է Բրիտանիայի բանակի կազմում^[319]։
↑ Ըստ որոշ աղբյուրների՝ Կարսկին մտել է Բելժեց՝ ծպտվելով որպես հսկիչ^[326], սակայն այլ աղբյուրներ պնդում են, թե նա մտել է տրանզիտային ճամբար, որտեղից հրեաներն ուղարկվել են Բելժեց^[325]։
↑ Միակ բացառությունը եղել է Լոձի գետտոն, որը չի լիկվիդացվել մինչև 1944 թվականի կեսերը^[338]։
↑ Բացառություն է եղել Բելոստոկի շրջակա տարածքը, որտեղից ավելի քան 100 հազար հրեաներ են տեղափոխվել մահվան ճամբարներ, հիմնականում՝ Տրեբլինկա, մի փոքր մասը՝ Օսվենցիմ^[342]։
↑ Ըստ Բրահամի (2011) և Միացյալ Նահանգների Հոլոքոստի թանգարանի՝ 440 000, ըստ Լոնգերիխի (2010)՝ 437 000 մարդ^[350]^[351]^[352]։
↑ Զոհվածների կեսը եղել են հրեաներ^[438]։
↑ Երկու մեղադրական ակտեր հանվել են նախքան դատավարության ավարտը. Ռոբերտ Լեյն ինքնասպանություն է գործել բանտում, իսկ Գուստավ Կրուպը հայտարարվել է դատվելու ոչ պիտանի^[493]։

Ծանոթագրություններ

↑ «Deportation of Hungarian Jews». Timeline of Events. United States Holocaust Memorial Museum. Վերցված է 2017 թ․ հոկտեմբերի 6-ին.
↑ ^2,0 ^2,1 ^2,2 ^2,3 United States Holocaust Memorial Museum Holocaust Encyclopedia, Holocaust Learning Center — Washington: United States Holocaust Memorial Museum, 2001.
↑ ^3,0 ^3,1 ^3,2 Niewyk, Nicosia, էջ 52
↑ "Jewish Population of Europe in 1945", Holocaust Encyclopedia, United States Holocaust Memorial Museum. Retrieved 9 October 2017.
↑ Landau, 2016, էջ 3
↑ For one example of historians who include the Roma and disabled in their definition of "the Holocaust", see Niewyk & Nicosia 2000, էջ. 52.
↑ Niewyk, Nicosia, էջ 43
↑ "Encyclopedia of Camps and Ghettos, 1933–1945", United States Holocaust Memorial Museum.
↑ Романовский Н. В. Лики этнократии // Россия и современный мир. — Институт научной информации по общественным наукам РАН, 2000. — В. 3. — С. 128. — ISSN 1726-5223.
↑ Հայոց ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտ
↑ Dawidowicz, 1986, էջ xxxvii
↑ «Holocaust». Oxford Dictionaries. Oxford University Press. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ հոկտեմբերի 5-ին. Վերցված է 2017 թ․ հոկտեմբերի 4-ին.
↑ Whitney, William Dwight, ed. (1904). «Holocaust». The Century Dictionary and Cyclopedia. Vol. 4. էջ 2859.
↑ «Holocaust» (PDF). Holocaust Resource Center, Yad Vashem. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2018 թ․ փետրվարի 5-ին. Վերցված է 2018 թ․ մայիսի 19-ին.
↑ «The Holocaust: Definition and Preliminary Discussion». Holocaust Resource Center, Yad Vashem. Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ ապրիլի 28-ին. Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 26-ին.
↑ ^16,0 ^16,1 Fischel, 2010, էջ 115
↑ Meltzer, Julian (23 May 1943). "Palestine Zionists Find Outlook Dark", The New York Times.
↑ Lustigman, Lustigman, էջ 111
↑ Black, 2016, էջ 201
↑ Fischel, 1998, էջ 46
↑ Berenbaum, 2006, էջ xix
↑ ^22,0 ^22,1 ^22,2 ^22,3 Gray, 2015, էջ 8
↑ Berenbaum, 2006, էջ 103
↑ Arad, 1987, էջեր 154–159
↑ Fischel, 1998, էջ 167
↑ United States Holocaust Memorial Museum, 1996, էջ 7
↑ Crowe, 2008, էջ 447
↑ Evans, 2015, էջ 385
↑ «Gassing Operations». Holocaust Encyclopedia. United States Holocaust Memorial Museum. Վերցված է 2015 թ․ հունվարի 25-ին.
↑ ^30,0 ^30,1 ^30,2 «Killing Centers: An Overview». Holocaust Encyclopedia. United States Holocaust Memorial Museum. Վերցված է 2017 թ․ սեպտեմբերի 30-ին.
↑ Gellately, Stoltzfus, էջ 216
↑ Maier 1997, էջ. 53, citing Jäckel, Eberhard (12 September 1986). "Die elende Praxis der Untersteller. Das Einmalige der nationalsozialistischen Verbrechen lässt sich nicht leugnen". Die Zeit.
↑ Bauer, 2002, էջ 49
↑ Friedländer, 2007, էջեր 51–52
↑ Bloxham, 2009, էջ 130
↑ Stone 2010, էջ. 109, citing Bajohr & Pohl 2008, էջ. 10
↑ Friedländer, 2007, էջ xxi
↑ Gilbert, 2001, էջ 289
↑ Niewyk, Nicosia, էջեր 229–230
↑ ^40,0 ^40,1 Fisher, 2001, էջեր 410–414
↑ Hanauske-Abel, 1996, էջ 1453
↑ ^42,0 ^42,1 Müller-Hill, 1999, էջ 338
↑ ^43,0 ^43,1 Friedländer, 2007, էջ 505
↑ Müller-Hill, 1999, էջեր 340–342
↑ Müller-Hill, 1999, էջ 348
↑ Lifton, 2000, էջ 358
↑ Harran, 2000, էջ 384
↑ 9.htm Из стенограммы заседания Международного военного трибунала от 3 января 1946 г.
↑ ^49,0 ^49,1 Катастрофа. Нацистская политика уничтожения еврейского народа и этапы Катастрофы՝ հոդվածը Հրեական էլեկտրոնային հանրագիտարանում
↑ Jones, 2006, էջ 148
↑ Bergen, 2016, էջեր 14–17
↑ Fischer, 2002, էջեր 47–49
↑ ^53,0 ^53,1 Evans, 1989, էջեր 69–70
↑ Friedlander, 1994, էջեր 495–496
↑ «Antisemitism in History: World War I». Holocaust Encyclopedia. United States Holocaust Memorial Museum. Վերցված է 2015 թ․ սեպտեմբերի 1-ին.
↑ Evans, 2004, էջեր 377–378
↑ ^57,0 ^57,1 Snyder, 1976, էջ 63
↑ Peukert, 1994, էջ 289
↑ Fischer, 2002, էջ 47
↑ Yahil, 1990, էջեր 41–43
↑ Kershaw, 1998, էջ 60
↑ Bergen, 2016, էջեր 52–54
↑ Bergen, 2016, էջ 56
↑ «Boycotts». Educational Resources. Center for Holocaust and Genocide Studies, University of Minnesota. Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ հունիսի 11-ին. Վերցված է 2016 թ․ հոկտեմբերի 30-ին.
↑ Fritzsche, 2009, էջեր 38–39
↑ Noakes, Pridham, էջ 499
↑ Wachsmann, 2015, էջեր 28–30
↑ Wachsmann, 2015, էջեր 32–38
↑ Gilbert, 1985, էջ 32
↑ Longerich, 2012, էջ 155
↑ Wachsmann, 2015, էջեր 84–86
↑ Peukert, 1987, էջ 214
↑ Friedländer, 1997, էջ 33
↑ Evans, 2004, էջեր 434–435
↑ ^75,0 ^75,1 Burleigh, Wippermann, էջ 78
↑ Friedländer, 1997, էջեր 32–33
↑ Friedländer, 1997, էջ 29
↑ Friedländer, 1997, էջ 134
↑ Evans, 2005, էջեր 158–159, 169
↑ Hanauske-Abel, 1996, էջ 1459
↑ «Poster promoting the Nazi monthly publication Neues Volk». Artifact Gallery. United States Holocaust Memorial Museum. Վերցված է 2017 թ․ հոկտեմբերի 5-ին.
↑ Lifton, 2000, էջ 21
↑ Hanauske-Abel, 1996, էջ 1457
↑ Proctor, 1988, էջեր 101–103
↑ Tolischus, Otto D. (21 December 1933). "400,000 Germans to be sterilized", The New York Times.
↑ Hanauske-Abel, 1996, էջ 1458
↑ Proctor, 1988, էջեր 106–108
↑ Burleigh, Wippermann, էջեր 142–149
↑ Kershaw, 2000, էջեր 252–261
↑ Bloxham, 2009, էջ 171
↑ Lifton, 2000, էջ 142
↑ ^92,0 ^92,1 ^92,2 Niewyk, Nicosia, էջ 48
↑ Strous, 2007
↑ Lifton, 2000, էջեր 90–95
↑ Hanauske-Abel, 1996, էջեր 1458–1459
↑ ^96,0 ^96,1 Nuremberg Laws, Holocaust Encyclopedia, United States Holocaust Memorial Museum. Retrieved 7 October 2017.
↑ Arad, Gutman, էջ 78
↑ ^98,0 ^98,1 Gilbert, 2001, էջ 285
↑ Fischel, 1998, էջ 20
↑ Friedländer, 1997, էջ 1
↑ Friedländer, 1997, էջ 12
↑ Evans, 2005, էջ 16
↑ Cesarani, 2016, էջեր 147–150
↑ Cesarani, 2016, էջեր 153–155
↑ Evans, 2005, էջեր 659–661
↑ Niewyk, Nicosia, էջ 200
↑ Cesarani, 2016, էջեր 181
↑ Friedländer, 1997, էջեր 301–302
↑ ^109,0 ^109,1 Cesarani, 2016, էջ 183
↑ Evans, 2005, էջեր 581–582
↑ Evans, 2005, էջեր 583–584
↑ Bloxham, 2009, էջ 168
↑ Cesarani, 2016, էջեր 184–185
↑ Cesarani, 2016, էջ 184, 187
↑ Evans, 2005, էջ 591
↑ Cesarani, 2016, էջ 200
↑ Evans, 2005, էջեր 595–596
↑ Ben-Rafael, Glöckner, էջեր 25–26
↑ Friedländer, 1997, էջեր 224-225
↑ Friedländer, 1997, էջեր 62–63
↑ ^121,0 ^121,1 Browning, 2001
↑ Cesarani, 2016, էջ 382
↑ Cesarani, David (2011 թ․ փետրվարի 17). «From Persecution to Genocide». History: World Wars. BBC. Վերցված է 2012 թ․ սեպտեմբերի 25-ին.
↑ Fischel, 2010, էջ 264
↑ Chase, 1999, էջ xiii
↑ Naimark, 2001, էջ 73
↑ Browning, 2004, էջեր 81–85
↑ Browning, 2004, էջ 88
↑ Hildebrand, 1984, էջ 70
↑ Crowe, 2008, էջեր 158–159
↑ Bergen, 2016, էջեր 136–137
↑ ^132,0 ^132,1 ^132,2 ^132,3 ^132,4 Black, 2016, էջ 29
↑ Browning, 2004, էջեր 111–113
↑ Black, 2016, էջեր 29–30
↑ Bergen, 2016, էջ 146
↑ ^136,0 ^136,1 Black, 2016, էջ 31
↑ «Nisko and Lublin Plan» (PDF). Holocaust Resource Center. Yad Vashem. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2017 թ․ մարտի 7-ին. Վերցված է 2018 թ․ մայիսի 19-ին.
↑ Cesarani, 2016, էջ 264
↑ Cesarani, 2004, էջեր 77–79
↑ Cesarani, 2004, էջեր 259–260, 280, 288
↑ Cesarani, 2016, էջեր 261–263
↑ Cesarani, 2004, էջ 266
↑ Longerich, 2010, էջեր 156-159
↑ Edelheit, 1994, էջ 52
↑ Cesarani, 2016, էջ 262
↑ ^146,0 ^146,1 Bergen, 2016, էջ 169
↑ McKale, 2002, էջ 162
↑ McKale, 2002, էջ 161
↑ McKale, 2002, էջեր 162–163
↑ McKale, 2002, էջ 164
↑ McKale, 2002, էջեր 165–166
↑ Zuccotti, 1993, էջ 52
↑ McKale, 2002, էջեր 192–193
↑ ^154,0 ^154,1 Black, 2016, էջ 134
↑ Black, 2016, էջեր 137–139
↑ Ochayon, Sheryl. «The Jews of Libya». The International School for Holocaust Studies. Yad Vashem. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ սեպտեմբերի 25-ին. Վերցված է 2013 թ․ սեպտեմբերի 1-ին.
↑ Bauer, 2001, էջեր 256–257
↑ «Tunisia» (PDF). Shoah Resource Center. Yad Vashem. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2009 թ․ մարտի 25-ին. Վերցված է 2017 թ․ հունիսի 20-ին.
↑ Black, 2016, էջ 140
↑ Black, 2016, էջ 141
↑ ^161,0 ^161,1 Black, 2016, էջեր 131–133
↑ Friling, Ioanid, էջեր 125–126
↑ Black, 2016, էջեր 134–135
↑ ^164,0 ^164,1 Rozett, Spector, էջ 161
↑ Black, 2016, էջեր 136–137
↑ Black, 2016, էջ 135
↑ Braham 2011, էջ. 45,Berenbaum 2002, էջ. 9
↑ Rozett, Spector, էջ 274
↑ Rees, 2005
↑ ^170,0 ^170,1 Baumel, 2001, էջ 135
↑ Fischel, 2010, էջեր 50–52
↑ «Nazi Camps». Holocaust Encyclopedia. United States Holocaust Memorial Museum. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 5-ին.
↑ «Concentration Camp System: In Depth». Holocaust Encyclopedia. United States Holocaust Memorial Museum. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 5-ին.
↑ ^174,0 ^174,1 Wachsmann, 2015, էջեր 287–288
↑ «Encyclopedia of Camps and Ghettos, 1933–1945». Publications. United States Holocaust Memorial Museum. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 5-ին.
↑ Longerich, 2010, էջեր 314–320
↑ Black, 2016, էջ 76
↑ Black, 2016, էջ 104
↑ Rozett, 1990, էջ 1222
↑ Wachsmann, 2015, էջ 347
↑ Harran, 2000, էջ 461
↑ Wachsmann, 2015, էջեր 125–127, 623
↑ Yahil, 1990, էջ 134
↑ Wachsmann, 2015, էջ 119
↑ Browning, 1986, էջեր 345–348
↑ Hilberg, 2003, էջեր 216–7
↑ Yahil, 1990, էջ 166
↑ Yahil, 1990, էջ 169
↑ Longerich, 2010, էջ 161
↑ Longerich, 2010, էջ 167
↑ Yahil, 1990, էջ 165
↑ Bergen, 2016, էջ 148
↑ Longerich, 2010, էջ 166
↑ Trunk, 1996, էջեր 1–6
↑ Hilberg, 1993, էջ 106
↑ Hilberg, 1993, էջ 170
↑ Bergen, 2016, էջեր 150–152
↑ Hilberg, 1980, էջ 104
↑ Bergen, 2016, էջեր 150–151
↑ Berenbaum, 2006, էջեր 81–83
↑ Hilberg, 1993, էջ 109
↑ Berenbaum, 2006, էջեր 79–81
↑ Hilberg, 2003, էջ 1111
↑ Snyder, 2010, էջ 285
↑ ^205,0 ^205,1 Berenbaum, 2006, էջ 114
↑ Dwork, van Pelt, էջ 239
↑ Dwork, van Pelt, էջեր 242–243
↑ ^208,0 ^208,1 «Deportations to and from the Warsaw Ghetto». Holocaust Encyclopedia. United States Holocaust Memorial Museum. Վերցված է 2012 թ․ սեպտեմբերի 27-ին.
↑ Yahil, 1990, էջ 378
↑ Yahil, 1990, էջեր 378–380
↑ Yahil, 1990, էջեր 382–385
↑ Yahil, 1990, էջեր 474–478
↑ Berenbaum, 2006, էջեր 175–177
↑ Yahil, 1990, էջեր 163, 258
↑ Bergen, 2016, էջ 195
↑ Dwork, van Pelt, էջեր 267–269
↑ Amar, 2015, էջ 99
↑ ^218,0 ^218,1 Longerich, 2010, էջ 194
↑ ^219,0 ^219,1 Longerich, 2010, էջ 196
↑ Антон Вайс-Вендт. Советская оккупация Эстонии в 1940-41 и евреи // Holocaust and Genocide Studies. — 1998. — В. 2. — Т. 12. Архивировано из первоисточника 21 Մարտի 2016.
↑ Альтман И. А. Холокост и еврейское сопротивление на оккупированной территории СССР / Под ред. проф. А. Г. Асмолова. — М.: Фонд «Холокост», 2002. — 320 с. — ISBN 5-83636-007-7.
↑ Evans, 1989, էջ 59
↑ Burleigh, 2001, էջեր 512, 526–527
↑ ^224,0 ^224,1 Matthäus, 2004, էջ 268
↑ Matthäus, 2004, էջ 275
↑ Matthäus, 2004, էջեր 275–276
↑ Matthäus, 2004, էջեր 270–271
↑ Browning, 2004, էջեր 224–225
↑ Hilberg, 2003, էջ 291
↑ Fischel, 2010, էջ 67
↑ Bergen, 2016, էջեր 199–200
↑ Evans, 2008, էջեր 226–227
↑ Bergen, 2016, էջ 199
↑ McKale, 2002, էջ 203
↑ Fritz, 2011, էջեր 102–104
↑ Bergen, 2016, էջ 200
↑ Fischel, 1998, էջեր 42–43
↑ Bergen, 2016, էջ 160
↑ Gerlach, 2016, էջ 74
↑ Cesarani, 2016, էջ 513
↑ Arad, 2009, էջ 138
↑ Gerlach, 1998, էջ 759
↑ ^243,0 ^243,1 ^243,2 ^243,3 ^243,4 ^243,5 «Wannsee Protocol, January 20, 1942». The Avalon Project. Yale Law School. Արխիվացված օրիգինալից 2018 թ․ օգոստոսի 16-ին.
In German: «Wannsee-Protokoll». EuroDocs. Harold B. Lee Library, Brigham Young University. Արխիվացված օրիգինալից 2006 թ․ հունիսի 22-ին. Original: «Besprechungsprotokoll» (PDF). Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2018 թ․ օգոստոսի 18-ին.
↑ "Wannsee Conference and the 'Final Solution'", Holocaust Encyclopedia, United States Holocaust Memorial Museum. Retrieved 8 October 2017.
↑ Gerlach, 1998, էջ 764
↑ Gerlach, 2016, էջ 80
↑ Gerlach, 1998, էջ 122
↑ Roseman, 2003
↑ Longerich, 2010, էջ 306
↑ Gerlach, 2016, էջեր 84–85
↑ ^251,0 ^251,1 Longerich, 2010, էջ 307
↑ «Wannsee-Protokoll». EuroDocs. Harold B. Lee Library, Brigham Young University. Արխիվացված օրիգինալից 2006 թ․ հունիսի 22-ին.
↑ Longerich, 2010, էջ 308
↑ Jones, 2006, էջ 153
↑ «Treblinka». Holocaust Encyclopedia. United States Holocaust Memorial Museum. Վերցված է 2017 թ․ հոկտեմբերի 2-ին.
↑ «Aktion Reinhard» (PDF). Holocaust Resource Center. Yad Vashem. Վերցված է 2017 թ․ մայիսի 29-ին.
↑ Gerlach, 2016, էջ 99
↑ Gerlach, 2016, էջ 99, note 165
↑ Montague, 2012, էջեր 14–16, 64–65
↑ Black, 2016, էջեր 70–71
↑ Fischel, 2010, էջեր 57–58
↑ Fischel, 1998, էջ 81
↑ Longerich, 2010, էջ 282
↑ Fischel, 1998, էջեր 81–85
↑ ^265,0 ^265,1 Black, 2016, էջեր 69–70
↑ Crowe, 2008, էջ 243
↑ Arad, 1987, էջ 98
↑ ^268,0 ^268,1 Fischel, 1998, էջեր 81–82
↑ Bauer, 1994, էջ 156
↑ Dwork, van Pelt, էջեր 287–288
↑ Piper, 1998b, էջ 173
↑ Montague, 2012, էջեր 76–85
↑ ^273,0 ^273,1 «Auschwitz-Birkenau Extermination Camp». About the Holocaust. Yad Vashem. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ հոկտեմբերի 5-ին. Վերցված է 2017 թ․ հոկտեմբերի 2-ին.
↑ ^274,0 ^274,1 «Belzec» (PDF). Holocaust Resource Center. Yad Vashem. Վերցված է 2017 թ․ մայիսի 29-ին.
↑ ^275,0 ^275,1 ^275,2 «Chelmno» (PDF). Holocaust Resource Center. Yad Vashem. Վերցված է 2017 թ․ մայիսի 29-ին.
↑ ^276,0 ^276,1 «Majdanek» (PDF). Holocaust Resource Center. Yad Vashem. Վերցված է 2017 թ․ մայիսի 29-ին.
↑ «Maly Trostinets» (PDF). Holocaust Resource Center. Yad Vashem. Վերցված է 2017 թ․ մայիսի 29-ին.
↑ ^278,0 ^278,1 «Sobibor» (PDF). Holocaust Resource Center. Yad Vashem. Վերցված է 2017 թ․ մայիսի 29-ին.
↑ «Treblinka» (PDF). Holocaust Resource Center. Yad Vashem. Վերցված է 2017 թ․ մայիսի 29-ին.
↑ Piper, 1998b, էջ 162
↑ Piper, 1998b, էջ 157
↑ Piper, 1998b, էջ 170
↑ Piper, 1998b, էջ 163
↑ Piper, 1998b, էջեր 170–171
↑ Piper, 1998b, էջ 172
↑ Piper, 1998b, էջեր 163–164
↑ Fischel, 1998, էջեր 83–84
↑ Fischel, 1998, էջեր 84–85
↑ Longerich, 2010, էջեր 330
↑ Arad, 1987, էջեր 170–171
↑ Longerich, 2010, էջեր 340–341
↑ Hilberg, 2003, էջեր 1112–1128
↑ Bauer, 1997, էջ 117
↑ Hilberg, 1996, էջեր 126–137
↑ Snyder, 2010, էջ 283
↑ Longerich, 2010, էջ 341
↑ Black, 2016, էջեր 82–85
↑ Black, 2016, էջեր 83–84
↑ Gutman, 1994, էջ 243
↑ ^300,0 ^300,1 Bergen, 2016, էջ 269
↑ Cesarani, 2016, էջ 616
↑ Cesarani, 2016, էջ 636
↑ Arad, 1987, էջեր 286, 293–294
↑ Fischel, 1998, էջ 99
↑ Fischel, 1998, էջեր 95–96
↑ ^306,0 ^306,1 Fischel, 1998, էջ 98
↑ Arad, 1987, էջ 337
↑ Arad, 1987, էջ 341
↑ Rees, 2005, էջեր 256–257
↑ Kennedy, 2007, էջ 780
↑ ^311,0 ^311,1 Fischel, 1998, էջեր 100–101
↑ Cesarani, 2016, էջ 648
↑ Tec, 2001, էջ 546
↑ Snyder, 2010, էջ 302
↑ Bergen, 2016, էջ 273
↑ Zuccotti, 1993, էջ 274
↑ Zuccotti, 1993, էջ 275
↑ «Jewish Soldiers in the Allied Armies». About the Holocaust. Yad Vashem. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 30-ին. Վերցված է 2017 թ․ մայիսի 29-ին.
↑ Laqueur, 2001, էջեր 351
↑ ^320,0 ^320,1 ^320,2 Fleming, 2014a, էջ 35
↑ ^321,0 ^321,1 Spector, 1990, էջ 158
↑ Wachsmann, 2015, էջեր 532–533
↑ «Grojanowski Report» (PDF). Shoah Resource Center. Yad Vashem. Վերցված է 2012 թ․ սեպտեմբերի 1-ին.
↑ Crowe, 2008, էջ 354
↑ ^325,0 ^325,1 Niewyk, Nicosia, էջ 183
↑ Lukas, 2012, էջ 159
↑ Fleming, 2014b, էջ 144
↑ Fleming, 2014a, էջ 35–36
↑ Zimmerman, 2015, էջ 181
↑ Zimmerman, 2015, էջեր 181–182
↑ Zimmerman, 2015, էջ 182
↑ «11 Allies Condemn Nazi War on Jews». The New York Times. 1942 թ․ դեկտեմբերի 18. {{cite web}}: Invalid |url-access=yes (օգնություն)
Frankel, Max (2001 թ․ նոյեմբերի 14). «150th Anniversary: 1851-2001; Turning Away From the Holocaust». The New York Times.
↑ Novick, 2000, էջ 23
↑ Thomson, Mike (2012 թ․ նոյեմբերի 13). «Could the BBC have done more to help Hungarian Jews?». BBC News. Արխիվացված օրիգինալից 2018 թ․ հուլիսի 22-ին.
↑ Novick, 2000, էջեր 27–28
↑ Dwork, van Pelt, էջեր 256–257
↑ Longerich, 2010, էջեր 330–339, 375–379
↑ Dwork, van Pelt, էջեր 256-257
↑ «Aktion 'Erntefest' (Operation 'Harvest Festival')». Holocaust Encyclopedia. United States Holocaust Memorial Museum. Վերցված է 2017 թ․ մայիսի 29-ին.
↑ Longerich, 2010, էջեր 360–373, 386–389, 390–396
↑ Longerich, 2010, էջեր 345–353
↑ Longerich, 2010, էջեր 352–353
↑ Yahil, 1990, էջեր 376–378
↑ Kwiet, 2004, էջեր 61, 69–71, 76–77
↑ Kwiet, 2004, էջեր 77–78
↑ Fischer, 1998, էջեր 536–538
↑ Black, 2016, էջեր 108
↑ «Killing Centers». Holocaust Encyclopedia. United States Holocaust Memorial Museum. Վերցված է 2017 թ․ մայիսի 29-ին.
↑ Evans, 2002, էջ 95
↑ ^350,0 ^350,1 Braham, 2011, էջ 45
↑ Longerich, 2010, էջ 408
↑ "Deportation of Hungarian Jews", United States Holocaust Memorial Museum. Retrieved 5 October 2017.
↑ Fischel, 2010, էջեր 31, 76–77
↑ Löb, 2009, էջ 69
↑ Black, 2016, էջեր 107–109
↑ Weinberg, 2001, էջ 219
↑ ^357,0 ^357,1 Polonsky, 2001, էջ 488
↑ Longerich, 2012, էջ 695
↑ Bergen, 2016, էջեր 290–292
↑ Longerich, 2010, էջեր 410–412
↑ «Map of the Death Marches». Holocaust Encyclopedia. United States Holocaust Memorial Museum. Վերցված է 2012 թ․ սեպտեմբերի 1-ին.
↑ Friedländer, 2007, էջեր 648–650
↑ Niewyk, Nicosia, էջ 165
↑ Longerich, 2010, էջ 411
↑ Hitchcock, 2008, էջ 283
↑ Hitchcock, 2008, էջ 297
↑ Hitchcock, 2008, էջ 340
↑ Gilbert, 1985, էջ 798
↑ Wachsmann, 2015, էջ 577
↑ Gilbert, 1985, էջեր 808–809
↑ Gilbert, 1985, էջ 810
↑ Cesarani, 2016, էջ 762
↑ Hitchcock, 2008, էջ 289
↑ «The 11th Armoured Division (Great Britain)». Holocaust Encyclopedia. United States Holocaust Memorial Museum. Վերցված է 2012 թ․ սեպտեմբերի 1-ին.
↑ «Bergen-Belsen». Holocaust Encyclopedia. United States Holocaust Memorial Museum. Վերցված է 2012 թ․ սեպտեմբերի 1-ին.
↑ Bell, 2017, էջ 100
↑ ^377,0 ^377,1 Hayes, 2015, էջ xii
↑ ^378,0 ^378,1 Berenbaum, 2006, էջ 125
↑ ^379,0 ^379,1 «Polish Victims». Holocaust Encyclopedia. United States Holocaust Memorial Museum. Վերցված է 2016 թ․ հունիսի 1-ին.
↑ Berenbaum, 2006, էջ 126
↑ ^381,0 ^381,1 ^381,2 «Jehovah's Witnesses». Holocaust Encyclopedia. United States Holocaust Memorial Museum. Վերցված է 2017 թ․ հունիսի 29-ին.
↑ ^382,0 ^382,1 ^382,2 Milton, 2001, էջ 350
↑ ^383,0 ^383,1 ^383,2 «Persecution of Homosexuals in the Third Reich». Holocaust Encyclopedia. United States Holocaust Memorial Museum. Վերցված է 2018 թ․ հունիսի 7-ին.
↑ Niewyk, Nicosia, էջ 45
↑ Lichtblau, 2013
↑ ^386,0 ^386,1 Benz 1996
↑ ^387,0 ^387,1 Michman, 2012, էջ 197
↑ Bauer, Rozett, էջ 1797
↑ ^389,0 ^389,1 Dawidowicz, 1986, էջ 403
↑ ^390,0 ^390,1 Bauer, Rozett, էջ 1799
↑ Gilbert, 2001, էջ 245
↑ "Children during the Holocaust", Holocaust Encyclopedia, United States Holocaust Memorial Museum. Retrieved 8 October 2017.
↑ Gilbert, 2001, էջ 291
↑ Fischel, 1998, էջ 87
↑ Bauer, Rozett, էջեր 1799–1802
↑ Niewyk, Nicosia, էջեր 221–222
↑ Rhodes, 2002, էջ 274
↑ Black, 2016, էջեր 29–31
↑ Piper, 1998a, էջ 62
↑ «Treblinka». Holocaust Encyclopedia. United States Holocaust Memorial Museum. Վերցված է 2017 թ․ հունիսի 11-ին.
↑ «Belzec». Holocaust Encyclopedia. United States Holocaust Memorial Museum. Վերցված է 2017 թ․ հունիսի 11-ին.
↑ «Chelmno». Holocaust Encyclopedia. United States Holocaust Memorial Museum. Վերցված է 2017 թ․ հունիսի 11-ին.
↑ «Sobibor». Holocaust Encyclopedia. United States Holocaust Memorial Museum. Վերցված է 2017 թ․ հունիսի 11-ին.
↑ ^404,0 ^404,1 Niewyk, Nicosia, էջ 47
↑ Bauer, 1998, էջ 453
↑ Longerich, 2010, էջ 50
↑ Evans, 2015, էջեր 378–379
↑ «Genocide of European Roma (Gypsies)». Holocaust Encyclopedia. United States Holocaust Memorial Museum. Վերցված է 2012 թ․ սեպտեմբերի 1-ին.
↑ Hancock, 2004, էջեր 383–96
↑ Huttenbach, 2016, էջ 31
↑ ^411,0 ^411,1 Longerich, 2010, էջեր 418–421
↑ Bloxham, 2009, էջ 119
↑ Bloxham, 2009, էջ 114
↑ Bauer, 1998, էջեր 445–446
↑ Evans, 2008, էջեր 174–175
↑ Snyder, 1976, էջ 359
↑ Longerich, 2012, էջեր 450–452
↑ Fritz, 2011, էջ 23
↑ Mazower, 2008, էջ 204-205
↑ Mazower, 2008, էջեր 208–211
↑ ^421,0 ^421,1 Encyclopedia of Genocide (с. 176).
↑ Rummel, 1992, էջ 18
↑ Куманев Г. А., «Гитлеровский геноцид славянских народов Европы по материалам Нюрнбергского процесса и другим документам Արխիվացված 2013-05-27 Wayback Machine» — «Мир и политика», № 05 (56), май 2011
↑ Безыменский Л. А., «Германские генералы — с Гитлером и без него», гл. 6.
↑ Yehuda Bauer, «The Holocaust in Historical Perspective» (Seattle: University of Washington Press, 1978), pp. 35-37. Цитируется в Gavriel D. Rosenfeld, «The Politics of Uniqueness» — Holocaust Genocide Studies (1999) 13 (1), стр. 35.
↑ en:Helen Fein, «Teaching How States Destroy Citizens Rather than Represent Them» в «Encyclopedia of Genocide», стр. 195.
↑ Adam Jones, «Genocide: A Comprehensive Introduction»: genocide against Slavs, стр. 270—273
↑ Rudolph J. Rummel, «Democide: Nazi genocide and mass murder», стр. 4.
↑ ^429,0 ^429,1 Donald L Niewyk, The Columbia Guide to the Holocaust, Columbia University Press, 200, p 49
↑ Gellately, 2001, էջ 153
↑ Berghahn, 1999, էջեր 32–33
↑ Bloxham, 2009, էջ 112
↑ Gellately, 2001, էջ 154
↑ Evans, 2008, էջեր 173-174
↑ ^435,0 ^435,1 Piotrowski, 1998, էջ 295
↑ Szafranski, 1960, էջ 43
↑ Szafranski, 1960, էջ 49
↑ ^438,0 ^438,1 Kochanski, 2012, էջ 532
↑ Lukas, 2012, էջեր 25–27
↑ Bergen, 2016, էջեր 186–192
↑ Fritz, 2011, էջեր 333–334
↑ Bergen, 2016, էջեր 214–215
↑ Snyder, 2010, էջեր 250–251
↑ «Nazi Persecution of Soviet Prisoners of War». Holocaust Encyclopedia. United States Holocaust Memorial Museum. Վերցված է 2012 թ․ սեպտեմբերի 1-ին.
↑ «Non-Jewish Resistance». Holocaust Encyclopedia. United States Holocaust Memorial Museum. Վերցված է 2017 թ․ մայիսի 29-ին.
↑ Wachsmann, 2015, էջ 125
↑ «Commissar Order». Holocaust Encyclopedia. United States Holocaust Memorial Museum. Վերցված է 2017 թ․ մայիսի 29-ին.
↑ Fischel, 2010, էջ 184
↑ Петрюк П. Т., Петрюк А. П. Психиатрия при нацизме: насильственная стерилизация душевнобольных и других лиц. Сообщение 2 // Психічне здоров’я. — 2011. — № 1. — С. 54–62.
↑ ^450,0 ^450,1 Bach O (2005). «Euthanasie im Dritten Reich — psychiatriegeschichtliches Inferno». Ärzteblatt Sachsen (German) (4): 146–152.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
↑ Герлант У. Эвтаназия — преступление национал-социалистов // Вестник Ассоциации психиатров Украины. — 2013. — № 2.
↑ Bach O. Zur Zwangssterilisierungspraxis in der Zeit des Faschismus im Bereich der Gesundheitsämter Leipzig und Grimma // Medizin im Faschismus. Berlin. 1983. էջեր 188–194.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
↑ Иванюшкин А. Я. Профессиональная этика в медицине (философские очерки) / АМН СССР. — Москва: Медицина, 1990. — С. 197. — 224 с. — ISBN 5-225-00661-2
↑ Мюллер-Хилл Б., профессор Института генетики Кельнского университета Генетика человека и массовые убийства // Человек. — 1997. — № 4.
↑ ^455,0 ^455,1 ^455,2 Strous R.D. Психиатры Гитлера: целители и научные исследователи, превратившиеся в палачей, и их роль в наши дни (расширенный реферат) Врачи и их преступления против человечества в нацистской Германии // Психиатрия и психофармакотерапия им. П.Б. Ганнушкина : журнал. — 2006. — В. 5. — Т. 8. Архивировано из первоисточника 2012 թ․ հուլիսի 15.
↑ ^456,0 ^456,1 Петрюк П. Т., Петрюк А. П. Психиатрия при нацизме: проведение «Акции T-4» с массовым участием психиатров. Сообщение 4 // Психічне здоров’я. — 2011. — № 3. — С. 69–77.
↑ Harran, 2000, էջ 108
↑ ^458,0 ^458,1 ^458,2 ^458,3 Steakley, 1974
↑ Longerich, 2012, էջ 237
↑ «Lesbians and the Third Reich». Holocaust Encyclopedia. United States Holocaust Memorial Museum. Վերցված է 2018 թ․ հունիսի 7-ին.
↑ Giles, 1992, էջեր 45–7
↑ Жертвы нацизма. Обзор. — Энциклопедия Холокоста. — United States Holocaust Memorial Museum
↑ Вальтрауд Куссерова, Свидетельница Иеговы, несколько раз была арестована за отказ произносить приветствие «Хайль Гитлер». — Энциклопедия Холокоста. — United States Holocaust Memorial Museum
↑ Milton, 2001, էջեր 346–349
↑ Lusane, 2003, էջեր 97–8
↑ «Blacks during the Holocaust». Holocaust Encyclopedia. United States Holocaust Memorial Museum. Վերցված է 2017 թ․ մայիսի 29-ին.
↑ Hitler, Adolf. Mein Kampf, pp. 315 and 320.
↑ Katz, Jews and Freemasons in Europe cited in The Encyclopedia of the Holocaust, volume 2, page 531.
↑ United States Holocaust Memorial Museum, Freemasonry under the Nazi Regime
↑ «GrandLodgeScotland.com». Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ մայիսի 31-ին. Վերցված է 2018 թ․ դեկտեմբերի 2-ին.
↑ «Список 700 поляков, казненных нацистами». Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ մայիսի 10-ին. Վերցված է 2018 թ․ դեկտեմբերի 2-ին.
↑ «Holocaust History — ZEGOTA — Aid Polish Jews During the Holocaust». Արխիվացված է օրիգինալից 2011-08-24-ին. Վերցված է 2018-12-02-ին. {{cite web}}: no-break space character in |title= at position 18 (օգնություն)
↑ Шоа. Информационно-аналитический портал Արխիվացված 2009-05-22 Wayback Machine.
↑ «БАНАЛЬНОСТЬ ДОБРА, ИЛИ КАК ИТАЛЬЯНСКИЕ ФАШИСТЫ СПАСАЛИ ЕВРЕЕВ». Արխիվացված է օրիգինալից 2009 թ․ մայիսի 28-ին. Վերցված է 2018 թ․ դեկտեմբերի 2-ին.
↑ Кто забыл арабов — «праведников народов мира»? // Михаэль Дорфман
↑ Рауль Валленберг не был шпионом
↑ «Загадочная смерть Рауля Валленберга». Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ փետրվարի 7-ին. Վերցված է 2008 թ․ փետրվարի 7-ին.
↑ Righteous Among the Nations — per Country & Ethnic Origin January 1, 2010 Արխիվացված Հունվար 23, 2009 Wayback Machine(անգլ.)
↑ «Request Rejected». Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ մարտի 9-ին. Վերցված է 2013 թ․ մարտի 7-ին.
↑ Buchheim 1968, էջեր. 372–3.
↑ ^481,0 ^481,1 Buchheim, 1968
↑ Buchheim, 1968, էջ 381
↑ Buchheim, 1968, էջեր 386–7
↑ Browning, 1998, էջ 57
↑ «О причинах нацистского геноцида: версия профессора Гольдхагена». callofzion.ru. Վերցված է 2015 թ․ փետրվարի 4-ին.
↑ «Ревностные подручные Гитлера». jewniverse.ru — Перевод Игоря Островского. Վերցված է 2015 թ․ փետրվարի 4-ին.
↑ Bauer, Yehuda (2002). Rethinking the Holocaust. New Haven, Conn: Yale University Press. էջ 48. ISBN 0-300-09300-4.
↑ Новый взгляд на причины нацистского террора.
↑ Marrus, 1987, էջեր 89–91
↑ Evans, 1989, էջ 71
↑ ^491,0 ^491,1 Marrus, 1987, էջ 92
↑ Marrus, 1987, էջ 93
↑ ^493,0 ^493,1 ^493,2 Biddiss, 2001, էջ 643
↑ Snyder, 1976, էջ 255
↑ Biddiss, 2001, էջեր 643–644
↑ Conot, 1984, էջ 495
↑ Biddiss, 2001, էջ 646
↑ Crowe, 2008, էջ 412
↑ Crowe, 2008, էջեր 430-433
↑ Merkado-Ettedgui, Avi (2018). «The Auschwitz Avengers: inside the Holocaust revenge plot to kill six million Germans». The Telegraph (բրիտանական անգլերեն). 0307-1235. Վերցված է 2018 թ․ փետրվարի 4-ին.
↑ «Holocaust: The Revenge Plot» (անգլերեն). www.channel4.com. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ փետրվարի 4-ին. Վերցված է 2018 թ․ փետրվարի 4-ին.
↑ «De jødiske hevnerne som slo tilbake mot tyskerne etter Holocaust». Dagbladet.no (նորվեգերեն). 2018 թ․ փետրվարի 1. Վերցված է 2018 թ․ փետրվարի 4-ին.
↑ ^503,0 ^503,1 «Reparations and Restitutions» (PDF). Shoah Resource Center. Yad Vashem. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2017 թ․ մայիսի 16-ին. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 5-ին.
↑ Zweig, 2001, էջեր 531–532
↑ «Payment Programme of the Foundation EVZ». Bundesarchiv. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 5-ին.
↑ Staff (2013 թ․ մայիսի 29). «Holocaust Reparations: Germany to Pay 772 Million Euros to Survivors». Spiegel Online International.
↑ Staff (2014 թ․ դեկտեմբերի 5). «Pour le rôle de la SNCF dans la Shoah, Paris va verser 100 000 euros à chaque déporté américain». Le Monde (ֆրանսերեն).
↑ Davies, Lizzie (2009 թ․ փետրվարի 17). «France responsible for sending Jews to concentration camps, says court». The Guardian.
↑ Bazyler, 2005, էջ 173
↑ Richard V. Pierard. Holocaust Denial: What It Is and Why Evangelical Scholars Must Categorically Reject It(անգլ.) // Global Journal of Classical Theology. — Patrick Henry College, 2004. — В. 1. — Т. 4. — ISSN 1521-6055.
↑ Is the Holocaust Unique? Perspectives on Comparative Genocide / Edited and with an Introduction by Alan S. Rosenbaum. — 3 ed.. — Westview Press, 2009. — 385 p. — ISBN 978-0-8133-4406-5
↑ «Отрицание Катастрофы». Энциклопедия Катастрофы, избранные статьи. Яд ва-Шем. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 19-ին. Վերցված է 2011 թ․ հունվարի 5-ին.
↑ ^513,0 ^513,1 Yves Ternon. (2003). «La problématique du négationnisme» (ֆրանսերեն). imprescriptible.fr. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 19-ին. Վերցված է 2011 թ․ հունիսի 2-ին.
↑ «Introduction: Denial as Anti-Semitism». Holocaust Denial: An Online Guide to Exposing and Combating Anti-Semitic Propaganda (անգլերեն). Northwest Coalition Against Malicious Harassment, Anti-Defamation League. 1995, 2001. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 19-ին. Վերցված է 2011 թ․ հունվարի 9-ին.
↑ «Antisemitism and Racism Country Reports: United States» (անգլերեն). Stephen Roth Institute. 2000. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 19-ին. Վերցված է 2011 թ․ հունվարի 11-ին.
↑ Amarnath Amarasingam. Who Denies the Holocaust And Why Do They Deny It?(անգլ.) // Jewish Magazine. — 2007. — В. 115.
↑ Andrew E. Mathis. (2004 թ․ հուլիսի 2). «Holocaust Denial, a Definition» (անգլերեն). The Holocaust History Project. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 19-ին. Վերցված է 2011 թ․ հունվարի 12-ին.
↑ Herman Otten. Christian Responsibility to Truth(անգլ.) // Journal of Historical Review. — Institute for Historical Review, September-October 1993. — В. 5. — Т. 13. — С. 32-33.
↑ ^519,0 ^519,1 Липштадт Д. и др. «Отрицание Холокоста». «Суд над отрицанием Холокоста»: Использование истории против искажения фактов. Университет Эмори. Վերցված է 2011 թ․ հունվարի 7-ին.
↑ ^520,0 ^520,1 Vest R. (2001). «Holocaust Denial: Past, Present, and Future». J495 - Proseminar for History Majors (AKA: Senior Seminar) (անգլերեն). Indiana University Southeast. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 19-ին. Վերցված է 2011 թ․ հունվարի 7-ին.
↑ Atkins S. E. Holocaust denial as an international movement. — ABC-CLIO, 2009. — P. 81. — 320 p. — ISBN 9780313345388
↑ Циммерман Д. Часть 3: Идеология. Глава 8. Дэвид Ирвинг и Теодор Кауфман // Отрицание Холокоста = Holocaust denial: demographics, testimonies, and ideologies / пер. М. Улановская, ред. И. Островский. — University Press of America, 2005. — 318 с.
↑ Мамедов А. Еще раз о шести миллионах // Лехаим : журнал. — Октябрь 2008. — В. 10 (198).
↑ «History is the attempt to describe events of the past and move from description to analysis, in accordance with certain agreed rules of evidence, of analysis of language, and of logic». Yehuda Bauer, Historian of the Holocaust(անգլ.) // Dimensions, a Journal of Holocaust Studies. — 2004. — В. 1. — Т. 18. — ISSN 0882-1240. Архивировано из первоисточника 2 Դեկտեմբերի 2006.
↑ Полян П. М. Отрицание и геополитика Холокоста // А. Р. Кох, П. М. Полян. Отрицание отрицания, или Битва под Аушвицем : Сборник. — М.: Три квадрата, 2008. — С. 22-23. — ISBN 5-94607-105-X, ISBN 978-5-94607-105-5, ISBN 978-5-94607-105-X (ошибоч.).
↑ «Резолюция Генеральной Ассамблеи ООН «Память о Холокосте»». ООН. 21 ноября 2005. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 19-ին. Վերցված է 2011 թ․ հունվարի 12-ին.
↑ «Резолюция Генеральной ассамблеи ООН № 61/255». ООН. 26 января 2007. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 19-ին. Վերցված է 2011 թ․ հունվարի 12-ին.
↑ Капинус О. С., Додонов В. Н. Ответственность за разжигание расовой, национальной и религиозной вражды, а также за другие «преступления ненависти» по уголовному праву зарубежных стран // Законы России: опыт, анализ, практика : журнал. — М.: Издательский дом «Буквовед», 2007. — В. 8. — С. 76-85. — ISSN 1992-8041.
↑ Jacqueline Lechtholz-Zey. (2010 թ․ հունիսի 24). «The Laws Banning Holocaust Denial» (PDF) (անգլերեն). GPN. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2012 թ․ փետրվարի 3-ին. Վերցված է 2011 թ․ օգոստոսի 29-ին.
↑ «Резолюция, принятая Генеральной Ассамблеей 60/7. Память о Холокосте» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2013 թ․ դեկտեմբերի 14-ին. Վերցված է 2018 թ․ դեկտեմբերի 14-ին.
↑ «Основные сведения — Программа просветительской деятельности «Холокост и Организация Объединенных Наций»». ООН. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 30-ին. Վերցված է 2012 թ․ փետրվարի 4-ին.
↑ Remembering all Holocaust victims Արխիվացված 2006-07-09 Wayback Machine(անգլ.)
↑ В Освенциме прошла церемония памяти жертв концлагеря
↑ Рейхман Г. Холокост в советской литературе и кино // Новости недели. — 21 марта 2013 года. Архивировано из первоисточника 12 Հոկտեմբերի 2013.
↑ Черненко М. М. Красная звезда, желтая звезда. — Текст, 2006. — С. 115. — 320 с. — (Еврейская книга). — 3000 экз. — ISBN 5-7516-0504-7
↑ Елена Барабан. «Семейный круг: трактовка родства, евреев и военнопленных в сталинском кино о войне» // Ab Imperio. 3/2009

Աղբյուրներ

Amar, Tarik Cyril (2015). The Paradox of Ukrainian Lviv: A Borderland City between Stalinists, Nazis, and Nationalists. Ithaca, NY: Cornell University Press. ISBN 1501700839.
Arad, Yitzhak (1987). Belzec, Sobibor, Treblinka: The Operation Reinhard Death Camps. Bloomington, IN: Indiana University Press. ISBN 978-0-253-21305-1. {{cite book}}: Unknown parameter |= ignored (օգնություն)
——— (2009). The Holocaust in the Soviet Union. Lincoln, NE: University of Nebraska Press. ISBN 978-0-8032-4519-8. {{cite book}}: Unknown parameter |= ignored (օգնություն)
Arad, Yitzhak; Gutman, Yisrael; Margaliot, Abraham, eds. (2014) [1981]. Documents on the Holocaust: Selected Sources on the Destruction of the Jews of Germany and Austria, Poland, and the Soviet Union. Pergamon Press/Elsevier. ISBN 978-0-803-25937-9.
Bajohr, Frank; Pohl, Dieter (2008). Massenmord und schlechtes Gewissen: Die deutsche Bevölkerung die NS-Führung und der Holocaust. Frankfurt am Main: Fischer Taschenbuch Verlag.
Bauer, Yehuda (1997) [1979]. «Forms of Jewish Resistance». In Niewyk, Donald L. (ed.). The Holocaust: Problems and Perspectives of Interpretation. Boston: Houghton Mifflin. էջեր 116–132. ISBN 0-669-41700-9. {{cite encyclopedia}}: Unknown parameter |= ignored (օգնություն)
——— (1998) [1994]. «Gypsies». In Gutman, Yisrael; Berenbaum, Michael (eds.). Anatomy of the Auschwitz Death Camp. Bloomington, IN: Indiana University Press. էջեր 441–455. ISBN 0-253-20884-X. {{cite encyclopedia}}: Unknown parameter |= ignored (օգնություն)
——— (2001) [1982]. A History of the Holocaust (Revised ed.). New York: Franklin Watts. ISBN 0-531-15576-5. {{cite book}}: Unknown parameter |= ignored (օգնություն)
Bauer, Yehuda (1994). Jews for Sale?: Nazi-Jewish Negotiations, 1933–1945 (անգլերեն). New Haven: Yale University Press. ISBN 9780300059137. {{cite book}}: Unknown parameter |= ignored (օգնություն)
——— (2002). Rethinking the Holocaust. New Haven, CT: Yale University Press. ISBN 0-300-09300-4. {{cite book}}: Unknown parameter |= ignored (օգնություն)
Bauer, Yehuda; Rozett, Robert (1990). «Appendix». In Gutman, Israel (ed.). Encyclopedia of the Holocaust. New York: Macmillan Library Reference. էջեր 1797–1802. ISBN 0-02-896090-4. {{cite encyclopedia}}: Text "Yehuda Bauer" ignored (օգնություն); Unknown parameter |= ignored (օգնություն)
Baumel, Judith Tydor (2001). «Concentration Camps». In Laqueur, Walter (ed.). The Holocaust Encyclopedia. New Haven, CT: Yale University Press. էջեր 133–135. ISBN 0-300-08432-3.
Bazyler, Michael J. (2005) [2003]. Holocaust Justice: The Battle for Restitution in America's Courts. New York and London: New York University Press. ISBN 978-0814729380.
Bell, Martin (2017). War and the Death of News. London: Oneworld Publications. ISBN 978-1-7860-7109-5. {{cite book}}: Unknown parameter |= ignored (օգնություն)
Ben-Rafael, Eliezer; Glöckner, Olaf; Sternberg, Yitzhak (2011). Jews and Jewish Education in Germany Today. Leiden: Brill. ISBN 978-90-04-25329-2.
Benz, Wolfgang (1996). Dimension des Völkermords. Die Zahl der jüdischen Opfer des Nationalsozialismus (գերմաներեն). Dtv. ISBN 3-423-04690-2.
Berenbaum, Michael (2002). «Foreword». In Braham, Randolph L.; Miller, Scott (eds.). The Nazis' Last Victims: The Holocaust in Hungary. Detroit: Wayne State University Press. էջ 9.
——— (2006). The World Must Know: The History of the Holocaust as Told in the United States Holocaust Memorial Museum (2nd ed.). Washington, DC: United States Holocaust Memorial Museum. ISBN 978-0-8018-8358-3. {{cite book}}: Unknown parameter |= ignored (օգնություն)
Bergen, Doris (2016). War & Genocide: A Concise History of the Holocaust (Third ed.). Lanham, MD: Rowman & Littlefield. ISBN 978-1-4422-4228-9.
Berghahn, Volker R. (1999). «Germans and Poles, 1871–1945». In Bullivant, Keith; Giles, Geoffrey J.; Pape, Walter (eds.). Yearbook of European Studies. Germany and Eastern Europe: Cultural Identities and Cultural Differences. Vol. 13. Amsterdam and Atlanta, GA: Rodopi. էջեր 15–36. ISBN 978-9042006881. {{cite book}}: Unknown parameter |= ignored (օգնություն)
Biddiss, Michael (2001). «Nuremberg trials». In Dear, Ian; Foot, Richard D. (eds.). The Oxford Companion to World War II. Oxford: Oxford University Press. էջեր 643–646. ISBN 0-19-280670-X.
Black, Jeremy (2016). The Holocaust: History and Memory. Bloomington, IN: Indiana University Press. ISBN 978-0-253-02214-1.
Bloxham, Donald (2009). The Final Solution: A Genocide. Oxford, UK: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-955034-0.
Braham, Randolph L. (2011). «Hungary: The Controversial Chapter of the Holocaust». In Braham, Randolph L.; vanden Heuvel, William Jacobus (eds.). The Auschwitz Reports and the Holocaust in Hungary. Boulder, CO: Social Science Monographs. էջեր 29–49. {{cite book}}: Unknown parameter |= ignored (օգնություն)
Browning, Christopher (2001). «Madagascar Plan». In Laqueur, Walter (ed.). The Holocaust Encyclopedia. New Haven, CT: Yale University Press. էջեր 407–409. ISBN 0-300-08432-3. {{cite encyclopedia}}: Unknown parameter |= ignored (օգնություն)
——— (1986). «Nazi Ghettoization Policy in Poland: 1939–41». Central European History. 19 (4): 343–368. doi:10.1017/s0008938900011158. ISSN 0008-9389. JSTOR 4546081. {{cite journal}}: Unknown parameter |= ignored (օգնություն)
——— (1998) [1992]. Ordinary Men: Reserve Police Battalion 101 and the Final Solution in Poland. New York: HarperPerennial. ISBN 0-06-099506-8. {{cite book}}: Unknown parameter |= ignored (օգնություն)
——— (2004). The Origins of the Final Solution: The Evolution of Nazi Jewish Policy, September 1939 – March 1942. Jerusalem: Yad Vashem. {{cite book}}: Unknown parameter |= ignored (օգնություն)
Buchheim, Hans (1968). «Command and Compliance». In Helmut Krausnick; Hans Buchheim; Broszat, Martin; Jacobsen, Hans-Adolf (eds.). The Anatomy of the SS State. New York: Walker and Company. էջեր 303–396.
Burleigh, Michael (2001). The Third Reich: A New History. New York: Hill and Wang. ISBN 0-8090-9326-X. {{cite book}}: Unknown parameter |= ignored (օգնություն)
Burleigh, Michael; Wippermann, Wolfgang (1991). The Racial State: Germany 1933–1945. Cambridge, UK: Cambridge University Press. ISBN 0-521-39802-9. {{cite book}}: Text "Michael Burleigh" ignored (օգնություն)
Cesarani, David (2004). Becoming Eichmann: Rethinking the Life, Crimes, and Trial of a 'Desk Murderer'. [New York]: Da Capo Press. ISBN 978-0-306-81476-1. {{cite book}}: Unknown parameter |= ignored (օգնություն)
——— (2016). Final Solution: The Fate of the Jews 1933–1949. New York: St. Martin's Press. ISBN 978-1-250-00083-5. {{cite book}}: Unknown parameter |= ignored (օգնություն)
Chase, Edward T. (1999) [1984]. «Preface». The Transfer Agreement: The Dramatic Story of the Pact Between the Third Reich and Jewish Palestine. Cambridge, Massachusetts: Brookline Books. ISBN 978-0914153139.
Conot, Robert (1984). Justice at Nuremberg. New York: Carroll & Graf. ISBN 978-0-88184-032-2.
Crowe, David M. (2008). The Holocaust: Roots, History, and Aftermath. Boulder, CO: Westview Press. ISBN 978-0-8133-4325-9.
Dawidowicz, Lucy (1986) [1975]. The War Against the Jews: 1933–1945 (Tenth Anniversary ed.). New York: Bantam. ISBN 0-553-34532-X. {{cite book}}: Unknown parameter |= ignored (օգնություն)
Dwork, Deborah; van Pelt, Robert Jan (2003). Holocaust: A History. New York: W. W. Norton. ISBN 0-393-05188-9.
Edelheit, Abraham J. (1994). History of the Holocaust: A Handbook and Dictionary. Westview Press. ISBN 0813322405.
Evans, Richard J. (1989). In Hitler's Shadow: West German Historians and the Attempt to Escape from the Nazi Past. New York: Pantheon. ISBN 0-679-72348-X. {{cite book}}: Unknown parameter |= ignored (օգնություն)
——— (2002). Lying About Hitler: The Holocaust, History and the David Irving Trial. New York: Basic Books. ISBN 0-465-02153-0. {{cite book}}: Unknown parameter |= ignored (օգնություն)
——— (2004) [2003]. The Coming of the Third Reich. New York: Penguin. ISBN 1-59420-004-1. {{cite book}}: Unknown parameter |= ignored (օգնություն)
——— (2005). The Third Reich in Power. New York: Penguin. ISBN 1-59420-074-2. {{cite book}}: Unknown parameter |= ignored (օգնություն)
——— (2008). The Third Reich at War. New York: Penguin. ISBN 978-1-59420-206-3. {{cite book}}: Unknown parameter |= ignored (օգնություն)
——— (2015). The Third Reich in History and Memory. London: Abacus. ISBN 978-0-349-14075-9. {{cite book}}: Unknown parameter |= ignored (օգնություն)
Fritzsche, Peter (2009). Life and Death in the Third Reich. Harvard University Press. էջեր 38–39. ISBN 0674033744.
Fischel, Jack R. (1998). The Holocaust. Westport, CT: Greenwood Press. ISBN 0-313-29879-3.
——— (2010). Historical Dictionary of the Holocaust (Second ed.). Lanham, MD: Scarecrow Press. ISBN 978-0-8108-6774-1.
Fischer, Conan (2002). The Rise of the Nazis. New Frontiers in History (Second ed.). Manchester, UK: Manchester University Press. ISBN 0-7190-6067-2.
Fischer, Klaus (1998) [1995]. Nazi Germany: A New History. New York: Barnes & Noble. ISBN 0-7607-0736-7.
Fisher, Ronit (2001). «Medical Experimentation». In Laqueur, Walter (ed.). The Holocaust Encyclopedia. New Haven: Yale University Press. էջեր 410–414. ISBN 0-300-08432-3.
Fleming, Michael (Spring 2014a). «Allied Knowledge of Auschwitz: A (Further) Challenge to the 'Elusiveness' Narrative». Holocaust and Genocide Studies. 28 (1): 31–57. doi:10.1093/hgs/dcu014.
Fleming, Michael (2014b). Auschwitz, the Allies and Censorship of the Holocaust. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 978-1-1070-6279-5.
Friedlander, Henry (1994). «Step by Step: The Expansion of Murder, 1939–1941». German Studies Review. 17 (3): 495–507. doi:10.2307/1431896. JSTOR 1431896. {{cite journal}}: Unknown parameter |= ignored (օգնություն)
Friedländer, Saul (1997). Nazi Germany and the Jews: The Years of Persecution 1933–1939. New York: Harper Collins. ISBN 0-06-019042-6. {{cite book}}: Unknown parameter |= ignored (օգնություն)
——— (2007). The Years of Extermination: Nazi Germany and the Jews 1939–1945. New York: Harper Perennial. ISBN 978-0-06-093048-6. {{cite book}}: Unknown parameter |= ignored (օգնություն)
Friling, Tuvia; Ioanid, Radu; Ionesc, Mihail E., eds. (2004). Final Report, International Commission on the Holocaust in Romania (pdf). Iași: Polirom. ISBN 973-681-989-2.
Fritz, Stephen (2011). Ostkrieg: Hitler's War of Extermination in the East. Lexington, KY: University Press of Kentucky. ISBN 978-0-8131-3416-1.
Garbe, Detlef (2001). «Social Disinterest, Governmental Disinformation, Renewed Persecution, and Now Manipulation of History?». In Hans Hesse (ed.). Persecution and Resistance of Jehovah's Witnesses During the Nazi-Regime 1933–1945. Bremen: Edition Temmen. էջեր 251–265.
Gellately, Robert (2001). Backing Hitler: Consent and Coercion in Nazi Germany. Oxford: Oxford University Press. ISBN 0-19-820560-0. {{cite book}}: Unknown parameter |= ignored (օգնություն)
Gellately, Robert; Stoltzfus, Nathan (2001). Social Outsiders in Nazi Germany. Princeton University Press. ISBN 978-0691086842. {{cite book}}: Unknown parameter |= ignored (օգնություն)
Gerlach, Christian (December 1998). «The Wannsee Conference, the fate of German Jews, and Hitler's decision in principle to exterminate all European Jews». The Journal of Modern History. 70 (4): 759–812. doi:10.1086/235167. {{cite journal}}: Unknown parameter |= ignored (օգնություն)
——— (2016). The Extermination of the European Jews. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0-521-70689-0.
Gilbert, Martin (2001). «Final Solution». In Dear, Ian; Foot, Richard D. (eds.). The Oxford Companion to World War II. Oxford, UK: Oxford University Press. էջեր 285–292. ISBN 0-19-280670-X. {{cite encyclopedia}}: Unknown parameter |= ignored (օգնություն)
——— (1985). The Holocaust: A History of the Jews of Europe During the Second World War. New York: Henry Holt. ISBN 0-8050-0348-7. {{cite book}}: Unknown parameter |= ignored (օգնություն)
Giles, Geoffrey J. (1992). «The Most Unkindest Cut of All: Castration, Homosexuality and Nazi Justice». Journal of Contemporary History. 27 (1): 41–61. doi:10.1177/002200949202700103. JSTOR 260778.
Gray, Michael (2015). Teaching the Holocaust: Practical Approaches for Ages 11–18. Abingdon and New York: Routledge. ISBN 978-1-317-65082-9.
Gutman, Israel (1994). Resistance: The Warsaw Ghetto Uprising. Boston, MA: Houghton Mifflin. ISBN 0-395-60199-1.
Hanauske-Abel, Hartmut M. (1996 թ․ դեկտեմբերի 7). «Not a slippery slope or sudden subversion: German medicine and National Socialism in 1933». BMJ. 313 (7070): 1453–1463. doi:10.1136/bmj.313.7070.1453. JSTOR 29733730.
Hancock, Ian (2004). «Romanies and the Holocaust: A Reevaluation and Overview». In Dan Stone (ed.). The Historiography of the Holocaust. New York, NY: Palgrave-Macmillan. էջեր 383–396. {{cite book}}: Unknown parameter |= ignored (օգնություն)
Harran, Marilyn J. (2000). The Holocaust Chronicle. Lincolnwood, IL: Publications International. ISBN 0-7853-2963-3.
Hayes, Peter, ed. (2015). How Was It Possible?: A Holocaust Reader. Lincoln, NE: University of Nebraska Press. {{cite book}}: Unknown parameter |= ignored (օգնություն)
Hilberg, Raul (2003). The Destruction of the European Jews (3rd ed.). New Haven, CT: Yale University Press. {{cite book}}: Unknown parameter |= ignored (օգնություն)
——— (1980). «The Ghetto as a Form of Government». Annals of the American Academy of Political and Social Science. 450: 98–112. doi:10.1177/000271628045000109. JSTOR 1042561. {{cite journal}}: Unknown parameter |= ignored (օգնություն)
——— (1993) [1992]. Perpetrators Victims Bystanders: The Jewish Catastrophe 1933–1945. New York: HarperPerennial. ISBN 0-06-099507-6. {{cite book}}: Unknown parameter |= ignored (օգնություն)
——— (1996). The Politics of Memory: The Journey of a Holocaust Historian. Chicago, IL: Ivan R. Dee. ISBN 1566631165. {{cite book}}: Unknown parameter |= ignored (օգնություն)
Hildebrand, Klaus (1984). The Third Reich. Translated by Falla, P. S. London: George Allen & Unwin. ISBN 0-04-943033-5. {{cite book}}: Unknown parameter |= ignored (օգնություն)
Hitchcock, William I. (2008). The Bitter Road to Freedom: A New History of the Liberation of Europe. New York: Free Press. ISBN 978-0-7432-7381-7.
Huttenbach, Henry R. (2016) [1991]. «The Romani Pořajmos: The Nazi Genocide of Gypsies in Germany and Eastern Europe». In Crowe, David; Kolsti, John (eds.). The Gypsies of Eastern Europe. Abingdon and New York: Routledge. էջեր 31–50. ISBN 978-1-315-49024-3.
Jones, Adam (2006). Genocide: A Comprehensive Introduction. London: Routledge. ISBN 0-415-35384-X.
Kennedy, David M., ed. (2007). The Library of Congress World War II Companion. New York: Simon & Schuster. ISBN 978-0-7432-5219-5. {{cite book}}: Unknown parameter |= ignored (օգնություն)
Kershaw, Ian (1998). Hitler 1889–1936: Hubris. New York: W. W. Norton. ISBN 978-0-393-32035-0. {{cite book}}: Unknown parameter |= ignored (օգնություն)
——— (2000). Hitler 1936–1945: Nemesis. New York: W. W. Norton. ISBN 978-0-393-32252-1. {{cite book}}: Unknown parameter |= ignored (օգնություն)
Kochanski, Halik (2012). The Eagle Unbowed: Poland and the Poles in the Second World War. Cambridge, MA: Harvard University Press. ISBN 978-0-674-06814-8.
Kwiet, Konrad (2004). «Forced Labour of German Jews in Nazi Germany». In Cesarani, David (ed.). Holocaust: Concepts in Historical Studies: Volume II: From the Persecution of the Jews to Mass Murder. London: Routledge. էջեր 59–81. ISBN 0-415-27511-3.
Landau, Ronnie S. (2016) [1992]. The Nazi Holocaust: Its History and Meaning. London: I.B. Tauris. ISBN 978-1-78076-971-4.
Laqueur, Walter (2001). «Jewish Brigade». In Laqueur, Walter (ed.). The Holocaust Encyclopedia. New Haven: Yale University Press. էջ 351. ISBN 0-300-08432-3.
Lichtblau, Eric (2013 թ․ մարտի 1). «The Holocaust Just Got More Shocking». The New York Times. Վերցված է 2013 թ․ մարտի 2-ին.
Lifton, Robert J. (2000) [1986]. The Nazi Doctors: Medical Killing and the Psychology of Genocide (2000 ed.). New York: Basic Books. ISBN 978-0-465-04905-9. {{cite book}}: Unknown parameter |= ignored (օգնություն)
Löb, Ladislaus (2009). Rezso Kasztner. The Daring Rescue of Hungarian Jews: A Survivor's Account. London: Random House/Pimlico. {{cite book}}: Unknown parameter |= ignored (օգնություն)
Longerich, Peter (2010). Holocaust: The Nazi Persecution and Murder of the Jews. Oxford, UK: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-280436-5. {{cite book}}: Unknown parameter |= ignored (օգնություն)
——— (2012). Heinrich Himmler. Oxford, UK: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-959232-6. {{cite book}}: Unknown parameter |= ignored (օգնություն)
Lukas, Richard C. (2012). The Forgotten Holocaust: The Poles under German Occupation 1939–1944 (Third ed.). New York: Hippocrene Books. ISBN 978-0-7818-1302-0.
Lusane, Clarence (2003). Hitler's Black Victims: The Historical Experience of Afro-Germans, European Blacks, Africans and African Americans in the Nazi Era. London; New York: Routledge. {{cite book}}: Unknown parameter |= ignored (օգնություն)
Lustigman, Marsha; Lustigman, Michael M. (1994 թ․ հոկտեմբերի 16). «Bibliographic Classification of Documents Dealing with the Subject 'Holocaust'». Alexandria, VA: 5th ASIS SIG/CR Classification Research Workshop: 111–120. doi:10.7152/acro.v5i1.1378. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
Maier, Charles S. (1997) [1988]. The Unmasterable Past: History, Holocaust, and German National Identity (Reprint ed.). Cambridge, MA: Harvard University Press. ISBN 0-674-92977-2. {{cite book}}: Unknown parameter |= ignored (օգնություն)
Marrus, Michael R. (1987). The Holocaust in History. New York: Meridian. ISBN 0-452-00953-7.
——— (2015). «Series Preface». In Marrus, Michael R. (ed.). The Nazi Holocaust. Part 1: Perspectives on the Holocaust. Westport and London: Meckler.
Matthäus, Jürgen (2004). «Operation Barbarossa and the Onset of the Holocaust, June–December 1941». The Origins of the Final Solution: The Evolution of Nazi Jewish Policy, September 1939 – March 1942. Lincoln, NE: University of Nebraska Press. էջեր 244–308. ISBN 0-8032-1327-1.
Mazower, Mark (2008). Hitler's Empire: Nazi Rule in Occupied Europe. New York: Penguin. ISBN 978-1-59420-188-2. {{cite book}}: Unknown parameter |= ignored (օգնություն)
McKale, Donald M. (2002). Hitler's Shadow War: The Holocaust and World War II. New York: Cooper Square Press. ISBN 0-8154-1211-8.
Michman, Dan (2012) [2010]. «Jews». In Hayse, Peter; Roth, John K. (eds.). The Oxford Handbook of Holocaust Studies. Oxford, UK: Oxford University Press. էջեր 185–202. ISBN 978-0-19-966882-3.
Milton, Sybil (2001). «Jehovah's Witnesses». In Laqueur, Walter (ed.). The Holocaust Encyclopedia. New Haven: Yale University Press. էջեր 346–350. ISBN 0-300-08432-3.
Montague, Patrick (2012). Chelmno and the Holocaust: A History of Hitler's First Death Camp. Chapel Hill, NC: University of North Carolina Press. ISBN 978-0-8078-3527-2.
Müller-Hill, Benno (1999). «The Blood from Auschwitz and the Silence of the Scholars». History and Philosophy of the Life Sciences. 21 (3): 331–365. JSTOR 23332180. {{cite journal}}: Unknown parameter |= ignored (օգնություն)
Naimark, Norman M. (2001). Fires of Hatred: Ethnic Cleansing in Twentieth-Century Europe. Cambridge, MA: Harvard University Press. ISBN 0-674-00313-6. {{cite book}}: Unknown parameter |= ignored (օգնություն)
Niewyk, Donald L.; Nicosia, Francis R. (2000). The Columbia Guide to the Holocaust. New York: Columbia University Press. ISBN 0-231-11200-9.
Noakes, Jeremy; Pridham, Geoffrey (1983). Nazism: A History in Documents and Eyewitness Accounts, 1919–1945. Schocken Books.
Novick, Peter (2000) [1999]. The Holocaust in American Life. New York: Houghton Mifflin. ISBN 0-618-08232-8.
Peukert, Detlev (1987) [1982]. Inside Nazi Germany: Conformity, Opposition and Racism In Everyday Life. Translated by Deveson, Richard. New Haven, CT: Yale University Press. ISBN 0-300-04480-1. {{cite book}}: Unknown parameter |= ignored (օգնություն)
——— (1994). «The Genesis of the 'Final Solution' from the Spirit of Science». In Crew, David F. (ed.). Nazism and German Society, 1933–1945. London: Routledge. էջեր 274–299. ISBN 0-415-08240-4. {{cite encyclopedia}}: Unknown parameter |= ignored (օգնություն)
Piotrowski, Tadeusz (1998). Poland's Holocaust: Ethnic Strife, Collaboration With Occupying Forces and Genocide in the Second Republic, 1918–1947. Jefferson, NC: McFarland & Company. {{cite book}}: Unknown parameter |= ignored (օգնություն)
Piper, Franciszek (1998b) [1994]. «Gas chambers and Crematoria». In Gutman, Yisrael; Berenbaum, Michael (eds.). Anatomy of the Auschwitz Death Camp. Bloomington, IN: Indiana University Press. էջեր 157–182. ISBN 0-253-20884-X. {{cite book}}: Unknown parameter |= ignored (օգնություն)
——— (1998a) [1994]. «The Number of Victims». In Gutman, Yisrael; Berenbaum, Michael (eds.). Anatomy of the Auschwitz Death Camp. Bloomington, IN: Indiana University Press. էջեր 61–80. ISBN 0-253-20884-X. {{cite book}}: Unknown parameter |= ignored (օգնություն)
Polonsky, Antony (2001). «Polish Jewry». In Laqueur, Walter (ed.). The Holocaust Encyclopedia. New Haven, CT: Yale University Press. էջեր 486–493. ISBN 0-300-08432-3.
Proctor, Robert (1988). Racial Hygiene: Medicine Under the Nazis. Cambridge, MA: Harvard University Press. ISBN 0-674-74578-7.
Rees, Laurence (2005). Auschwitz: A New History. New York: Public Affairs. ISBN 1-58648-303-X.
Rhodes, Richard (2002). Masters of Death: The SS-Einsatzgruppen and the Invention of the Holocaust. New York: Alfred A. Knopf. ISBN 978-0375409004.
Roseman, Mark (2003). The Villa, The Lake, The Meeting: Wannsee and the Final Solution. London: Penguin Books. ISBN 9-780-1419-2831-9.
Rozett, Robert (1990). «Railways, German». In Gutman, Israel (ed.). Encyclopedia of the Holocaust. New York: Macmillan Library Reference. էջեր 1221–1223. ISBN 0-02-896090-4. {{cite encyclopedia}}: Unknown parameter |= ignored (օգնություն)
Rozett, Robert; Spector, Shmuel, eds. (2013). Encyclopedia of the Holocaust. Abingdon and New York: Routledge. ISBN 1135969574.
Rummel, R. J. (1992). Democide: Nazi Genocide and Mass Murder. New Brunswick, NJ: Transaction Publications.
Samuels, Simon (2009). «Applying the Lessons of the Holocaust». In Alan S. Rosenbaum (ed.). Is the Holocaust Unique? Perspectives on Comparative Genocide. Boulder, CO Philadelphia, PA: Westview Press Perseus Books Group distributor. էջեր 259–270. ISBN 978-0-8133-4406-5. {{cite book}}: Unknown parameter |= ignored (օգնություն)
Snyder, Louis (1976). Encyclopedia of the Third Reich. New York: McGraw Hill. ISBN 0-07-059525-9.
Snyder, Timothy (2010). Bloodlands: Europe Between Hitler and Stalin. New York: Basic Books. ISBN 978-0-465-00239-9. {{cite book}}: Unknown parameter |= ignored (օգնություն)
Steakley, James (January–February 1974). «Homosexuals and the Third Reich». The Body Politic (11).
Spector, Shmuel (1990 թ․ հունվարի 1). «Aktion 1005—Effacing the murder of millions». Holocaust and Genocide Studies. 5 (2): 157–173. doi:10.1093/hgs/5.2.157.
Stone, Dan (2010). Histories of the Holocaust. Oxford New York: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-956679-2.
Strous, Rael D. (2007). «Psychiatry during the Nazi Era: Ethical Lessons for the Modern Professional». Annals of General Psychiatry. 6 (8): 8. doi:10.1186/1744-859X-6-8. PMC 1828151. PMID 17326822.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
Szafranski, Jan (1960). «Poland's Losses in World War II». 1939-1945 War Losses in Poland. Warsaw: Wydawnictwo Zachodnie. էջեր 39–72.
Tec, Nechama (2001). «Resistance in Eastern Europe». In Laqueur, Walter (ed.). The Holocaust Encyclopedia. New Haven: Yale University Press. էջեր 543–550. ISBN 0-300-08432-3.
Trunk, Isaiah (1996) [1972]. Judenrat: The Jewish Councils in Eastern Europe under Nazi Occupation. Lincoln, NE: University of Nebraska Press. ISBN 0-8032-9428-X.
United States Holocaust Memorial Museum (1996). Historical Atlas of the Holocaust. New York: Macmillan. ISBN 0-02-897451-4.
Wachsmann, Nikolaus (2015). Kl: A History of the Nazi Concentration Camps. New York: Farrar, Straus and Giroux. ISBN 978-0-374-11825-9.
Weinberg, David (2001). «France». In Laqueur, Walter (ed.). The Holocaust Encyclopedia. New Haven: Yale University Press. էջեր 213–222. ISBN 0-300-08432-3.
Yahil, Leni (1990). The Holocaust: The Fate of European Jewry, 1932–1945. New York: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-504523-9.
Zimmerman, Joshua D. (2015). The Polish Underground and the Jews, 1939–1945. New York: Cambridge University Press. ISBN 978-1-1070-1426-8.
Zuccotti, Susan (1993). The Holocaust, the French, and the Jews. New York: Basic Books. ISBN 0-465-03034-3.
Zweig, Ronald (2001). «Reparations, German». In Laqueur, Walter (ed.). The Holocaust Encyclopedia. New Haven: Yale University Press. էջեր 530–532. ISBN 0-300-08432-3.

Գրականություն

Benz, Wolfgang (2001). «Death Toll». In Laqueur, Walter (ed.). The Holocaust Encyclopedia. New Haven: Yale University Press. էջեր 137–145. ISBN 0-300-08432-3.
Dwork, Deborah; van Pelt, Robert Jan (2008). Auschwitz: 1270 to the Present (Revised and expanded ed.). New York: Norton. ISBN 978-0-393-32291-0.
Fleming, Gerald (1994) [1984]. Hitler and the Final Solution. Berkeley & Los Angeles, CA: University of California Press. ISBN 0-520-06022-9.
Keren, Nili (2001). «Children». In Laqueur, Walter (ed.). The Holocaust Encyclopedia. New Haven, CT: Yale University Press. ISBN 0-300-08432-3.
Kershaw, Ian (2008). Hitler, the Germans, and the Final Solution. New Haven, CT: Yale University Press. ISBN 978-0-300-15127-5.
Альтман И. А. Холокост и еврейское сопротивление на оккупированной территории СССР / Под ред. проф. А. Г. Асмолова. — М.: Фонд «Холокост», 2002. — 320 с. — ISBN 5-83636-007-7.
Ариизация / Вишлёв О. В. // Анкилоз — Банка. — М. : Большая российская энциклопедия, 2005. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов ; 2004—2017, т. 2). — ISBN 5-85270-330-3.
Нюрнбергские законы / Вишлёв О. В. // Николай Кузанский — Океан. — М. : Большая российская энциклопедия, 2013. — С. 450-451. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов ; 2004—2017, т. 23). — ISBN 978-5-85270-360-6.
Холокост / Матвеева А. Г. // Хвойка — Шервинский. — М. : Большая российская энциклопедия, 2017. — С. 133-134. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов ; 2004—2017, т. 34). — ISBN 978-5-85270-372-9.
Полян П. М. Между Аушвицем и Бабьим Яром: размышления и исследования о Катастрофе. М., 2010.
Холокост: энциклопедия/ ред. Б. Ю. Иванов = The Holocaust: Encyclopedia/ ed. W. Laqueur. — М.: РОССПЭН, 2005. — 808 с. : ил. — ISBN 5-8243-0649-4.
Холокост: энциклопедия: [пер. с англ.]/ Ин-т толерантности Всерос. гос. б-ки иностр. лит, Рос. полит. энцикл.; рук. проекта Е. Ю. Гениева; ред. Б. Ю. Иванов, И. С. Ряховская, В. А. Скороденко. — М.: РОССПЭН, 2008. — 805, [2] с.: фот. — ISBN 5-8243-0649-4.
Яд Вашем: исследования / Сост. Д. Романовский, Д. Зильберкланг. Иерусалим; М., 2009–2010. Т. 1–2;

Արտաքին հղումներ

Global Directory of Holocaust Museums.
H-Holocaust, H-Net discussion list for librarians, scholars and advanced students.
Online documents available from the Dwight D. Eisenhower Presidential Library.
The Wiener Library for the Study of the Holocaust & Genocide.
"Common Questions about the Holocaust" Արխիվացված 2019-04-18 Wayback Machine, United States Holocaust Memorial Museum
"Wannsee Protocol, January 20, 1942", Avalon Project.
Stills from Soviet documentary "The Atrocities committed by German Fascists in the USSR" ((1); (2); (3))
Nazi Concentration and Prison Camps (1945), Nuremberg Trials Documentary]
The Holocaust Chronicle
Holocaust Education & Archive Research Team
"Human laboratory animals". Life magazine, 22(8), 24 February 1947, pp. 81–84.
Катастрофа. Нацистская политика уничтожения еврейского народа и этапы Катастрофы՝ հոդվածը Հրեական էլեկտրոնային հանրագիտարանում
«Национальный Мемориал Катастрофы (Шоа) и Героизма «Яд ва-Шем» в Иерусалиме». Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 31.1.2011-ին.(ռուս.)
«Центр «Холокост»». Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 23-ին. Վերցված է 31.1.2011-ին.(ռուս.)
«Интернет о Холокосте». Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 23-ին. Վերցված է 31.1.2011-ին.(ռուս.)
«Всемирный форум памяти Холокоста «Жизнь народу моему!»». Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 23-ին. Վերցված է 31.1.2011-ին.(ռուս.)
«Антисемитизм. Катастрофа». Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 23-ին. Վերցված է 31.1.2011-ին.(ռուս.)
«Проект «Живая история»». Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 23-ին. Վերցված է 31.1.2011-ին.(ռուս.)

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Հոլոքոստ» հոդվածին։

[4] Եբրայերեն՝ השואה, ՀաՇոա, «աղետը»։

[6] Միացյալ Նահանգների Հոլոքոստի հիշատակի թանգարան. «Վեց միլիոն հրեաներ զոհվել են Հոլոքոստի ժամանակ... Համաձայն Ամերիկյան հրեական տարեգրքի՝ Եվրոպայի հրեական բնակչությունը եղել է շուրջ 9,5 միլիոն 1933 թվականին։ Մինչ 1945 թվականը Եվրոպայի հրեաների մեծ մասը՝ ամեն երեքից երկուսը, սպանվել է։

Բնօրինակ տեքստ (անգլ.)

Six million Jews died in the Holocaust. ... According to the American Jewish Yearbook, the Jewish population of Europe was about 9.5 million ՝in 1933. ... By 1945, most European Jews—two out of every three—had been killed^[4].

[Columbianumbers-10] Դոնալդ Նյևիկ և Ֆրենիս Նիկոզսիա (The Columbia Guide to the Holocaust, 2000). «Հոլոքոստը սովորաբար բնորոշվում է որպես ավելի քան 5 միլիոն հրեաների զանգվածային կոտորած գերմանացիների կողմից Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ընթացքում։ Ոչ բոլորն են դա համարում լիովին բավարար բնորոշում։ Նացիստները սպանել են նաև այլ խմբերի պատկանող միլիոնավոր մարդկանց՝ գնչուների, ֆիզիկական ու մտավոր թերություններ ունեցողների, խորհրդային ռազմագերիների, լեհերի ու խորհրդային քաղաքացիների, քաղաքական բանտարկյալների, կրոնական այլախոհների ու համասեռամոլների։ Կարելի՞ է ասել, որ այս խմբերից յուրաքանչյուրին վերաբերվել են նույն կերպ, ինչ հրեաներին, ու նույն պատճառներով, և հետևաբար արժանի են ընդգրկվելու Հոլոքոստի պատմության մեջ։ Այս հարցի դրական պատասխանը կպահանջի Հոլոքստի ավելի լայն բնորոշում և 17 միլիոն զոհերի ճանաչում։ Ավելի լայնածավալ ընդգրկումը կարող է ստիպել Հոլոքստի սկիզբը 1941 թվականից հետ տանել մինչև 1939 (եթե ընդգրկվենք հաշմանդամներին) կամ նույնիսկ մինչև 1933 (եթե ընդունենք, որ այդ ամենը եղել է կանխամտածված։

Բնօրինակ տեքստ (անգլ.)

The Holocaust is commonly defined as the mass murder of more than 5,000,000 Jews by the Germans during World War II. Not everyone finds this a fully satisfactory definition. The Nazis also killed millions of people belonging to other groups: Gypsies, the physically and mentally handicapped, Soviet prisoners of war, Polish and Soviet citizens, political prisoners, religious dissenters, and homosexuals. Can it be said that any of these groups were treated in the same way as the Jews and for the same reasons and hence deserve to be included in the history of the Holocaust? A positive answer to this question would require a broader definition of the Holocaust and acknowledging as many as 17,000,000 victims. A more expansive view might also induce us to push the start of the Holocaust back from 1941 to 1939 (if we include the handicapped) or even to 1933 (if we assume that the whole thing was premeditated).^[7]

[16] Oxford Dictionaries (2017). «Հին ֆրանսերեն holocauste բառից, որ ուշ լատիներենի միջոցով անցել է հունարեն holokauston բառից՝ holos «ամբողջ» + kaustos «այրված» (kaiein՝ «այրել»)»^[12]։

[18] Սահմանման շարունակությունը՝ «Փոխաբերաբար՝ մեծ կոտորած կամ կյանքի զոհաբերություն կրակի կամ այլ աղետի պատճառով կամ մարտում»^[13]։

[26] �� Եբրայերեն չուրբան բառն օգտագործվում է բազմաթիվ ուղղափառ հրեաների կողմից Հոլոքոստի վերաբերյալ^[20]։

[39] Էբերհարդ Եկկել (1986). «Նացիոնալ սոցիալիստների կողմից հրեաների սպանությունը եզակի էր, քանի որ նախկինում երբեք պետության ղեկավարը երբեք չի որոշել ու հայտարարել, թե մարդկանց որոշակի խումբ, ներառյալ ծերերը, կանայք, երեխաներն ու նորածինները, պետք է սպանվեն հնարավորինս արագ, ապա ձեռնարկել դրա իրականացումը՝ օգտագործելով պետության հզորության բոլոր հնարավոր միջոցները»։

Բնօրինակ տեքստ (անգլ.)

The National Socialist killing of the Jews was unique in that never before had a state with the authority of its responsible leader decided and announced that a specific human group, including its aged, its women, its children and infants, would be killed as quickly as possible, and then carried through this resolution using every possible means of state power^[32].

[54] Մենգելեի աշխատանքի ծավալները հայտնի չեն, քանի որ նրա նշումները, որ ուղարկել էր Օտմար ֆոն Վերշուերին, համարվում են ոչնչացված^[45]^[46]։

[66] Կուսակցությունը հիմնադրվել է Առաջին համաշխարհային պատերազմից հետո որպես Deutsche Arbeiterpartei կամ DAP (Գերմանական բանվորական կուսակցություն), սակայն 1920 թվականի ապրիլին վերանվանվել է Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei կամ NDAP (Նացիոնալ-սոցիալիստական գերմանական բանվորական կուսակցություն կամ Նացիստական կուսակցության)^[57]։

[118] Ֆրանսիացիները նախատեսել են Գրինշպանին դատել որպես մարդասպան, սակայն 1940 թվականին գերմանացիների ներխուժումն ընդհատել է դատական հետաքննությունը։ Գրինշպանը հանձնվել է գերմանացիներին, և նրա հետագա ճակատագիրն անհայտ է^[108]։

[156] Լեհաստան ներխուժելուց հետո գերմանացիները նախատեսել են ստեղծել հրեական արգելաբնակավայր Լեհաստանի հարավ-արևելքում՝ տրանզիտային Նիսկո ճամբարի շուրջը, սակայն «Նիսկո պլանն» անհաջողություն է կրել մասամբ այն պատճառով, որ դրան դեմ է եղել Հանս Ֆրանկը՝ Գեներալ Նահանգապետության տարածքի նոր գեներալ-նահանգապետը^[136]^[137]^[138]։ Ադոլֆ Այքմանին հանձնարարվել է Գերմանիայից, Ավստրիայից, Բոհեմիայի ու Մորավիայի պրոտեկտորատներից հրեաներին տեղափոխել արգելաբնակավայր^[139]։ Չնայած նախատեսված էր տեղափոխել 80 000 հրեա, Այքմանը կարողացել է ուղարկել ընդամենը 4700 մարդ մինչև 1940 թվականի մարտ, և ապրիլին պլանը չեղարկվել է^[140]։ Հոկտեմբերի կեսերին հրեական արգելաբնակավայրի գաղափարը վերականգնվել է Հայնրիխ Հիմլերի կողմից գերմանացիների՝ դեպի Վարտեգաու մեծ հոսքի պատճառով^[141]։ Վերաբնակեցումը շարունակվել է մինչև 1941 թվականի հունվար Օդիլո Գլոբոչնիկի գլխավորությամբ^[142] և տարածվել ինչպես հրեաների, այնպես էլ լեհերի վրա^[143]։ Այդ ընթացքում վերաբնակեցվել են 95 000 հրեաներ^[144], իսկ մինչև 600 000 հրեաների վերաբնակեցումը Լյուբլինի արգելաբնակավայրում ձախողվել է լոգիստիկ ու քաղաքական պատճառներով^[145]։

[230] Գիտնականների մի մասը նշում է, որ դրանք կազմակերպվել են Ուկրաինացի ազգայնականների կազմակերպության կողմից^[217], մյուսները համոզված չէն^[218]։

[232] Ստույգ տվյալներ չկան, թե ով ում և երբ է սպանել, և դրա վերաբերյալ բազմաթիվ բանավեճեր են եղել Լեհաստանում^[219]։

[247] Գերմանացիներն այդ վայրը շարունակել են օգտագործել որպես զանգվածային սպանությունների վայր ամբողջ պատերազմի ընթացքում, և այնտեղ սպանվածների ընդհանուր քանակը կարող է հասնել մինչև 100 000^[233]։

[262] Գեբելսը նշել է. «Ինչ վերաբերում է հրեական հարցին, ապա ֆյուրերը մտադիր է մաքրել սեղանը։ Նա զգուշացրել է հրեաներին, որ եթե նրանք պատճառ դառնան ևս մեկ համաշխարհային պատերազմի, դա կհանգեցնի նրանց ոչնչացմանը։ Սրանք դատարկ խոսքեր չէին։ Այժմ համաշխարհային պատերազմն սկսված է։ Հրեաների ոչնչացումը պետք է լինի դրա անհրաժեշտ հետևանքը։ Մենք չենք կարող սենտիմենտալ վերաբերվել դրան։ Մեզ համար չէ կարեկցանք տածել հրեաների նկատմամբ։ Մենք ավելի լավ է կարեկցենք մեր գերմանական ժողովրդին։ Եթե գերմանական ժողովուրդը պետք է տա 160 000 զոհ արևելքում ևս մեկ արշավանքում, ապա նրանք, ովքեր պատասխանատու են այս արյունահեղ կոնֆլիկտի համար, դրա համար պետք է վճարեն իրենց կյանքով»^[247]։

[268] Վանզեի կոնֆերանսի արձանագրություն. "Diese Aktionen sind jedoch lediglich als Ausweichmöglichkeiten anzusprechen, doch werden hier bereits jene praktischen Erfahrungen gesammelt, die im Hinblick auf die kommende Endlösung der Judenfrage von wichtiger Bedeutung sind"^[252].
Թարգմանություն. «Այդ գործողությունները, այնուամենայնիվ, պետք է համարել միայն նախնական, սակայն արդեն կուտակվել է գործնական փորձ, ինչը մեծ կարևորություն ունի Հրեական հարցի ապագա վերջնական լուծման համար»^[243]։

[311] Հենրի Միշելը պնդում է, որ դիմադրությունը ոչ միայն ֆիզիկական ընդդիմությունն է, այլև ցանկացած գործողություն, որն ուղղված էր այդ ստորացուցիչ ու անմարդկային պայմաններում հրեաների պատիվն ու մարդկայնությունը պահպանելուն։ Բաուերը դիմադրություն համարել է այն գործողությունները, որոնք այս կամ այն կերպ հակադրվում էին գերմանական հրամաններին, օրենքներին ու պլաններին^[293]։ Հիլբերգը հանդես է գալիս հրեական դիմադրության նշանակության գերագնահատման դեմ՝ նշելով, որ առանձին իրադարձություններ դիմադրության վերածելը հրահրել է անմեղ մարդկանց կոտորած և նվազեցրել այն մարդկանց հերոսականությունը, որոնք ակտիվ միջոցներ են ձեռնարկել հրեաներին դիմադրելու համար^[294]։

[319] Շուրջ 7000 մարդ սպանվել է բախման ընթացքում, իսկ շուրջ 7000 մարդ ուղարկվել է Տրեբլինկա^[301]։

[321] Ըստ լեհական ու հրեական աղբյուրների՝ սպանվել են հարյուրավոր կամ հազարավոր գերմանացիներ^[299], սակայն գերմանացիները նշել են 16 սպանվածի մասին^[300]։ Ըստ գերմանացիների՝ սպանվել է շուրջ 14000 հրեա^{[Ն 18]} և 53 հազարից^[302] մինչև 56 հազարը՝ տեղափոխվել^[300]։

[339] Ֆրանսիացի հրեաներն ակտիվորեն մասնակցել են Ֆրանսիական դիմադրությանը^[315]։ Սիոնիստ հրեաները կազմել են Հրեական բանակը, որը մասնակցել է զինված դիմադրությանը սիոնիստական դրոշի ներքո, հրեաներին օգնել դուրս գալ երկրից^[316] և մասնակցել է Փարիզի ու այլ քաղաքների ազատագրմանը^[317]։ Դաշնակիցների զորքերում կռվել է մեկուկես միլիոն հրեա, այդ թվում՝ 500 հազարը Կարմիր բանակում, 550 հազարը՝ Միացյալ Նահանգների բանակում, 100 հազարը՝ լեհական բանակում և 30 հազարը՝ բրիտանական բանակում։ Կարմիր բանակի կազմում կռվող շուրջ 200 հրեա զինվորներ զոհվել են պատերազմում՝ մարտում կամ գերվելուց հետո^[318]։ Հրեական բրիգադը, որի կազմում կար 5000 հրեա կամավորական Բրիտանական Պաղեստինից, կռվել է Բրիտանիայի բանակի կազմում^[319]։

[347] Ըստ որոշ աղբյուրների՝ Կարսկին մտել է Բելժեց՝ ծպտվելով որպես հսկիչ^[326], սակայն այլ աղբյուրներ պնդում են, թե նա մտել է տրանզիտային ճամբար, որտեղից հրեաներն ուղարկվել են Բելժեց^[325]։

[360] Միակ բացառությունը եղել է Լոձի գետտոն, որը չի լիկվիդացվել մինչև 1944 թվականի կեսերը^[338]։

[365] Բացառություն է եղել Բելոստոկի շրջակա տարածքը, որտեղից ավելի քան 100 հազար հրեաներ են տեղափոխվել մահվան ճամբարներ, հիմնականում՝ Տրեբլինկա, մի փոքր մասը՝ Օսվենցիմ^[342]։

[376] Ըստ Բրահամի (2011) և Միացյալ Նահանգների Հոլոքոստի թանգարանի՝ 440 000, ըստ Լոնգերիխի (2010)՝ 437 000 մարդ^[350]^[351]^[352]։

[463] Զոհվածների կեսը եղել են հրեաներ^[438]։

[520] Երկու մեղադրական ակտեր հանվել են նախքան դատավարության ավարտը. Ռոբերտ Լեյն ինքնասպանություն է գործել բանտում, իսկ Գուստավ Կրուպը հայտարարվել է դատվելու ոչ պիտանի^[493]։

[1] «Deportation of Hungarian Jews». Timeline of Events. United States Holocaust Memorial Museum. Վերցված է 2017 թ․ հոկտեմբերի 6-ին.

[_bff8a61f5d0885da-2] 2,0 ^2,1 ^2,2 ^2,3 United States Holocaust Memorial Museum Holocaust Encyclopedia, Holocaust Learning Center — Washington: United States Holocaust Memorial Museum, 2001.

[Niewyk—Nicosia——52-3] 3,0 ^3,1 ^3,2 Niewyk, Nicosia, էջ 52

[5] "Jewish Population of Europe in 1945", Holocaust Encyclopedia, United States Holocaust Memorial Museum. Retrieved 9 October 2017.

[Landau—2016——3-7] Landau, 2016, էջ 3

[8] For one example of historians who include the Roma and disabled in their definition of "the Holocaust", see Niewyk & Nicosia 2000, էջ. 52.

[Niewyk—Nicosia——43-9] Niewyk, Nicosia, էջ 43

[42000facilities-11] "Encyclopedia of Camps and Ghettos, 1933–1945", United States Holocaust Memorial Museum.

[12] Романовский Н. В. Лики этнократии // Россия и современный мир. — Институт научной информации по общественным наукам РАН, 2000. — В. 3. — С. 128. — ISSN 1726-5223.

[Հայոցցեղասպանություն-13] Հայոց ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտ

[Dawidowicz—1986——xxxvii-14] Dawidowicz, 1986, էջ xxxvii

[OED-15] «Holocaust». Oxford Dictionaries. Oxford University Press. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ հոկտեմբերի 5-ին. Վերցված է 2017 թ․ հոկտեմբերի 4-ին.

[Whitney-17] Whitney, William Dwight, ed. (1904). «Holocaust». The Century Dictionary and Cyclopedia. Vol. 4. էջ 2859.

[HolocaustYadVashem-19] «Holocaust» (PDF). Holocaust Resource Center, Yad Vashem. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2018 թ․ փետրվարի 5-ին. Վերցված է 2018 թ․ մայիսի 19-ին.

[YVDefinition-20] «The Holocaust: Definition and Preliminary Discussion». Holocaust Resource Center, Yad Vashem. Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ ապրիլի 28-ին. Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 26-ին.

[Fischel—2010——115-21] 16,0 ^16,1 Fischel, 2010, էջ 115

[22] Meltzer, Julian (23 May 1943). "Palestine Zionists Find Outlook Dark", The New York Times.

[Lustigman—Lustigman——111-23] Lustigman, Lustigman, էջ 111

[Black—2016——201-24] Black, 2016, էջ 201

[Fischel—1998——46-25] Fischel, 1998, էջ 46

[Berenbaum—2006——xix-27] Berenbaum, 2006, էջ xix

[Gray—2015——8-28] 22,0 ^22,1 ^22,2 ^22,3 Gray, 2015, էջ 8

[Berenbaum—2006——103-29] Berenbaum, 2006, էջ 103

[Arad—1987——154–159-30] Arad, 1987, էջեր 154–159

[Fischel—1998——167-31] Fischel, 1998, էջ 167

[United_States_Holocaust_Memorial_Museum—1996——7-32] United States Holocaust Memorial Museum, 1996, էջ 7

[Crowe—2008——447-33] Crowe, 2008, էջ 447

[Evans—2015——385-34] Evans, 2015, էջ 385

[Gassing-35] «Gassing Operations». Holocaust Encyclopedia. United States Holocaust Memorial Museum. Վերցված է 2015 թ․ հունվարի 25-ին.

[deathcamps-36] 30,0 ^30,1 ^30,2 «Killing Centers: An Overview». Holocaust Encyclopedia. United States Holocaust Memorial Museum. Վերցված է 2017 թ․ սեպտեմբերի 30-ին.

[Gellately—Stoltzfus——216-37] Gellately, Stoltzfus, էջ 216

[38] Maier 1997, էջ. 53, citing Jäckel, Eberhard (12 September 1986). "Die elende Praxis der Untersteller. Das Einmalige der nationalsozialistischen Verbrechen lässt sich nicht leugnen". Die Zeit.

[Bauer—2002——49-40] Bauer, 2002, էջ 49

[Friedländer—2007——51–52-41] Friedländer, 2007, էջեր 51–52

[Bloxham—2009——130-42] Bloxham, 2009, էջ 130

[43] Stone 2010, էջ. 109, citing Bajohr & Pohl 2008, էջ. 10

[Friedländer—2007——xxi-44] Friedländer, 2007, էջ xxi

[Gilbert—2001——289-45] Gilbert, 2001, էջ 289

[Niewyk—Nicosia——229–230-46] Niewyk, Nicosia, էջեր 229–230

[Fisher—2001——410–414-47] 40,0 ^40,1 Fisher, 2001, էջեր 410–414

[Hanauske-Abel—1996——1453-48] Hanauske-Abel, 1996, էջ 1453

[Müller-Hill—1999——338-49] 42,0 ^42,1 Müller-Hill, 1999, էջ 338

[Friedländer_—2007——505-50] 43,0 ^43,1 Friedländer, 2007, էջ 505

[Müller-Hill—1999——340–342-51] Müller-Hill, 1999, էջեր 340–342

[Müller-Hill—1999——348-52] Müller-Hill, 1999, էջ 348

[Lifton—2000——358-53] Lifton, 2000, էջ 358

[Harran—2000——384-55] Harran, 2000, էջ 384

[56] 9.htm Из стенограммы заседания Международного военного трибунала от 3 января 1946 г.

[ЭЕЭ-57] 49,0 ^49,1 Катастрофа. Нацистская политика уничтожения еврейского народа и этапы Катастрофы՝ հոդվածը Հրեական էլեկտրոնային հանրագիտարանում

[Jones—2006——148-58] Jones, 2006, էջ 148

[Bergen—2016——14–17-59] Bergen, 2016, էջեր 14–17

[Fischer—2002——47–49-60] Fischer, 2002, էջեր 47–49

[Evans—1989——69–70-61] 53,0 ^53,1 Evans, 1989, էջեր 69–70

[Friedlander—1994——495–496-62] Friedlander, 1994, էջեր 495–496

[63] «Antisemitism in History: World War I». Holocaust Encyclopedia. United States Holocaust Memorial Museum. Վերցված է 2015 թ․ սեպտեմբերի 1-ին.

[Evans—2004——377–378-64] Evans, 2004, էջեր 377–378

[Snyder—1976——63-65] 57,0 ^57,1 Snyder, 1976, էջ 63

[Peukert—1994——289-67] Peukert, 1994, էջ 289

[Fischer—2002——47-68] Fischer, 2002, էջ 47

[Yahil—1990——41–43-69] Yahil, 1990, էջեր 41–43

[Kershaw—1998——60-70] Kershaw, 1998, էջ 60

[Bergen—2016——52–54-71] Bergen, 2016, էջեր 52–54

[Bergen—2016——56-72] Bergen, 2016, էջ 56

[73] «Boycotts». Educational Resources. Center for Holocaust and Genocide Studies, University of Minnesota. Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ հունիսի 11-ին. Վերցված է 2016 թ․ հոկտեմբերի 30-ին.

[Fritzsche—2009——38–39-74] Fritzsche, 2009, էջեր 38–39

[Noakes—Pridham——499-75] Noakes, Pridham, էջ 499

[Wachsmann—2015——28–30-76] Wachsmann, 2015, էջեր 28–30

[Wachsmann—2015——32–38-77] Wachsmann, 2015, էջեր 32–38

[Gilbert—1985——32-78] Gilbert, 1985, էջ 32

[Longerich—2012——155-79] Longerich, 2012, էջ 155

[Wachsmann—2015——84–86-80] Wachsmann, 2015, էջեր 84–86

[Peukert—1987——214-81] Peukert, 1987, էջ 214

[Friedländer—1997——33-82] Friedländer, 1997, էջ 33

[Evans—2004——434–435-83] Evans, 2004, էջեր 434–435

[Burleigh—Wippermann——78-84] 75,0 ^75,1 Burleigh, Wippermann, էջ 78

[Friedländer—1997——32–33-85] Friedländer, 1997, էջեր 32–33

[Friedländer—1997——29-86] Friedländer, 1997, էջ 29

[Friedländer—1997——134-87] Friedländer, 1997, էջ 134

[Evans—2005——158–159,_169-88] Evans, 2005, էջեր 158–159, 169

[Hanauske-Abel—1996——1459-89] Hanauske-Abel, 1996, էջ 1459

[90] «Poster promoting the Nazi monthly publication Neues Volk». Artifact Gallery. United States Holocaust Memorial Museum. Վերցված է 2017 թ․ հոկտեմբերի 5-ին.

[Lifton—2000——21-91] Lifton, 2000, էջ 21

[Hanauske-Abel—1996——1457-92] Hanauske-Abel, 1996, էջ 1457

[Proctor—1988——101–103-93] Proctor, 1988, էջեր 101–103

[94] Tolischus, Otto D. (21 December 1933). "400,000 Germans to be sterilized", The New York Times.

[Hanauske-Abel—1996——1458-95] Hanauske-Abel, 1996, էջ 1458

[Proctor—1988——106–108-96] Proctor, 1988, էջեր 106–108

[Burleigh—Wippermann——142–149-97] Burleigh, Wippermann, էջեր 142–149

[Kershaw—2000——252–261-98] Kershaw, 2000, էջեր 252–261

[Bloxham—2009——171-99] Bloxham, 2009, էջ 171

[Lifton—2000——142-100] Lifton, 2000, էջ 142

[Niewyk—Nicosia——48-101] 92,0 ^92,1 ^92,2 Niewyk, Nicosia, էջ 48

[Strous—2007——-102] Strous, 2007

[Lifton—2000——90–95-103] Lifton, 2000, էջեր 90–95

[Hanauske-Abel—1996——1458–1459-104] Hanauske-Abel, 1996, էջեր 1458–1459

[USHMMNuremberg-105] 96,0 ^96,1 Nuremberg Laws, Holocaust Encyclopedia, United States Holocaust Memorial Museum. Retrieved 7 October 2017.

[Arad—Gutman——78-106] Arad, Gutman, էջ 78

[Gilbert—2001——285-107] 98,0 ^98,1 Gilbert, 2001, էջ 285

[Fischel—1998——20-108] Fischel, 1998, էջ 20

[Friedländer—1997——1-109] Friedländer, 1997, էջ 1

[Friedländer—1997——12-110] Friedländer, 1997, էջ 12

[Evans—2005——16-111] Evans, 2005, էջ 16

[Cesarani—2016——147–150-112] Cesarani, 2016, էջեր 147–150

[Cesarani—2016——153–155-113] Cesarani, 2016, էջեր 153–155

[Evans—2005——659–661-114] Evans, 2005, էջեր 659–661

[Niewyk—Nicosia——200-115] Niewyk, Nicosia, էջ 200

[Cesarani—2016——181-116] Cesarani, 2016, էջեր 181

[Friedländer—1997——301–302-117] Friedländer, 1997, էջեր 301–302

[Cesarani—2016——183-119] 109,0 ^109,1 Cesarani, 2016, էջ 183

[Evans—2005——581–582-120] Evans, 2005, էջեր 581–582

[Evans—2005——583–584-121] Evans, 2005, էջեր 583–584

[Bloxham—2009——168-122] Bloxham, 2009, էջ 168

[Cesarani—2016——184–185-123] Cesarani, 2016, էջեր 184–185

[Cesarani—2016——184,_187-124] Cesarani, 2016, էջ 184, 187

[Evans—2005——591-125] Evans, 2005, էջ 591

[Cesarani—2016——200-126] Cesarani, 2016, էջ 200

[Evans—2005——595–596-127] Evans, 2005, էջեր 595–596

[Ben-Rafael—Glöckner——25–26-128] Ben-Rafael, Glöckner, էջեր 25–26

[Friedländer_—1997——224-225-129] Friedländer, 1997, էջեր 224-225

[Friedländer—1997——62–63-130] Friedländer, 1997, էջեր 62–63

[Browning—2001——-131] 121,0 ^121,1 Browning, 2001

[Cesarani—2016——382-132] Cesarani, 2016, էջ 382

[133] Cesarani, David (2011 թ․ փետրվարի 17). «From Persecution to Genocide». History: World Wars. BBC. Վերցված է 2012 թ․ սեպտեմբերի 25-ին.

[Fischel—2010——264-134] Fischel, 2010, էջ 264

[Chase—1999——xiii-135] Chase, 1999, էջ xiii

[Naimark—2001——73-136] Naimark, 2001, էջ 73

[Browning—2004——81–85-137] Browning, 2004, էջեր 81–85

[Browning—2004——88-138] Browning, 2004, էջ 88

[Hildebrand—1984——70-139] Hildebrand, 1984, էջ 70

[Crowe—2008——158–159-140] Crowe, 2008, էջեր 158–159

[Bergen—2016——136–137-141] Bergen, 2016, էջեր 136–137

[Black—2016——29-142] 132,0 ^132,1 ^132,2 ^132,3 ^132,4 Black, 2016, էջ 29

[Browning—2004——111–113-143] Browning, 2004, էջեր 111–113

[Black—2016——29–30-144] Black, 2016, էջեր 29–30

[Bergen—2016——146-145] Bergen, 2016, էջ 146

[Black—2016——31-146] 136,0 ^136,1 Black, 2016, էջ 31

[147] «Nisko and Lublin Plan» (PDF). Holocaust Resource Center. Yad Vashem. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2017 թ․ մարտի 7-ին. Վերցված է 2018 թ․ մայիսի 19-ին.

[Cesarani—2016——264-148] Cesarani, 2016, էջ 264

[Cesarani—2004——77–79-149] Cesarani, 2004, էջեր 77–79

[Cesarani—2004——259–260,_280,_288-150] Cesarani, 2004, էջեր 259–260, 280, 288

[Cesarani—2016——261–263-151] Cesarani, 2016, էջեր 261–263

[Cesarani—2004——266-152] Cesarani, 2004, էջ 266

[Longerich—2010——156-159-153] Longerich, 2010, էջեր 156-159

[Edelheit—1994——52-154] Edelheit, 1994, էջ 52

[Cesarani—2016——262-155] Cesarani, 2016, էջ 262

[Bergen—2016——169-157] 146,0 ^146,1 Bergen, 2016, էջ 169

[McKale—2002——162-158] McKale, 2002, էջ 162

[McKale—2002——161-159] McKale, 2002, էջ 161

[McKale—2002——162–163-160] McKale, 2002, էջեր 162–163

[McKale—2002——164-161] McKale, 2002, էջ 164

[McKale—2002——165–166-162] McKale, 2002, էջեր 165–166

[Zuccotti—1993——52-163] Zuccotti, 1993, էջ 52

[McKale—2002——192–193-164] McKale, 2002, էջեր 192–193

[Black—2016——134-165] 154,0 ^154,1 Black, 2016, էջ 134

[Black—2016——137–139-166] Black, 2016, էջեր 137–139

[167] Ochayon, Sheryl. «The Jews of Libya». The International School for Holocaust Studies. Yad Vashem. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ սեպտեմբերի 25-ին. Վերցված է 2013 թ․ սեպտեմբերի 1-ին.

[Bauer—2001——256–257-168] Bauer, 2001, էջեր 256–257

[169] «Tunisia» (PDF). Shoah Resource Center. Yad Vashem. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2009 թ․ մարտի 25-ին. Վերցված է 2017 թ․ հունիսի 20-ին.

[Black—2016——140-170] Black, 2016, էջ 140

[Black—2016——141-171] Black, 2016, էջ 141

[Black—2016——131–133-172] 161,0 ^161,1 Black, 2016, էջեր 131–133

[Friling—Ioanid——125–126-173] Friling, Ioanid, էջեր 125–126

[Black—2016——134–135-174] Black, 2016, էջեր 134–135

[Rozett—Spector——161-175] 164,0 ^164,1 Rozett, Spector, էջ 161

[Black—2016——136–137-176] Black, 2016, էջեր 136–137

[Black—2016——135-177] Black, 2016, էջ 135

[178] Braham 2011, էջ. 45,Berenbaum 2002, էջ. 9

[Rozett—Spector——274-179] Rozett, Spector, էջ 274

[Rees—2005——-180] Rees, 2005

[Baumel—2001——135-181] 170,0 ^170,1 Baumel, 2001, էջ 135

[Fischel—2010——50–52-182] Fischel, 2010, էջեր 50–52

[183] «Nazi Camps». Holocaust Encyclopedia. United States Holocaust Memorial Museum. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 5-ին.

[184] «Concentration Camp System: In Depth». Holocaust Encyclopedia. United States Holocaust Memorial Museum. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 5-ին.

[Wachsmann—2015——287–288-185] 174,0 ^174,1 Wachsmann, 2015, էջեր 287–288

[186] «Encyclopedia of Camps and Ghettos, 1933–1945». Publications. United States Holocaust Memorial Museum. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 5-ին.

[Longerich—2010——314–320-187] Longerich, 2010, էջեր 314–320

[Black—2016——76-188] Black, 2016, էջ 76

[Black—2016——104-189] Black, 2016, էջ 104

[Rozett—1990——1222-190] Rozett, 1990, էջ 1222

[Wachsmann—2015——347-191] Wachsmann, 2015, էջ 347

[Harran—2000——461-192] Harran, 2000, էջ 461

[Wachsmann—2015——125–127,_623-193] Wachsmann, 2015, էջեր 125–127, 623

[Yahil—1990——134-194] Yahil, 1990, էջ 134

[Wachsmann—2015——119-195] Wachsmann, 2015, էջ 119

[Browning—1986——345–348-196] Browning, 1986, էջեր 345–348

[Hilberg—2003——216–7-197] Hilberg, 2003, էջեր 216–7

[Yahil—1990——166-198] Yahil, 1990, էջ 166

[Yahil—1990——169-199] Yahil, 1990, էջ 169

[Longerich—2010——161-200] Longerich, 2010, էջ 161

[Longerich—2010——167-201] Longerich, 2010, էջ 167

[Yahil—1990——165-202] Yahil, 1990, էջ 165

[Bergen—2016——148-203] Bergen, 2016, էջ 148

[Longerich—2010——166-204] Longerich, 2010, էջ 166

[Trunk—1996——1–6-205] Trunk, 1996, էջեր 1–6

[Hilberg—1993——106-206] Hilberg, 1993, էջ 106

[Hilberg—1993——170-207] Hilberg, 1993, էջ 170

[Bergen—2016——150–152-208] Bergen, 2016, էջեր 150–152

[Hilberg—1980——104-209] Hilberg, 1980, էջ 104

[Bergen—2016——150–151-210] Bergen, 2016, էջեր 150–151

[Berenbaum—2006——81–83-211] Berenbaum, 2006, էջեր 81–83

[Hilberg—1993——109-212] Hilberg, 1993, էջ 109

[Berenbaum—2006——79–81-213] Berenbaum, 2006, էջեր 79–81

[Hilberg—2003——1111-214] Hilberg, 2003, էջ 1111

[Snyder—2010——285-215] Snyder, 2010, էջ 285

[Berenbaum—2006——114-216] 205,0 ^205,1 Berenbaum, 2006, էջ 114

[Dwork—van_Pelt——239-217] Dwork, van Pelt, էջ 239

[Dwork—van_Pelt——242–243-218] Dwork, van Pelt, էջեր 242–243

[USHMMDepoWar-219] 208,0 ^208,1 «Deportations to and from the Warsaw Ghetto». Holocaust Encyclopedia. United States Holocaust Memorial Museum. Վերցված է 2012 թ․ սեպտեմբերի 27-ին.

[Yahil—1990——378-220] Yahil, 1990, էջ 378

[Yahil—1990——378–380-221] Yahil, 1990, էջեր 378–380

[Yahil—1990——382–385-222] Yahil, 1990, էջեր 382–385

[Yahil—1990——474–478-223] Yahil, 1990, էջեր 474–478

[Berenbaum—2006——175–177-224] Berenbaum, 2006, էջեր 175–177

[Yahil—1990——163,_258-225] Yahil, 1990, էջեր 163, 258

[Bergen—2016——195-226] Bergen, 2016, էջ 195

[Dwork—van_Pelt——267–269-227] Dwork, van Pelt, էջեր 267–269

[Amar—2015——99-228] Amar, 2015, էջ 99

[Longerich—2010——194-229] 218,0 ^218,1 Longerich, 2010, էջ 194

[Longerich—2010——196-231] 219,0 ^219,1 Longerich, 2010, էջ 196

[avv2-233] Антон Вайс-Вендт. Советская оккупация Эстонии в 1940-41 и евреи // Holocaust and Genocide Studies. — 1998. — В. 2. — Т. 12. Архивировано из первоисточника 21 Մարտի 2016.

[234] Альтман И. А. Холокост и еврейское сопротивление на оккупированной территории СССР / Под ред. проф. А. Г. Асмолова. — М.: Фонд «Холокост», 2002. — 320 с. — ISBN 5-83636-007-7.

[Evans—1989——59-235] Evans, 1989, էջ 59

[Burleigh—2001——512,_526–527-236] Burleigh, 2001, էջեր 512, 526–527

[Matthäus—2004——268-237] 224,0 ^224,1 Matthäus, 2004, էջ 268

[Matthäus—2004——275-238] Matthäus, 2004, էջ 275

[Matthäus—2004——275–276-239] Matthäus, 2004, էջեր 275–276

[Matthäus—2004——270–271-240] Matthäus, 2004, էջեր 270–271

[Browning—2004——224–225-241] Browning, 2004, էջեր 224–225

[Hilberg—2003——291-242] Hilberg, 2003, էջ 291

[Fischel—2010——67-243] Fischel, 2010, էջ 67

[Bergen—2016——199–200-244] Bergen, 2016, էջեր 199–200

[Evans—2008——226–227-245] Evans, 2008, էջեր 226–227

[Bergen—2016——199-246] Bergen, 2016, էջ 199

[McKale—2002——203-248] McKale, 2002, էջ 203

[Fritz—2011——102–104-249] Fritz, 2011, էջեր 102–104

[Bergen—2016——200-250] Bergen, 2016, էջ 200

[Fischel—1998——42–43-251] Fischel, 1998, էջեր 42–43

[Bergen—2016——160-252] Bergen, 2016, էջ 160

[Gerlach—2016——74-253] Gerlach, 2016, էջ 74

[Cesarani—2016——513-254] Cesarani, 2016, էջ 513

[Arad—2009——138-255] Arad, 2009, էջ 138

[Gerlach—1998——759-256] Gerlach, 1998, էջ 759

[protocol-257] 243,0 ^243,1 ^243,2 ^243,3 ^243,4 ^243,5 «Wannsee Protocol, January 20, 1942». The Avalon Project. Yale Law School. Արխիվացված օրիգինալից 2018 թ․ օգոստոսի 16-ին.
In German: «Wannsee-Protokoll». EuroDocs. Harold B. Lee Library, Brigham Young University. Արխիվացված օրիգինալից 2006 թ․ հունիսի 22-ին. Original: «Besprechungsprotokoll» (PDF). Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2018 թ․ օգոստոսի 18-ին.

[USHMMWannsee-258] "Wannsee Conference and the 'Final Solution'", Holocaust Encyclopedia, United States Holocaust Memorial Museum. Retrieved 8 October 2017.

[Gerlach—1998——764-259] Gerlach, 1998, էջ 764

[Gerlach—2016——80-260] Gerlach, 2016, էջ 80

[Gerlach—1998——122-261] Gerlach, 1998, էջ 122

[Roseman—2003——-263] Roseman, 2003

[Longerich—2010——306-264] Longerich, 2010, էջ 306

[Gerlach—2016——84–85-265] Gerlach, 2016, էջեր 84–85

[Longerich—2010——307-266] 251,0 ^251,1 Longerich, 2010, էջ 307

[267] «Wannsee-Protokoll». EuroDocs. Harold B. Lee Library, Brigham Young University. Արխիվացված օրիգինալից 2006 թ․ հունիսի 22-ին.

[Longerich—2010——308-269] Longerich, 2010, էջ 308

[Jones—2006——153-270] Jones, 2006, էջ 153

[USHMMTreblinka-271] «Treblinka». Holocaust Encyclopedia. United States Holocaust Memorial Museum. Վերցված է 2017 թ․ հոկտեմբերի 2-ին.

[aktr-272] «Aktion Reinhard» (PDF). Holocaust Resource Center. Yad Vashem. Վերցված է 2017 թ․ մայիսի 29-ին.

[Gerlach—2016——99-273] Gerlach, 2016, էջ 99

[Gerlach—2016——99,_note_165-274] Gerlach, 2016, էջ 99, note 165

[Montague—2012——14–16,_64–65-275] Montague, 2012, էջեր 14–16, 64–65

[Black—2016——70–71-276] Black, 2016, էջեր 70–71

[Fischel—2010——57–58-277] Fischel, 2010, էջեր 57–58

[Fischel—1998——81-278] Fischel, 1998, էջ 81

[Longerich—2010——282-279] Longerich, 2010, էջ 282

[Fischel—1998——81–85-280] Fischel, 1998, էջեր 81–85

[Black—2016——69–70-281] 265,0 ^265,1 Black, 2016, էջեր 69–70

[Crowe—2008——243-282] Crowe, 2008, էջ 243

[Arad—1987——98-283] Arad, 1987, էջ 98

[Fischel—1998——81–82-284] 268,0 ^268,1 Fischel, 1998, էջեր 81–82

[Bauer—1994——156-285] Bauer, 1994, էջ 156

[Dwork—van_Pelt——287–288-286] Dwork, van Pelt, էջեր 287–288

[Piper—1998b——173-287] Piper, 1998b, էջ 173

[Montague—2012——76–85-288] Montague, 2012, էջեր 76–85

[yvAuschwitz-289] 273,0 ^273,1 «Auschwitz-Birkenau Extermination Camp». About the Holocaust. Yad Vashem. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ հոկտեմբերի 5-ին. Վերցված է 2017 թ․ հոկտեմբերի 2-ին.

[yvBelzec-290] 274,0 ^274,1 «Belzec» (PDF). Holocaust Resource Center. Yad Vashem. Վերցված է 2017 թ․ մայիսի 29-ին.

[yvChelmno-291] 275,0 ^275,1 ^275,2 «Chelmno» (PDF). Holocaust Resource Center. Yad Vashem. Վերցված է 2017 թ․ մայիսի 29-ին.

[yvMaj-292] 276,0 ^276,1 «Majdanek» (PDF). Holocaust Resource Center. Yad Vashem. Վերցված է 2017 թ․ մայիսի 29-ին.

[yvMaly-293] «Maly Trostinets» (PDF). Holocaust Resource Center. Yad Vashem. Վերցված է 2017 թ․ մայիսի 29-ին.

[yvSob-294] 278,0 ^278,1 «Sobibor» (PDF). Holocaust Resource Center. Yad Vashem. Վերցված է 2017 թ․ մայիսի 29-ին.

[yvTreb-295] «Treblinka» (PDF). Holocaust Resource Center. Yad Vashem. Վերցված է 2017 թ․ մայիսի 29-ին.

[Piper—1998b——162-296] Piper, 1998b, էջ 162

[Piper—1998b——157-297] Piper, 1998b, էջ 157

[Piper—1998b——170-298] Piper, 1998b, էջ 170

[Piper—1998b——163-299] Piper, 1998b, էջ 163

[Piper—1998b——170–171-300] Piper, 1998b, էջեր 170–171

[Piper—1998b——172-301] Piper, 1998b, էջ 172

[Piper—1998b——163–164-302] Piper, 1998b, էջեր 163–164

[Fischel—1998——83–84-303] Fischel, 1998, էջեր 83–84

[Fischel—1998——84–85-304] Fischel, 1998, էջեր 84–85

[Longerich—2010——330-305] Longerich, 2010, էջեր 330

[Arad—1987——170–171-306] Arad, 1987, էջեր 170–171

[Longerich—2010——340–341-307] Longerich, 2010, էջեր 340–341

[Hilberg—2003——1112–1128-308] Hilberg, 2003, էջեր 1112–1128

[Bauer—1997——117-309] Bauer, 1997, էջ 117

[Hilberg—1996——126–137-310] Hilberg, 1996, էջեր 126–137

[Snyder—2010——283-312] Snyder, 2010, էջ 283

[Longerich—2010——341-313] Longerich, 2010, էջ 341

[Black—2016——82–85-314] Black, 2016, էջեր 82–85

[Black—2016——83–84-315] Black, 2016, էջեր 83–84

[Gutman—1994——243-316] Gutman, 1994, էջ 243

[Bergen—2016——269-317] 300,0 ^300,1 Bergen, 2016, էջ 269

[Cesarani—2016——616-318] Cesarani, 2016, էջ 616

[Cesarani—2016——636-320] Cesarani, 2016, էջ 636

[Arad—1987——286,_293–294-322] Arad, 1987, էջեր 286, 293–294

[Fischel—1998——99-323] Fischel, 1998, էջ 99

[Fischel—1998——95–96-324] Fischel, 1998, էջեր 95–96

[Fischel—1998——98-325] 306,0 ^306,1 Fischel, 1998, էջ 98

[Arad—1987——337-326] Arad, 1987, էջ 337

[Arad—1987——341-327] Arad, 1987, էջ 341

[Rees—2005——256–257-328] Rees, 2005, էջեր 256–257

[Kennedy—2007——780-329] Kennedy, 2007, էջ 780

[Fischel—1998——100–101-330] 311,0 ^311,1 Fischel, 1998, էջեր 100–101

[Cesarani—2016——648-331] Cesarani, 2016, էջ 648

[Tec—2001——546-332] Tec, 2001, էջ 546

[Snyder—2010——302-333] Snyder, 2010, էջ 302

[Bergen—2016——273-334] Bergen, 2016, էջ 273

[Zuccotti—1993——274-335] Zuccotti, 1993, էջ 274

[Zuccotti—1993——275-336] Zuccotti, 1993, էջ 275

[337] «Jewish Soldiers in the Allied Armies». About the Holocaust. Yad Vashem. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 30-ին. Վերցված է 2017 թ․ մայիսի 29-ին.

[Laqueur—2001——351-338] Laqueur, 2001, էջեր 351

[Fleming—2014a——35-340] 320,0 ^320,1 ^320,2 Fleming, 2014a, էջ 35

[Spector—1990——158-341] 321,0 ^321,1 Spector, 1990, էջ 158

[Wachsmann—2015——532–533-342] Wachsmann, 2015, էջեր 532–533

[343] «Grojanowski Report» (PDF). Shoah Resource Center. Yad Vashem. Վերցված է 2012 թ․ սեպտեմբերի 1-ին.

[Crowe—2008——354-344] Crowe, 2008, էջ 354

[Niewyk—Nicosia——183-345] 325,0 ^325,1 Niewyk, Nicosia, էջ 183

[Lukas—2012——159-346] Lukas, 2012, էջ 159

[Fleming—2014b——144-348] Fleming, 2014b, էջ 144

[Fleming—2014a——35–36-349] Fleming, 2014a, էջ 35–36

[Zimmerman—2015——181-350] Zimmerman, 2015, էջ 181

[Zimmerman—2015——181–182-351] Zimmerman, 2015, էջեր 181–182

[Zimmerman—2015——182-352] Zimmerman, 2015, էջ 182

[353] «11 Allies Condemn Nazi War on Jews». The New York Times. 1942 թ․ դեկտեմբերի 18. {{cite web}}: Invalid |url-access=yes (օգնություն)
Frankel, Max (2001 թ․ նոյեմբերի 14). «150th Anniversary: 1851-2001; Turning Away From the Holocaust». The New York Times.

[Novick—2000——23-354] Novick, 2000, էջ 23

[355] Thomson, Mike (2012 թ․ նոյեմբերի 13). «Could the BBC have done more to help Hungarian Jews?». BBC News. Արխիվացված օրիգինալից 2018 թ․ հուլիսի 22-ին.

[Novick—2000——27–28-356] Novick, 2000, էջեր 27–28

[Dwork—van_Pelt——256–257-357] Dwork, van Pelt, էջեր 256–257

[Longerich—2010——330–339,_375–379-358] Longerich, 2010, էջեր 330–339, 375–379

[Dwork—van_Pelt——256-257-359] Dwork, van Pelt, էջեր 256-257

[361] «Aktion 'Erntefest' (Operation 'Harvest Festival')». Holocaust Encyclopedia. United States Holocaust Memorial Museum. Վերցված է 2017 թ․ մայիսի 29-ին.

[Longerich—2010——360–373,_386–389,_390–396-362] Longerich, 2010, էջեր 360–373, 386–389, 390–396

[Longerich—2010——345–353-363] Longerich, 2010, էջեր 345–353

[Longerich—2010——352–353-364] Longerich, 2010, էջեր 352–353

[Yahil—1990——376–378-366] Yahil, 1990, էջեր 376–378

[Kwiet—2004——61,_69–71,_76–77-367] Kwiet, 2004, էջեր 61, 69–71, 76–77

[Kwiet—2004——77–78-368] Kwiet, 2004, էջեր 77–78

[Fischer—1998——536–538-369] Fischer, 1998, էջեր 536–538

[Black—2016——108-370] Black, 2016, էջեր 108

[371] «Killing Centers». Holocaust Encyclopedia. United States Holocaust Memorial Museum. Վերցված է 2017 թ․ մայիսի 29-ին.

[Evans—2002——95-372] Evans, 2002, էջ 95

[Braham—2011——45-373] 350,0 ^350,1 Braham, 2011, էջ 45

[Longerich—2010——408-374] Longerich, 2010, էջ 408

[375] "Deportation of Hungarian Jews", United States Holocaust Memorial Museum. Retrieved 5 October 2017.

[Fischel—2010——31,_76–77-377] Fischel, 2010, էջեր 31, 76–77

[Löb—2009——69-378] Löb, 2009, էջ 69

[Black—2016——107–109-379] Black, 2016, էջեր 107–109

[Weinberg—2001——219-380] Weinberg, 2001, էջ 219

[Polonsky—2001——488-381] 357,0 ^357,1 Polonsky, 2001, էջ 488

[Longerich—2012——695-382] Longerich, 2012, էջ 695

[Bergen—2016——290–292-383] Bergen, 2016, էջեր 290–292

[Longerich—2010——410–412-384] Longerich, 2010, էջեր 410–412

[MapUSHMM-385] «Map of the Death Marches». Holocaust Encyclopedia. United States Holocaust Memorial Museum. Վերցված է 2012 թ․ սեպտեմբերի 1-ին.

[Friedländer—2007——648–650-386] Friedländer, 2007, էջեր 648–650

[Niewyk—Nicosia——165-387] Niewyk, Nicosia, էջ 165

[Longerich—2010——411-388] Longerich, 2010, էջ 411

[Hitchcock—2008——283-389] Hitchcock, 2008, էջ 283

[Hitchcock—2008——297-390] Hitchcock, 2008, էջ 297

[Hitchcock—2008——340-391] Hitchcock, 2008, էջ 340

[Gilbert—1985——798-392] Gilbert, 1985, էջ 798

[Wachsmann—2015——577-393] Wachsmann, 2015, էջ 577

[Gilbert—1985——808–809-394] Gilbert, 1985, էջեր 808–809

[Gilbert—1985——810-395] Gilbert, 1985, էջ 810

[Cesarani—2016——762-396] Cesarani, 2016, էջ 762

[Hitchcock—2008——289-397] Hitchcock, 2008, էջ 289

[11thUSHMM-398] «The 11th Armoured Division (Great Britain)». Holocaust Encyclopedia. United States Holocaust Memorial Museum. Վերցված է 2012 թ․ սեպտեմբերի 1-ին.

[BBUSHMM-399] «Bergen-Belsen». Holocaust Encyclopedia. United States Holocaust Memorial Museum. Վերցված է 2012 թ․ սեպտեմբերի 1-ին.

[Bell—2017——100-400] Bell, 2017, էջ 100

[Hayes—2015——xii-401] 377,0 ^377,1 Hayes, 2015, էջ xii

[Berenbaum—2006——125-402] 378,0 ^378,1 Berenbaum, 2006, էջ 125

[PolishVictims-403] 379,0 ^379,1 «Polish Victims». Holocaust Encyclopedia. United States Holocaust Memorial Museum. Վերցված է 2016 թ․ հունիսի 1-ին.

[Berenbaum—2006——126-404] Berenbaum, 2006, էջ 126

[USHMMJW-405] 381,0 ^381,1 ^381,2 «Jehovah's Witnesses». Holocaust Encyclopedia. United States Holocaust Memorial Museum. Վերցված է 2017 թ․ հունիսի 29-ին.

[Milton—2001——350-406] 382,0 ^382,1 ^382,2 Milton, 2001, էջ 350

[USHMMgays-407] 383,0 ^383,1 ^383,2 «Persecution of Homosexuals in the Third Reich». Holocaust Encyclopedia. United States Holocaust Memorial Museum. Վերցված է 2018 թ․ հունիսի 7-ին.

[Niewyk—Nicosia——45-408] Niewyk, Nicosia, էջ 45

[Lichtblau—2013——-409] Lichtblau, 2013

[YadVashemnumbers-410] 386,0 ^386,1 Benz 1996

[Michman—2012——197-411] 387,0 ^387,1 Michman, 2012, էջ 197

[Bauer—Rozett——1797-412] Bauer, Rozett, էջ 1797

[Dawidowicz—1986——403-413] 389,0 ^389,1 Dawidowicz, 1986, էջ 403

[Bauer—Rozett——1799-414] 390,0 ^390,1 Bauer, Rozett, էջ 1799

[Gilbert—2001——245-415] Gilbert, 2001, էջ 245

[416] "Children during the Holocaust", Holocaust Encyclopedia, United States Holocaust Memorial Museum. Retrieved 8 October 2017.

[Gilbert—2001——291-417] Gilbert, 2001, էջ 291

[Fischel—1998——87-418] Fischel, 1998, էջ 87

[Bauer—Rozett——1799–1802-419] Bauer, Rozett, էջեր 1799–1802

[Niewyk—Nicosia——221–222-420] Niewyk, Nicosia, էջեր 221–222

[Rhodes—2002——274-421] Rhodes, 2002, էջ 274

[Black—2016——29–31-422] Black, 2016, էջեր 29–31

[Piper—1998a——62-423] Piper, 1998a, էջ 62

[424] «Treblinka». Holocaust Encyclopedia. United States Holocaust Memorial Museum. Վերցված է 2017 թ․ հունիսի 11-ին.

[425] «Belzec». Holocaust Encyclopedia. United States Holocaust Memorial Museum. Վերցված է 2017 թ․ հունիսի 11-ին.

[426] «Chelmno». Holocaust Encyclopedia. United States Holocaust Memorial Museum. Վերցված է 2017 թ․ հունիսի 11-ին.

[427] «Sobibor». Holocaust Encyclopedia. United States Holocaust Memorial Museum. Վերցված է 2017 թ․ հունիսի 11-ին.

[Niewyk—Nicosia——47-428] 404,0 ^404,1 Niewyk, Nicosia, էջ 47

[Bauer—1998——453-429] Bauer, 1998, էջ 453

[Longerich—2010——50-430] Longerich, 2010, էջ 50

[Evans—2015——378–379-431] Evans, 2015, էջեր 378–379

[RomaUSHMM-432] «Genocide of European Roma (Gypsies)». Holocaust Encyclopedia. United States Holocaust Memorial Museum. Վերցված է 2012 թ․ սեպտեմբերի 1-ին.

[Hancock—2004——383–96-433] Hancock, 2004, էջեր 383–96

[Huttenbach—2016——31-434] Huttenbach, 2016, էջ 31

[Longerich—2010——418–421-435] 411,0 ^411,1 Longerich, 2010, էջեր 418–421

[Bloxham—2009——119-436] Bloxham, 2009, էջ 119

[Bloxham—2009——114-437] Bloxham, 2009, էջ 114

[Bauer—1998——445–446-438] Bauer, 1998, էջեր 445–446

[Evans—2008——174–175-439] Evans, 2008, էջեր 174–175

[Snyder—1976——359-440] Snyder, 1976, էջ 359

[Longerich—2012——450–452-441] Longerich, 2012, էջեր 450–452

[Fritz—2011——23-442] Fritz, 2011, էջ 23

[Mazower—2008——204-205-443] Mazower, 2008, էջ 204-205

[Mazower—2008——208–211-444] Mazower, 2008, էջեր 208–211

[encgen176-445] 421,0 ^421,1 Encyclopedia of Genocide (с. 176).

[Rummel—1992——18-446] Rummel, 1992, էջ 18

[447] Куманев Г. А., «Гитлеровский геноцид славянских народов Европы по материалам Нюрнбергского процесса и другим документам Արխիվացված 2013-05-27 Wayback Machine» — «Мир и политика», № 05 (56), май 2011

[448] Безыменский Л. А., «Германские генералы — с Гитлером и без него», гл. 6.

[449] Yehuda Bauer, «The Holocaust in Historical Perspective» (Seattle: University of Washington Press, 1978), pp. 35-37. Цитируется в Gavriel D. Rosenfeld, «The Politics of Uniqueness» — Holocaust Genocide Studies (1999) 13 (1), стр. 35.

[450] en:Helen Fein, «Teaching How States Destroy Citizens Rather than Represent Them» в «Encyclopedia of Genocide», стр. 195.

[451] Adam Jones, «Genocide: A Comprehensive Introduction»: genocide against Slavs, стр. 270—273

[452] Rudolph J. Rummel, «Democide: Nazi genocide and mass murder», стр. 4.

[Niewyk49-453] 429,0 ^429,1 Donald L Niewyk, The Columbia Guide to the Holocaust, Columbia University Press, 200, p 49

[Gellately—2001——153-454] Gellately, 2001, էջ 153

[Berghahn—1999——32–33-455] Berghahn, 1999, էջեր 32–33

[Bloxham—2009——112-456] Bloxham, 2009, էջ 112

[Gellately—2001——154-457] Gellately, 2001, էջ 154

[Evans—2008——173-174-458] Evans, 2008, էջեր 173-174

[Piotrowski—1998——295-459] 435,0 ^435,1 Piotrowski, 1998, էջ 295

[Szafranski—1960——43-460] Szafranski, 1960, էջ 43

[Szafranski—1960——49-461] Szafranski, 1960, էջ 49

[Kochanski—2012——532-462] 438,0 ^438,1 Kochanski, 2012, էջ 532

[Lukas—2012——25–27-464] Lukas, 2012, էջեր 25–27

[Bergen—2016——186–192-465] Bergen, 2016, էջեր 186–192

[Fritz—2011——333–334-466] Fritz, 2011, էջեր 333–334

[Bergen—2016——214–215-467] Bergen, 2016, էջեր 214–215

[Snyder—2010——250–251-468] Snyder, 2010, էջեր 250–251

[469] «Nazi Persecution of Soviet Prisoners of War». Holocaust Encyclopedia. United States Holocaust Memorial Museum. Վերցված է 2012 թ․ սեպտեմբերի 1-ին.

[470] «Non-Jewish Resistance». Holocaust Encyclopedia. United States Holocaust Memorial Museum. Վերցված է 2017 թ․ մայիսի 29-ին.

[Wachsmann—2015——125-471] Wachsmann, 2015, էջ 125

[472] «Commissar Order». Holocaust Encyclopedia. United States Holocaust Memorial Museum. Վերցված է 2017 թ․ մայիսի 29-ին.

[Fischel—2010——184-473] Fischel, 2010, էջ 184

[Психиатрия_при_нацизме-2-474] Петрюк П. Т., Петрюк А. П. Психиатрия при нацизме: насильственная стерилизация душевнобольных и других лиц. Сообщение 2 // Психічне здоров’я. — 2011. — № 1. — С. 54–62.

[Euthanasie-475] 450,0 ^450,1 Bach O (2005). «Euthanasie im Dritten Reich — psychiatriegeschichtliches Inferno». Ärzteblatt Sachsen (German) (4): 146–152.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)

[Герлант-476] Герлант У. Эвтаназия — преступление национал-социалистов // Вестник Ассоциации психиатров Украины. — 2013. — № 2.

[477] Bach O. Zur Zwangssterilisierungspraxis in der Zeit des Faschismus im Bereich der Gesundheitsämter Leipzig und Grimma // Medizin im Faschismus. Berlin. 1983. էջեր 188–194.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)

[478] Иванюшкин А. Я. Профессиональная этика в медицине (философские очерки) / АМН СССР. — Москва: Медицина, 1990. — С. 197. — 224 с. — ISBN 5-225-00661-2

[Мюллер-Хилл-479] Мюллер-Хилл Б., профессор Института генетики Кельнского университета Генетика человека и массовые убийства // Человек. — 1997. — № 4.

[Strous-480] 455,0 ^455,1 ^455,2 Strous R.D. Психиатры Гитлера: целители и научные исследователи, превратившиеся в палачей, и их роль в наши дни (расширенный реферат) Врачи и их преступления против человечества в нацистской Германии // Психиатрия и психофармакотерапия им. П.Б. Ганнушкина : журнал. — 2006. — В. 5. — Т. 8. Архивировано из первоисточника 2012 թ․ հուլիսի 15.

[Психиатрия_при_нацизме-4-481] 456,0 ^456,1 Петрюк П. Т., Петрюк А. П. Психиатрия при нацизме: проведение «Акции T-4» с массовым участием психиатров. Сообщение 4 // Психічне здоров’я. — 2011. — № 3. — С. 69–77.

[Harran—2000——108-482] Harran, 2000, էջ 108

[Steakley—1974——-483] 458,0 ^458,1 ^458,2 ^458,3 Steakley, 1974

[Longerich—2012——237-484] Longerich, 2012, էջ 237

[485] «Lesbians and the Third Reich». Holocaust Encyclopedia. United States Holocaust Memorial Museum. Վերցված է 2018 թ․ հունիսի 7-ին.

[Giles—1992——45–7-486] Giles, 1992, էջեր 45–7

[viktimoj-487] Жертвы нацизма. Обзор. — Энциклопедия Холокоста. — United States Holocaust Memorial Museum

[488] Вальтрауд Куссерова, Свидетельница Иеговы, несколько раз была арестована за отказ произносить приветствие «Хайль Гитлер». — Энциклопедия Холокоста. — United States Holocaust Memorial Museum

[Milton—2001——346–349-489] Milton, 2001, էջեր 346–349

[Lusane—2003——97–8-490] Lusane, 2003, էջեր 97–8

[491] «Blacks during the Holocaust». Holocaust Encyclopedia. United States Holocaust Memorial Museum. Վերցված է 2017 թ․ մայիսի 29-ին.

[492] Hitler, Adolf. Mein Kampf, pp. 315 and 320.

[493] Katz, Jews and Freemasons in Europe cited in The Encyclopedia of the Holocaust, volume 2, page 531.

[494] United States Holocaust Memorial Museum, Freemasonry under the Nazi Regime

[495] «GrandLodgeScotland.com». Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ մայիսի 31-ին. Վերցված է 2018 թ․ դեկտեմբերի 2-ին.

[496] «Список 700 поляков, казненных нацистами». Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ մայիսի 10-ին. Վերցված է 2018 թ․ դեկտեմբերի 2-ին.

[497] «Holocaust History — ZEGOTA — Aid Polish Jews During the Holocaust». Արխիվացված է օրիգինալից 2011-08-24-ին. Վերցված է 2018-12-02-ին. {{cite web}}: no-break space character in |title= at position 18 (օգնություն)

[498] Шоа. Информационно-аналитический портал Արխիվացված 2009-05-22 Wayback Machine.

[499] «БАНАЛЬНОСТЬ ДОБРА, ИЛИ КАК ИТАЛЬЯНСКИЕ ФАШИСТЫ СПАСАЛИ ЕВРЕЕВ». Արխիվացված է օրիգինալից 2009 թ․ մայիսի 28-ին. Վերցված է 2018 թ․ դեկտեմբերի 2-ին.

[500] Кто забыл арабов — «праведников народов мира»? // Михаэль Дорфман

[501] Рауль Валленберг не был шпионом

[502] «Загадочная смерть Рауля Валленберга». Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ փետրվարի 7-ին. Վերցված է 2008 թ․ փետրվարի 7-ին.

[503] Righteous Among the Nations — per Country & Ethnic Origin January 1, 2010 Արխիվացված Հունվար 23, 2009 Wayback Machine(անգլ.)

[504] «Request Rejected». Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ մարտի 9-ին. Վերցված է 2013 թ․ մարտի 7-ին.

[Buchheim1968_3723-505] Buchheim 1968, էջեր. 372–3.

[Buchheim—1968——-506] 481,0 ^481,1 Buchheim, 1968

[Buchheim—1968—��381-507] Buchheim, 1968, էջ 381

[Buchheim—1968——386–7-508] Buchheim, 1968, էջեր 386–7

[Browning—1998——57-509] Browning, 1998, էջ 57

[510] «О причинах нацистского геноцида: версия профессора Гольдхагена». callofzion.ru. Վերցված է 2015 թ․ փետրվարի 4-ին.

[511] «Ревностные подручные Гитлера». jewniverse.ru — Перевод Игоря Островского. Վերցված է 2015 թ․ փետրվարի 4-ին.

[512] Bauer, Yehuda (2002). Rethinking the Holocaust. New Haven, Conn: Yale University Press. էջ 48. ISBN 0-300-09300-4.

[513] Новый взгляд на причины нацистского террора.

[Marrus—1987——89–91-514] Marrus, 1987, էջեր 89–91

[Evans—1989——71-515] Evans, 1989, էջ 71

[Marrus—1987——92-516] 491,0 ^491,1 Marrus, 1987, էջ 92

[Marrus—1987——93-517] Marrus, 1987, էջ 93

[Biddiss—2001——643-518] 493,0 ^493,1 ^493,2 Biddiss, 2001, էջ 643

[Snyder—1976——255-519] Snyder, 1976, էջ 255

[Biddiss—2001——643–644-521] Biddiss, 2001, էջեր 643–644

[Conot—1984——495-522] Conot, 1984, էջ 495

[Biddiss—2001——646-523] Biddiss, 2001, էջ 646

[Crowe—2008——412-524] Crowe, 2008, էջ 412

[Crowe—2008——430-433-525] Crowe, 2008, էջեր 430-433

[526] Merkado-Ettedgui, Avi (2018). «The Auschwitz Avengers: inside the Holocaust revenge plot to kill six million Germans». The Telegraph (բրիտանական անգլերեն). 0307-1235. Վերցված է 2018 թ․ փետրվարի 4-ին.

[Ն 1]