23 Pułk Artylerii Lekkiej (II RP)

23 pułk artylerii lekkiej

23 pułk artylerii polowej
214 Wielkopolski pap

Odznaka 23 pap
Historia
Państwo	Polska
Sformowanie	1920
Rozformowanie	1939
Tradycje
Święto	3 maja[1]
Nadanie sztandaru	29 maja 1938
Rodowód	214 Wielkopolski pap
Kontynuacja	23 Śląska BA 23 Śląski pa
Dowódcy
Pierwszy	ppłk Rudolf Underka
Ostatni	ppłk Władysław Ryłko
Działania zbrojne
wojna polsko-bolszewicka bitwa pod Brodnicą (18 VIII 1920) kampania wrześniowa bitwa pod Tomaszowem (17–20 IX 1939)
Organizacja
Dyslokacja	Będzin[2] Żory (II dyon)
Rodzaj sił zbrojnych	wojsko
Rodzaj wojsk	Artyleria
Podległość	23 Górnośląska DP[3]
Multimedia w Wikimedia Commons

23 pułk artylerii lekkiej (23 pal) – oddział artylerii lekkiej Wojska Polskiego II RP.

Swoje korzenie pułk wywodzi od sformowanego na początku sierpnia 1920 214 Wielkopolskiego pułku artylerii polowej, którego I dywizjon walczył w Bitwie Warszawskiej. Po kolejnych reorganizacjach utworzony został 23 pal, a jego pokojowym garnizonem został Będzin. II dywizjon pułku był detaszowany w Żorach. Pułk był organiczną jednostką artylerii 23 Górnośląskiej Dywizji Piechoty. Pod względem wyszkolenia oddział podporządkowany był dowódcy 5 Grupy Artylerii.

Początki 23 pułku artylerii lekkiej sięgają lipca 1920, kiedy to zapadła decyzja, aby na bazie baterii zapasowej 14 Poznańskiego pułku artylerii ciężkiej przystąpić do organizacji zalążków przyszłego 214 Wielkopolskiego pułku artylerii polowej pod dowództwem ppłk. Rudolfa Underki^[4]. Na stanowiska dowódców dywizjonów zostali wyznaczeni odpowiednio: por. Edmund Bartkowski, mjr Adam Brzeski i por. Piotr Michalski. 13 sierpnia zakończyła się organizacja I dywizjonu. Wyposażony w niemieckie 77 mm armaty polowe wz. 16 w tym dniu wyruszył na front^[5]. Kiedy I dywizjon wymaszerował na front, na Sołaczu nadal prowadzono prace organizacyjne w kolejnych dywizjonach. 4., 5. bateria, podobnie jak i I dyon, otrzymała 77 mm armaty polowe wz. 16, a 6 bateria 105 mm haubice polowe wz. 98. Baterie III dyonu także nie miały jednolitego uzbrojenia. 7 bateria posiadała dwa 150 mm działa wz. 13, 8 bateria - cztery 150 mm haubice wz. 02, 9 bateria cztery 150 mm haubice polowe wz. 16. Oprócz sprzętu artyleryjskiego w każdej baterii znajdowały się dwa karabiny maszynowe. Na wyposażeniu znajdował się sprzęt łączności i optyczno-mierniczy. Szkolenie w pododdziałach napotykało liczne trudności, które spowodowane były różnorodnością sprzętu artyleryjskiego oraz brakiem regulaminów i podstawowych instrukcji do sprzętu artyleryjskiego, do działoczynów czy musztry^[6].

Walki I/214 pap

Bezpośrednio po sformowaniu dywizjon liczył 13 oficerów, 5 podchorążych, 65 podoficerów, 427 kanonierów i 406 koni. W czasie walk wszedł w skład grupy operacyjnej płk. Jarosława Aleksandrowicza, której zadaniem było powstrzymanie czołowych oddziałów sowieckiej 4 Armii, która wtargnęła na Pomorze, opanowała Brodnicę i zaczęła zbliżać się do rejonu przepraw na Wiśle w pobliżu Fordonu. Jeden z podjazdów III Korpusu Kawalerii Gaja-Gaja przekroczył Wisłę w okolicy Nieszawy. Skierowano tam 1 baterię z zadaniem wsparcia kontrataku piechoty, który miał wyrzucić nieprzyjaciela na drugi brzeg rzeki. Po wykonaniu postawionego zadania, bateria pozostała w rejonie Nieszawy z zadaniem obrony przepraw^[7].

16 sierpnia, działający nadal w składzie grupy operacyjnej płk. Aleksandrowicza dywizjon (bez 1 baterii), załadowany został na transport kolejowy i przez Toruń, Kowalewo przewieziony do Jabłonowa. Dowódca grupy postanowił przeprowadzić 18 sierpnia dwa zbieżne uderzenia na Brodnicę. Piechota z artylerią i częścią kawalerii oraz zaimprowizowany pociąg pancerny „Wilczek” miały uderzyć z rejonu Jabłonowa w kierunku południowo-wschodnim, zaś druga część kawalerii, pociąg pancerny „Wilk” z kompanią szturmową w kierunku północno-wschodnim. Pierwsza grupa została wzmocniona 2/214 pap, a 3 bateria pozostała w odwodzie. Dowódca dywizjonu wyznaczył ppor. Franciszka Packa oficerem łącznikowym przy piechocie. 2 bateria zajęła stanowiska ogniowe na północ od folwarku Czekanowo i otworzyła ogień do nieprzyjaciela zajmującego okoliczne wzgórza^[9]. Po serii polskich ataków nieprzyjaciel przystąpił do odwrotu w kierunku Brodnicy. Baterie ostrzeliwały cały czas wycofujących się Sowietów, aż polska piechota zdobyła Brodnicę^[10]. W walkach pod Brodnicą wyróżnili się między innymi: ogniomistrzowie Józef Mocek i Antoni Bruzi, kpr. Rybczyński oraz bomb. Antoni Marcinkowski i Michał Kochański^[11].

Po bitwie pod Brodnicą dywizjon powrócił do Poznania, a po jego uroczystym powitaniu na Błoniach Grunwaldzkich dołączył do swego macierzystego pułku, stacjonującego i szkolącego się na terenie poligonu Biedrusko^[12].

Rozwiązanie pułku

W listopadzie 1920 pułk zwalniał żołnierzy starszego rocznika, a z uwagi na fakt, że był pułkiem „ochotniczym” i „nadliczbowym”, nie otrzymywał uzupełnień. Z końcem grudnia rozwiązany został III dywizjon, a jego żołnierze uzupełnili pozostałe pododdziały^[13]. Rozkaz ministra spraw wojskowych z 15 stycznia 1921 nakazywał z dniem 20 stycznia rozwiązać ochotniczy 214 Wielkopolski pułk artylerii polowej. Dotychczasowy dowódca pułku mjr Adam Brzeski objął dowództwo I dywizjonu przemianowanego na IV dywizjon 15 pułku artylerii polowej, a II dywizjon stał się IV dywizjonem 17 pułku artylerii polowej^[12]. Później oba dywizjony zostały wcielone do VII Brygady Rezerwowej^[14].

Obsada personalna 214 Wielkopolskiego pap[5]
dowódca pułku	ppłk Rudolf Underka
	mjr Adam Brzeski
dowódca I dywizjonu	por. Edmund Bartkowski
dowódca 1 baterii	ppor. Maksymilian Hawelt,
dowódca 2 baterii	ppor. Witold Bałachowski
dowódca 3 baterii	ppor. Zdzisław Szulc
dowódca II dywizjonu	mjr Adam Brzeski
dowódca III dywizjonu	por. Piotr Michalski

Na podstawie rozkazu O.I.Szt. L. 24000/Mob. ministra spraw wojskowych, generała porucznika Kazimierza Sosnkowskiego, z 30 listopada 1920, dotychczasowa VII Brygada Rezerwowa została przeformowana w 23 Dywizję Piechoty. 30 kwietnia 1921 przybyło do pułku „wojenne” dowództwo 14 pułku artylerii polowej, tworząc dowództwo nowego „pokojowego” 23 pułku artylerii polowej, z dowódcą ppłk. Jerzym Krynickim. Będące w jej strukturze oba dywizjony byłego 214 pap posłużyły do sformowania 23 pułku artylerii polowej. Z uzupełnień przybyłych z 2 pułku artylerii ciężkiej utworzony został trzeci dywizjon^[14].

W kwietniu 1922 pułk został przezbrojony we francuskie 75 mm armaty wzór 1897^[15].

Pokojowym garnizonem pułku został Będzin. II dywizjon pułku był detaszowany w Żorach. 23 pap był organiczną jednostką artylerii 23 Górnośląskiej Dywizji Piechoty. Pod względem wyszkolenia oddział podporządkowany był dowódcy 5 Grupy Artylerii.

Pobór młodych żołnierzy do pułku prowadzony był na zasadzie eksterytorialnej. Polacy stanowili większość, liczącą około 70-80% stanu osobowego. Szkolenie pierwszego rocznika dzieliło się na dwa okresy: miesięczna szkoła rekruta i wspólne ćwiczenia z drugim rocznikiem. Szkolenie podstawowe rozpoczynało się w listopadzie lub w kwietniu i dzieliło się na dwa podokresy. W pierwszym żołnierze mieli zaadaptować się do warunków życia wojskowego. Dużą wagę przywiązywano do musztry pieszej oraz gimnastyki. Zwracano też uwagę na opanowanie przez żołnierzy podstawowych wiadomości ogólnych. W drugim podokresie dokonywano podziału kanonierów na członków obsługi dział, jezdnych, zwiadowców, łącznościowców, obsługę karabinów maszynowych, sanitariuszy, służby weterynaryjne oraz podkuwaczy. Po zakończeniu pierwszego okresu szkolenia przydzielano żołnierzy do macierzystych pododdziałów, gdzie następowało dalsze szkolenie. Najzdolniejszych kierowano do pułkowej szkoły podoficerskiej, na kursy zwiadowców i łącznościowców organizowane przez sztab pułku^[16]. W miesiącach letnich pułk przechodził szkołę ognia na obozach ćwiczebnych. Tam żołnierze ćwiczyli działoczyny, tematy: bateria i dywizjon zaprzężony, umocnienia polowe artylerii, jazda konna, ostre strzelania z dział, służba w polu, zwiad, musztra piesza, ćwiczenia taktyczne z piechotą, strzelanie z kbk i ckm. Letnia koncentracja była w zasadzie sprawdzianem stopnia wyszkolenia bojowego pułku^[16].

Jesienią 1938 pułk uczestniczył w działaniach mających na celu odzyskanie ziem Śląska Zaolziańskiego. Zgodnie z rozkazem marszałka Polski Edwarda Rydza-Śmigłego, 21 września 1938 pododdziały 23 pal opuściły miejsce stałego postoju w Będzinie i Żorach, udając się marszem pieszym w rejon granicy z Czechosłowacją w okolice Cieszyna. Tam pułk zajął stanowiska ogniowe^[17]. W godzinach rannych 2 października polskie oddziały wkroczyły na teren Zaolzia. Żołnierze polscy byli serdecznie witani przez ludność pochodzenia polskiego. Po defiladzie przed marsz. Rydzem-Śmigłym w Czeskim Cieszynie pododdziały 23 pal 11 października zostały skierowane do Orłowej^[18]. Z początkiem grudnia przeniosły się w rejon Karwiny i tam pozostawały do czasu zakończeni akcji, po czym wróciły do swoich macierzystych garnizonów^[19].

Z dniem 1 kwietnia 1925 5 bateria przemianowana została na 3 baterię w/g etatu nr 7 i weszła w skład II dywizjonu. Jednocześnie zmieniono numerację dotychczasową III dywizjonu w Żorach, przemianowując go na II dywizjon, pozostawiając jednocześnie w dotychczasowym miejscu dyslokacji, natomiast II dywizjon z Będzina przemianowano na III dywizjon^[20].
31 grudnia 1931, na podstawie rozkazu B. Og. Org. 1120 – 18 Org. ministra spraw wojskowych marszałka Polski Józefa Piłsudskiego, 23 pap został przemianowany na 23 pułk artylerii lekkiej^[21]
Wraz z fortyfikowaniem Górnego Śląska przystąpiono w ramach 23 Dywizji Piechoty do formowania jednostek specjalnych do ich obsadzenia. W pierwszym rzędzie sformowano trzy bataliony piechoty specjalnej (fortecznej) jako czwarte w 11., 73. i 75 pułku piechoty. W ślad za nimi, we wrześniu 1938, utworzono w 23 pułku artylerii lekkiej IV dywizjon przeznaczony do umieszczenia w umocnieniach Obszaru Warownego „Śląsk”, jako artyleria stała (w tradytorach) bądź ruchoma. Poszczególne baterie przed wybuchem wojny przydzielono: 10 bateria do IV batalionu 11 pułku piechoty, 11 bateria do IV batalionu 75 pułku piechoty i 12 bateria do IV batalionu 73 pułku piechoty^[22].

Obsada personalna i struktura organizacyjna w marcu 1939[23][a]
dowódca pułku	płk Jan II Kijowski
I zastępca dowódcy	ppłk Władysław Ryłko
adiutant	kpt. Jan Stanisław Szulc
lekarz medycyny	por. lek. Włodzimierz Bołądź
starszy lekarz weterynarii	mjr Leon Matolski
oficer zwiadowczy	mjr Kazimierz Szczęśniak
II zastępca dowódcy (kwatermistrz)	mjr Franciszek Talarczyk
oficer mobilizacyjny	kpt. adm. (art.) Stanisław Kazimierz Solak
zastępca oficera mobilizacyjnego	por. adm. (art.) Piotr Kozaka
oficer administracyjno-materiałowy	kpt. Józef lll Kwieciński
oficer gospodarczy	kpt. int. Bolesław Lucjan Kozakiewicz
oficer żywnościowy	ppor. Adam Firszt
dowódca plutonu łączności	kpt. Julian Chodkowski
dowódca szkoły podoficerskiej	kpt. Zbigniew Hilary Malewski
zastępca dowódcy	por. Marian Józef Niedzielski
dowódca plutonu	ppor. Witold Brzozowski
dowódca plutonu	ppor. Józef Marciniak
dowódca plutonu zwiadowców	ppor. Kazimierz Smolski
dowódca plutonu łączności	por. Stanisław Jan Piech
dowódca I dywizjonu	mjr Marian Eugeniusz Mazaraki
dowódca 1 baterii	kpt. Jerzy Antoni Kamiński
dowódca plutonu	por. Jan Żmudzki
dowódca 2 baterii	por. Tadeusz Cieślik
dowódca plutonu	ppor. Tadeusz Edward Domagała
dowódca 3 baterii	por. Edward Władysław Kułakowski
dowódca II dywizjonu	mjr Roman Józef Brenner
adiutant dywizjonu	kpt. Kazimierz Marian Picheta
pomocnik dowódcy batalionu ds. gosp.	kpt. adm. (art.) Bronisław Jan Piela
dowódca 4 baterii	kpt. Mikołaj Józef Stranz
dowódca plutonu	por. Roman Szeląg
dowódca 5 baterii	kpt. Bolesław Wisławski
dowódca plutonu	ppor. Karol Orłowski
dowódca 6 baterii	kpt. Stefan Wolbek
dowódca plutonu	ppor. Aleksander Józef Kopaniak
dowódca III dywizjonu	mjr Jan IV Orłowski
dowódca 7 baterii	kpt. Wacław Kluczewski
dowódca 8 baterii	kpt. dypl. Leon Fudakowski
dowódca plutonu	por. Fugeniusz Marek
dowódca 9 baterii	kpt. Jan Antoni Gorączko
dowódca plutonu	ppor. Józef Kadaj
dowódca IV dywizjonu (fortecznego)	vacat
dowódca 10 baterii	kpt. Jan Toni
dowódca plutonu	por. Edward Maciaszczyk

W ramach mobilizacji alarmowej w terminach od Z+18 do A+60 przez 23 pułk artylerii lekkiej w garnizonach śląskich zmobilizowano: w grupie niebieskiej;

• 10 baterię artylerii lekkiej typ A 23 pal w Bobrownikach,
• 11 baterię artylerii lekkiej typ B 23 pal w Chorzowie,
• 12 baterię artylerii lekkiej typ C 23 pal w Kochłowicach,

w grupie zielonej

• II dywizjon armat 23 pal w Żorach,

w grupie żółtej

• Rezerwa Personelu Etapowego typ II nr 24 w Będzinie,
• III dywizjon haubic 23 pal w Będzinie,
• dowództwo 23 pal wraz z samodzielnym patrolem meteo nr 23 i pododdziałami pułkowymi w Będzinie,
• I dywizjon armat 23 pal w Będzinie,
• pluton parkowy uzbrojenia nr 503 w Będzinie,
• warsztat taborowy nr 517 w Będzinie,
• II dywizjon armat 65 pal w Będzinie^[25].

Po ogłoszeniu mobilizacji alarmowej o godz. 5:00 24 sierpnia wyznaczona kadra pobrała tabele mobilizacyjne, zawiązki osobowe z podoficerów i szeregowych i udali się do okolicznych miejscowości, gdzie kierowano zgłaszających się do koszar rezerwistów. Pobierano sprzęt, wyposażenie i uzbrojenie oraz konie zgodnie z tabelami mobilizacyjnymi. Baterie IV dywizjonu armat (fortecznego) dołączyły na odcinki bojowe i podporządkowane zostały dowódcom batalionów specjalnych nr I, II i III w rejonach swoich mobilizacji. Dywizjon I/23 pal wszedł w skład Oddziału Wydzielonego „Tarnowskie Góry” składającego się z: 11 pp, batalionu I/203 pp rez. i samodzielnej kompanii km nr 6/11 pp „Niezdara”. Dywizjon II/23 pal (bez 5 baterii) wszedł w skład odcinka „Mikołów” (Zgrupowanie 55 DP rez., dwa bataliony 73 pp). 5 bateria armat została przydzielona do Oddziału Wydzielonego „Rybnik” (bataliony I/75 pp i III/203 pp rez.). Dywizjon III/23 pal haubic przydzielono do wsparcia Grupy Fortecznej Obszaru Warownego „Śląsk” w jej centralnym odcinku „Chorzów”^[26].

Nocą z 31 sierpnia na 1 września dywizjon III/23 pal został przegrupowany spod Czeladzi do Chebzia, stoczył w trakcie marszu i podczas zajmowania stanowisk ogniowych walkę z niemieckimi dywersantami, a następnie o godz. 4:30 został zaatakowany przez niemieckie bombowce nurkujące, naprowadzone przez dywersantów. Zwiad dywizjonu i zwiady baterii prowadziły walki z dywersją w obronie punktów obserwacyjnych, np. w kopalni „Paweł” w Chebziu. Rozpoczęcie działań bojowych 1 września 1939 zastało 23 pułk artylerii lekkiej na stanowiskach ogniowych w bezpośrednim wsparciu oddziałów Grupy Operacyjnej „Śląsk” gen. bryg. Jana Jagmin-Sadowskiego. Od godzin porannych dywizjon II/23 pal wspierał w walkach obronnych w rejonie Mikołowa pododdziały batalionu fortecznego km „Mikołów” przed natarciem niemieckiej 8 Dywizji Piechoty. Haubice III/23 pal ostrzeliwały tereny poza granicami państwa, gdzie koncentrowały się do natarcia niemieckie jednostki. Następnie dywizjon w godzinach wieczornych wycofał się przez Będzin do rejonu Wyr. W godzinach przedpołudniowych w Żorach bateria 5/23 pal stoczyła walkę z niemieckimi czołgami wspierając obronę batalionu III/203 pp rez. Bateria zniszczyła 4 niemieckie czołgi z 5 Dywizji Pancernej, utraciła 1 armatę i poległego kanoniera, kilku odniosło rany. Bateria wycofała się w rejon Kobioru.

Od godzin porannych dywizjon I/23 pal walczył w rejonie Tarnowskich Gór. Szczególnie efektywnie wspierała obronę batalionu III/11 pułku piechoty bateria 2/23 pal, skutecznie ostrzeliwując atakującą niemiecką piechotę^[27]. Po zmroku I dywizjon opuścił swoje stanowiska w Tarnowskich Górach i przez Nakło, Świerklaniec przeszedł do Siemonii^[28]. 2 września od godz. 10:00 III/23 pal, wspólnie z pociągiem pancernym nr 54 Groźny, wspierał natarcie 75 pułku piechoty (bez I batalionu) na las wyrski, który opanowano. III/23 pal wspierał bataliony 75 pp do godzin popołudniowych. Następnie dywizjon wraz z innymi bateriami artylerii lekkiej i ciężkiej oraz 8 baterią pomiarów artylerii pod dowództwem płk. Ludomira Kryńskiego, dowódcy artylerii GO „Śląsk”, prowadził pojedynek z artylerią niemiecką. Po opanowaniu przez niemiecką piechotę Wyr, kontratak przeprowadził batalion II/73 pp wsparty baterią 6/23 pal. Towarzyszący dowódcy batalionu patrol zwiadu baterii poniósł straty: 2 poległych i rannego. Doszło do zaciętych walk dwóch odwodowych batalionów 23 DP, ze wsparciem 6/23 pal i 54 pociągu pancernego, w dolinie rzeki Gostynki z niemieckimi oddziałami 8 i 28 DP. W rejonie Kobioru wspierała bataliony 55 Dywizji Piechoty Rezerwowej bateria 5/23 pal. Tego dnia baterie II i III dywizjonu były atakowane przez lotnictwo niemieckie. Nocą 2/3 września pododdziały 23 pal wraz z macierzystą dywizją i GO „Śląsk” rozpoczęły, na rozkaz dowódcy Armii „Kraków”, odwrót na wschód od Krakowa.

Dowództwo 23 pal, wraz ze zgrupowaniem dowódcy 23 Dywizji Piechoty płk. Władysława Powierzy, wycofało się z lasów tyskich przez Mrucki, Giszowiec, Brzezinkę do linii Czarnej Przemszy, a następnie po południu 3 września przez Jaworzno do Alwerni. II/23 pal wraz z 73 pułkiem piechoty wycofał się przez Mrucki, most na Przemszy pod Brzezinką. III/23 pal wycofał się przez Mysłowice, most na Przemszy i w kierunku na Modrzejów. Bateria 5/23 pal wycofywała się z okolic Kobioru wraz z 201 pułkiem piechoty rez. przez Bieruń do Chełmka, gdzie wraz z piechotą stoczyła zwycięską walkę z niemieckim oddziałem pancernym przy moście na Przemszy^[29]. I dywizjon wycofał się nocą 2/3 września w rejon Ząbkowic, następnie, po krótkim odpoczynku, wyruszył w kierunku Chrzanowa. Z uwagi na zatłoczenie dróg uchodźcami ominął Chrzanów i maszerował przed 11 pp w kierunku na Trzebnię. Na odcinku pomiędzy Trzebnią a Bolęcinem, w okolicy Piły Kościeleckiej, 4 września ok. godz. 16:00 dywizjon I/23 pal i batalion III/11 pp wpadły w zasadzkę niemieckiej 5 D Panc. Zaskoczone działony częściowo zostały rozbite przez niemieckie czołgi; pozostałe usiłowały się wycofać do okolicznych lasów, lecz wybicie koni w zaprzęgach nie pozwoliło na dalszy marsz. Pozostałe armaty uszkodzono lub zniszczono poprzez rozbicie przyrządów celowniczych i zakopanie zamków. Poniesiono duże straty osobowe w poległych, rannych i zabranych do niewoli. Resztki dywizjonu, bez armat, zebrane po zmroku przez mjr. Mazaraki, pomaszerowały w kierunku Krzeszowic. Tocząc po drodze walki z niemieckimi spadochroniarzami i dywersantami pomaszerowały przez Olkusz i Kraków. Tocząc dalsze walki z dywersantami pod Bydlinem i Wolbromiem, pod Kleszczową koło Pilicy dostały się do niemieckiej niewoli. Grupa 20 kanonierów z kpr. pchor. Z. Nawrotem dołączyła 6 września pod Brzeskiem do 23 pal.

4 września 7 i 8 baterie haubic 23 pal wspierały walki obronne 75 pp w rejonie Płazy i Wygiełzowa; część artylerzystów, poza obsługami haubic, użyto jako pododdział piechoty. W obronie Alwerni piechotę z 73 pp wspierał II/23 pal; bateria 4/23 pal wspierała piechotę broniącą się w rejonie Poręba-Żegota^[30]. Po południu 5 września 23 DP, a wraz z nią 23 pal podjęły organizację obrony na linii fortów Krakowa koncentrując baterie w rejonie Woli Justowskiej. Pułk otrzymał uzupełnienie z baterii marszowej żołnierzy i koni oraz amunicji i zaopatrzenia. Późnym wieczorem podjęto odwrót przez Kraków w kierunku Puszczy Niepołomickiej do rejonu Kościelniki, Pobiednik Wielki, Igołomia. Jako czołowy maszerował z 11 pp dywizjon III/23 pal, za nim 75 pp z II/23 pal i 73 pp z 5/23 pal. Marsz kolumn trwał do godzin wieczornych 7 września; stoczono potyczki z niemieckimi patrolami rozpoznawczymi, w tym w okolicach Słominik pod Węgrcami; częściowo rozproszony został zwiad 9 baterii haubic. W okolicach Sędziszowic i Koszyc zwiad III/23 pal stoczył walkę z podchodzącymi pododdziałami niemieckimi. Po osiągnięciu rejonu Sędziszowice – Koszyce pododdziały dywizji stoczyły potyczki z podchodzącymi jednostkami nieprzyjaciela, w tym 9 bateria w Sędziszowicach. Wieczorem po godz. 21:00 i nocą 7/8 września jednostki 23 DP podjęły marsz w kierunku Nowego Korczyna. Rano 8 września 75 pp wraz z armatami II/23 pal zajął Nowy Korczyn, a 11 pp z haubicami III/23 pal odbił wieś Kocinę, a następnie zajął obronę w Kocinie i Ksanach. Po zajęciu stanowisk obronnych po ostrzale artylerii do natarcia przystąpiła niemiecka piechota wsparta ok. 30 czołgami. Oddziały niemieckie zdobyły Kocinę i zaatakowały Ksany; w trakcie walk piechota i haubice III/23 pal unieszkodliwiły 12 czołgów. Pomimo silnego wsparcia ogniowego haubic, niemieckie natarcie zmusiło do wycofania się obrońców Ksan, a następnie zmusiło do wycofania się z Chwalibogów i Senisławic baterie III dywizjonu. 9 bateria unieszkodliwiła 3–4 czołgi niemieckie.

Po walkach nocą 8/9 września 23 pal wycofał się w kierunku na Pacanów. Osłonę odwrotu dywizji stanowił 75 pp wzmocniony baterią 6/23 pal. Kolumna 11 pp wraz z resztą II dywizjonu pomaszerowała po trasie Grotniki, Pawłów, Brzostków, Paprocin, Biechów do Pacanowa. Kolumna 73 pp wraz z bateriami 8 i 9 pomaszerowały po osi Nowy Korczyn, Zagorzany, południowy skraj Pacanowa i Sroczków. W rejonie Sroczkowa i Pacanowa doszło do boju z niemieckim oddziałem pancerno-motorowym. Zajęta z marszu obrona 73 pp i obu baterii haubic pozwoliła odeprzeć niemieckie natarcie i zniszczyć 6 czołgów. Prowadzący działania opóźniające 75 pp z 6 baterią toczył walki z postępującymi za nimi oddziałami niemieckiej 5 D Panc. Bateria stoczyła walki obronne pod Wełninem i Solcem; w walkach odwrotowych zostało rannych trzech kolejnych dowódców 6 baterii kpt. Bolesław Wisławski, por. Zdzisław Mrozik i ppor. Tadeusz Domagała; dowództwo objął kpt. Jerzy Kamiński. Ok. godz. 21:00 23 DP rozpoczęła marsz nocny w kierunku lasu Stróżki, osiągając linię rzeki Czarna w godzinach popołudniowych 10 września. Odpoczywając po wyczerpującym marszu^[31].

Zgodnie z rozkazem dowódcy Armii „Kraków” 23 DP podjęła marsz do przeprawy przez Wisłę w rejonie Baranowa nocą 10/11 września, następnie kolejnym rozkazem miała ześrodkować się w rejonie Długołęki w odwodzie za 55 DP rez. rozlokowaną pod Osiekiem. Wydzielono do obrony przedmościa na odcinek Świniary – Łoniów 73 pp ze wsparciem III/23 pal i 5/23 pal. 9 baterię czasowo wydzielono do wsparcia batalionu specjalnego km nr III Grupy Fortecznej. Reszta 23 pal w sile II/23 pal (bez 5 baterii) weszła w skład artylerii ogólnego działania wraz z 95 dywizjonem artylerii ciężkiej i 23 dywizjonem artylerii ciężkiej pod dowództwem płk. Ludomira Kryńskiego^[32].

W nocy 10/11 września przeprawiono część artylerii i taborów przez most pod Baranowem i Osiekiem oraz 75 pp. Następnie artyleria zajęła stanowiska na wschodnim brzegu Wisły; do II dywizjonu dołączyła bateria 3/22 pal por. B. Adamskiego. 75 pp rano 12 września zajął stanowiska obronne na wschodnim brzegu Wisły, wsparty III dywizjonem haubic z 7 i 8 bateriami z rejonu Baranowa, które zza Wisły ostrzeliwały oddziały niemieckie, włamujące się do Osieka. Jako ostatnia przeprawiła się 9 bateria, która po wykonaniu zadania wsparcia batalionu Grupy Fortecznej i jako ostatnia przeprawiła się przez most, po czym do wieczora ostrzeliwała Osiek ze stanowisk ogniowych w Siedliszczaniach. Rano 12 września przed 11 pp przeprawił się II dywizjon jako ostatni z 23 pal^[33].

Po zebraniu oddziałów, 23 DP wieczorem 12 września podjęła ponad 40 kilometrowy marsz, w dwóch kolumnach, w kierunku Rozwadowa i Stalowej Woli. Odwrót dywizji osłaniała straż tylna: batalion III/75 pp wraz z baterią 5/23 pal. Ok. godz. 18:00 13 września oddziały dywizji przeszły most w Rozwadowie i zajęły stanowiska na rubieży Zarzecze, Zdziary, Wólka Tanewska. III dywizjon zajął stanowiska ogniowe na południowym skraju Zdziar, a II dywizjon na skraju lasu przy leśniczówce Zdziary. III/23 pal wspierał w obronie 11 pp broniący rzeki Tanwi w rejonie Wołoszyny, a następnie kontratak III/73 pp i I/11 pp na Ulanów, który odbito z rąk niemieckich^[34].

W godzinach wieczornych 14 września i nocą 14/15 września 23 pal podjął wraz z dywizją marsz w kolumnach: północnej III/23 pal i 4/23 pal z 75 pp i 73 pp przez Majdan Golczański, Hutę Krzeszowską, Ciosy, południowej II/23 pal (bez 4 baterii) z 11 pp przez Golce, Hutę Krzeszowską, Banachy. Po krótkim odpoczynku w Hucie Krzeszowskiej, 15 września ok. godz. 12:00, II dywizjon wsparł natarcie 11 pp na Banachy. Następnie na południe od Banachów i na trakcie Banachy – Biłgoraj wspierał obronę 11 pp. W kolumnie północnej ostrzelane zostały przez niemiecką artylerię baterie III dywizjonu; straty poniosła 8 bateria w poległych i ciężko rannych oraz w koniach. 16 września 23 DP ugrupowała się w obronie wokół Biłgoraja, zajmując pozycje na okolicznych wzgórzach; dowódca 23 pal ppłk Władysław Ryłko kierował ugrupowaniem bojowym baterii pułku. Do wsparcia obrony 11 pp i 73 pp wyznaczono baterie haubic III dywizjonu i 6 baterię armat, które prowadziły ostrzał atakującej pozycje 11 pp niemieckiej piechoty. Decyzją ppłk Ryłki został skoncentrowany ostrzał całego pułku na północnym skraju Puszczy Solskiej, gdzie koncentrowała się niemiecka piechota; od ostrzału wybuchł pożar w puszczy. Do kontrnatarcia po 30 minutowym przygotowaniu artyleryjskim o godz. 14:30 przystąpiły bataliony III/11 pp i II/73 pp, które odniosły sukces zdobywając wyjścia z Puszczy Solskiej i część miejscowości Piaski. Rozkazem dowódcy GO „Jagmin” nocą 16/17 września 23 pal podjął marsz po szosie Biłgoraj-Zwierzyniec w kolumnie za 73 pp. Bateria 4/23 pal wsparła natarcie batalionu I/73 pp na wieś Banach, otwierając drogę dywizji do dalszego marszu^[35]. Rano baterie pułku dotarły do lasu na wschód od miejscowości Rudki, gdzie pobrano z taborów amunicję, żywność i zaopatrzenie. W trakcie postoju zwiad III dywizjonu stoczył potyczkę z patrolem niemieckim biorąc jeńców. Nocą 17/18 września przegrupowano 23 DP wraz z 23 pal do rejonu Podklasztor-Zielone. 18 września II dywizjon armat został przydzielony do wsparcia obrony batalionu II/11 pp na wzgórzach na północ od Podklasztoru^[36]. Maszerujący w kolumnie 75 pp został zaatakowany przez niemiecki oddział w pobliżu wsi Obrocza; bateria 9/23 pal wsparła ogniem kontratakujący wroga batalion I/75 pp.

Zgodnie z rozkazem dowódcy Armii „Kraków” 23 DP miała współdziałać w zdobyciu Tomaszowa Lubelskiego z Warszawską Brygadą Pancerno-Motorową. Od godzin porannych 19 września II dywizjon armat wspierał natarcie 11 pp w kierunku Rogoźna – Tomaszowa; ok. godz. 18:00, z uwagi na silny ostrzał niemiecki, natarcie piechoty załamało się. 19 września w Zielonej odtworzono I dywizjon armat 23 pal pod dowództwem kpt. Jerzego Kamińskiego, w składzie dwóch baterii: 6/22 pal i 5/24 pal, liczących 4 i 3 armaty 75 mm wz. 1897. I dywizjon zajął obronę przeciwpancerną na południowy zachód od Tomaszowa. Po zatrzymaniu natarcia 11 i 73 pp w kierunku Tomaszowa, w godzinach południowych wszystkie trzy dywizjony pułku w sile 29 dział i 9 haubic ciężkich z 95 dac rozpoczęły wsparcie natarcia 73 pp na Szarowolę. Po dotarciu do Szarowoli natarcia 73 pp zostało ono zatrzymane i pułk wycofał się na pozycje wyjściowe, po otrzymaniu informacji o pojawieniu się na tyłach niemieckich czołgów i piechoty zmotoryzowanej. 11 pp przy wsparciu II i III dywizjonu zdobył Rogoźno, po czym niemiecki kontratak odzyskał wieś. Popołudniem po godz. 17:00 przegrupowano 23 DP do bezpośredniego natarcia na miasto nocą 19/20 września^[37]. 20 września po północy wspierano w miarę posiadanej amunicji pułki piechoty. Natarcie 75 pp wsparte I dywizjonem opanowało Ulów; pułk wdarł się do Tomaszowa Lub. i tam został zatrzymany. 11 pp ze wsparciem II dywizjonu został rozbity silnym i celnym ogniem niemieckiej artylerii na linii Tomaszów – Rogoźno. 73 pp wsparty przez III dywizjon dotarł w pobliże Tomaszowa^[38]. W dywizjonach pułku wyczerpała się amunicja. Od strony Zamościa na pozycje III dywizjonu wyszło niemieckie natarcie, którego dywizjon z uwagi na brak amunicji do haubic nie był w stanie odeprzeć i po walce dostał się do niewoli. W II dywizjonie w godzinach południowych skończyła się amunicja. I dywizjon, po załamaniu się natarcia 75 pp na Tomaszów, wycofał się wraz z pozostałością tego pułku do lasu Podlesina pomiędzy Bełżcem a Maziłami; nocą 20/21 września wycofał się do lasu Sołokije na północny wschód od Bełżca. Wieczorem 21 września obie baterie uległy rozwiązaniu; z kanonierów uformowano trzy plutony konne, które przedzierały się lasami w kierunku zachodnim, docierając do Puszczy Różanieckiej po 22 września; tam po stoczonej walce z oddziałem niemieckim dostały się do niewoli. Jeden z działonów I dywizjonu, wraz z batalionem I/75 pp, dotarł w okolice Narola do wsi Łowcza i tam po walce dostał się do niewoli. 22 września ppłk Ryłko rozkazał zdemontować i ukryć zamki pozostałych dział, zniszczyć sprzęt optyczny i rozwiązał 23 pułk artylerii lekkiej, nakazując następnie rozproszyć się i wydostać z okrążenia^[39].

Z uwagi na sformowanie jednostek fortecznych piechoty do obsady budowanych i wykańczanych umocnień Obszaru Warownego „Śląsk”, zaistniała potrzeba wyposażenia umocnień fortecznych w artylerię. W 1937 sformowano 10 i 11 baterię przeznaczoną na odcinki: „Bobrowniki” i „Chorzów”. W maju 1938 podjęto decyzję o sformowaniu 12 baterii dla wykańczanego odcinka „Kochłowice”^[40]. W etacie pokojowym służyło w IV dywizjonie 7 oficerów, 19 podoficerów i 72 kanonierów. W przypadku wojny, dywizjon rozwijał się do stanu 13 oficerów, 59 podoficerów i 114 kanonierów. Baterie organizowane były jako baterie artylerii lekkiej specjalnej: typu I 10 bateria, typu II 11 bateria i typu III 12 bateria. Baterie nr 10 i 11 były bateriami stałymi, z jednym plutonem; bateria nr 12 posiadała jeden pluton stały i jeden manewrowy. W dywizjonie było 14 armat 75 mm wz. 1897, w 10 baterii 4 armaty w tradytorach, w 11 baterii 5 armat wbudowanych w tradytorach, w 12 baterii 3 armaty w tradytorach, 2 armaty z przodkami „manewrowe”^[41]. Po zmobilizowaniu dywizjonu do etatów wojennych w dniu 24 sierpnia 1939, w czasie 18 godzin, załogi zajęły schrony i stanowiska przy armatach, prowadząc doszkalanie obsług i pełniły służbę bojową.

Nocą 31 sierpnia na 1 września na odcinku 12 baterii z tradytora pod dowództwem por. A. Niewiadomskiego ostrzelano szrapnelem ok. 120 grupę z Freikorpus Ebbinghaus atakującą schrony, biorąc 12 dywersantów do niewoli. W trakcie dalszych walk oddział ten został zlikwidowany przez żołnierzy batalionu km spec. nr II.

1 września ok. godz. 11:00 działa z tradytora nr 14 baterii nr 10 skutecznie wyeliminowały gniazda karabinów maszynowych z Freikorpusu na hałdach kopalni „Orzeł Biały”. Na odcinku 11 baterii z tradytora ostrzelano kopalnię Skarbofermu w Bielszowicach, z której prowadziły ostrzał karabiny maszynowe dywersantów. Z tradytora w Bobrownikach 10 bateria ostrzelała ok. godz. 10:00 po drugiej stronie granicy cele w Bytomiu. Podobnie z tradytora w Łagiewnikach 11 bateria również ostrzeliwała Bytom (dworzec kolejowy i kopalnię), Szombierki i Bóbrkę do późnych godzin nocnych. W nocy 1/2 września w rejonie Czarnego Lasu grupa dywersyjna otoczyła działon z plutonu „manewrowego” 12 baterii, który uratował interweniujący pluton strzelecki z batalionu km spec. nr III. 2 września w godzinach popołudniowych rozpoczęto wymontowywanie broni ze schronów w związku z planowaniem odwrotu z terenu Górnego Śląska Grupy Fortecznej i całości wojsk GO „Śląsk”^[42]. Baterie IV dywizjonu w walkach z dywersantami 1 i 2 września wystrzeliły tylko po ok. 40 pocisków z każdej baterii. Armaty w tradytorach porozkręcano i zdemontowano, ukryto zamki i przyrządy optyczne. Z dywizjonu wycofały się tylko dwie armaty ruchome 12 baterii, po uzupełnieniu zaprzęgów. Po godz. 23:00 oddziały Grupy Fortecznej rozpoczęły odwrót. Artylerzyści zostali wykorzystani głównie jako obsługa moździerzy w batalionach fortecznych, po ich ewakuacji z Obszaru Warownego. Pluton artylerii z 12 baterii prowadził walki w ramach grupy do 20 września^[43][44].

Po zakończeniu mobilizacji alarmowej 27–28 sierpnia do Ośrodka Zapasowego Artylerii Lekkiej nr 5 w Krakowie skierowano nadwyżki mobilizacyjne 23 pal. W 6 pal w II rzucie mobilizacji powszechnej zmobilizowano baterię marszową 23 pal; pozostali żołnierze rezerwy weszli w skład OZAL nr 5. W dniu 5 września w Woli Justowskiej bateria marszowa i uzupełnienie z OZAL nr 5, wydzieliło uzupełnienie w postaci jednego kompletnego działonu, weszło do składu bojowego 23 pal. OZAL nr 5 ewakuowano nocą 5/6 września z Krakowa na wschód kraju, w dwóch grupach. Grupa piesza pomaszerowała przez Brody, Tarnopol i dotarła 16 września do Tłumacza, a 17 września przemieściła się do Stanisławowa. Po otrzymaniu informacji o sowieckiej agresji, natychmiast skierowała się do granicy węgierskiej, którą przekroczyła w nocy 19/20 września na Przełęczy Tatarskiej. Druga grupa OZAL nr 5, która została ewakuowana z Krakowa transportem kolejowym, dotarła do Równego. 17 września, po otrzymaniu informacji o przekroczeniu granicy przez wojska sowieckie, grupa odjechała transportem samochodowym z Równego, docierając nocą 18/19 września do Lubieszowa. Następnie dojechano do Wólki Lubiechowskiej rano 19 września. 20 września grupa ta wyruszyła przez Kamień Koszyrski i Ratno, osiągając 22 września rejon Małoryty, gdzie weszła w skład Grupy „Brzoza”, formując dywizjon artylerii kpt. Mariana Poraja-Jankowskiego. Następnie jako artyleria dywizyjna uczestniczyła w walkach 50 Dywizji Piechoty „Brzoza” w składzie SGO „Polesie” do 5 października^[45].

Struktura organizacyjna i obsada personalna we wrześniu 1939[46]
Dowództwo
dowódca	ppłk Władysław Ryłko
adiutant pułku	por. Zbigniew Malewski
oficer zwiadowczy	kpt. Jerzy Kamiński
oficer obserwacyjny	ppor. Kazimierz Smolski
oficer łączności	por. Stanisław Piech
oficer płatnik	kpt. Maciej Zachara
szef kancelarii	chor. Edward Gracjalny
I dywizjon (12 armat 75 mm)
dowódca	mjr Marian Jan Mazarski vel Mazaraki
adiutant dywizjonu	ppor. rez. Feliks Konwiszer
oficer zwiadowczy	por. rez. Zdzisław Mrozik
oficer obserwacyjny	ppor. rez. Krzysztof Perkowski
oficer łączności	por. rez. Ernest Jakubiec
dowódca 1 baterii	por. rez. Kułakowski, Kułakowicz?[47]
oficer ogniowy	ppor. rez. Józef Morcinek
dowódca 2 baterii	kpt. Jan Żmudzki
oficer zwiadowczy	plut. pchor. rez. Zdzisław Majewski
oficer ogniowy	ppor. rez. Jan Grochowski
dowódca 3 baterii	kpt. rez. Marcinkowski
oficer zwiadowczy	ppor. rez. Zbigniew Wolny
oficer ogniowy	ppor. Kurt Nogajczyk[47]
dowódca kolumny amunicyjnej dywizjonu	kpt. rez. dr inż. Włodzimierz Stępiński
II dywizjon (12 armat 75 mm)
dowódca	mjr Roman Brenner
adiutant dywizjonu	ppor. Witold Brzozowski
oficer zwiadowczy	ppor. rez. Zygmunt Jasiński
oficer obserwacyjny	ppor. rez. Józef Kurzak
oficer łączności	ppor. rez. Gerard Gola
dowódca 4 baterii	kpt. Stefan Wolbek
oficer zwiadowczy	ppor. Zbigniew Jasiński?[48]
oficer ogniowy	ppor. Aleksander Kopniak
dowódca 5 baterii	kpt. Mikołaj Józef Stranz
oficer zwiadowczy	ppor. rez. Stanisław Eibenschütz
oficer ogniowy	ppor. Karol Orłowski
dowódca 6 baterii	kpt. Bolesław Wisławski
	por. rez. Zdzisław Mrozik
	ppor. Tadeusz Eugeniusz Domagała 9 IX 1939 ranny
	kpt. Jerzy Kamiński
oficer zwiadowczy	ppor. rez. Lucjan Kocielski
dowódca kolumny amunicyjnej dywizjonu	ppor. rez. Henryk Andrzej Sękiewicz[48]
III dywizjon (12 haubic 100 mm)
dowódca	mjr Jan Orłowski
adiutant dywizjonu	ppor. Jerzy First
oficer zwiadowczy	ppor. rez. Wiśniewski
oficer obserwacyjny	ogn. pchor. rez. Włodzimierz Kępiński
oficer łączności	plut. pchor. rez. Stefan Zarębski
dowódca 7 baterii	kpt. Wacław Kluczewski
oficer zwiadowczy	ppor. rez. Radaj
oficer ogniowy	ppor. Jan Dziubiński
dowódca 8 baterii	por. Roman Szeląg
oficer zwiadowczy	por. rez. Stanisław Chlebda
oficer ogniowy	ppor. rez. inż. Jerzy Wojciechowski
dowódca 9 baterii	kpt. Jan Gorączko
oficer zwiadowczy	ppor. rez. Janusz Kuliński
oficer ogniowy	por. rez. Józef Bijak
dowódca kolumny amunicyjnej dywizjonu	por. rez. Edward Romanowicz
IV dywizjon forteczny – artyleria Grupy Fortecznej OWar. „Śląsk”
dowódca	ppłk dypl. Władysław Slawiczek
10 bateria	kpt. Jan Toni (przy IV batalionie 11 pp )
11 bateria	kpt. Władysław Cesarz (przy IV batalionie 75 pp)
12 bateria	kpt. Jan Kręcioch (przy IV batalionie 73 pp)

27 listopada 1937 Prezydent RP Ignacy Mościcki zatwierdził wzór sztandaru dla 23 pułku artylerii lekkiej^[49].

W niedzielę 29 maja 1938 na krakowskich Błoniach, gen. dyw. Juliusz Rómmel, w imieniu Prezydenta RP, wręczył dowódcy pułku sztandar ufundowany przez społeczeństwo Będzina^[3]. Uroczystość wręczenia sztandarów oddziałom artylerii Okręgu Korpusu Nr V i X rozpoczęła msza święta odprawiona przez ks. biskupa polowego Józefa Gawlinę. Zakończenie uroczystości nastąpiło na zamku królewskim na Wawelu oddaniem hołdu Pierwszemu Marszałkowi Polski Józefowi Piłsudskiemu^[50].

Prawa strona sztandaru była wykonana według wzoru regulaminowego. W centrum znajdowało się godło państwowe – orzeł w koronie w wieńcu z liści laurowych, w czterech rogach numer pułku w takich samych wieńcach.
Na lewej stronie płata sztandarowego, pośrodku krzyża kawaleryjskiego znajdował się wieniec taki sam jak po stronie prawej, a w wieńcu trzywierszowy napis „HONOR I OJCZYZNA”. W rogach sztandaru, w mniejszych wieńcach umieszczone były na tarczach^[51]:

• w prawym górnym rogu na tarczy – wizerunek Matki Boskiej Częstochowskiej
• w lewym górnym rogu na tarczy – wizerunek św. Barbary
• w prawym dolnym rogu na tarczy – godła miast: Będzina, Czeladzi, Dąbrowy Górniczej i Sosnowca
• w lewym dolnym rogu na tarczy – odznaka pamiątkowa 23 pal
• w środku, w wieńcu – napis Honor i Ojczyzna

Na amarantowych ramionach krzyża kawalerskiego umieszczono daty i nazwy miejscowości^[51]:

• na górnym – Brodnica 18 VIII 1920
• na dolnym – Górny Śląsk 20 VI 1922.

Drzewce sztandaru zakończone było orłem stojącym na puszce, na której wygrawerowano liczbę 23.

Fotografie sztandaru z zasobów NAC [1]

Odznakę pamiątkową pułku ustanowiono na zebraniu ogólnym oficerów 23 lutego jako widomy symbol moralnej łączności z pułkiem oficerów i szeregowych służby czynnej, rezerwy i w stanie spoczynku oraz osób cywilnych i wojskowych złączonych z pułkiem lub Wojskiem Polskim pracą i zasługą. Została ona zatwierdzona wraz z regulaminem w Dzienniku Rozkazów MSWojsk. nr 16, poz. 191 z 30 maja 1930^[52]. Odznaka ma kształt krzyża o ostro ściętych końcach ramion, pokrytych ciemnozieloną emalią w obramowaniu lister emaliowanych na czarno. Na ramionach krzyża wpisano inicjały 23 PAP oraz symbole górnicze: koło zębate i młoty^[53].

Prawo do noszenia odznaki przysługiwało: dowódcy pułku, oficerom i szeregowym byłego 214 pal pozostającym w szeregach pułku od 15 sierpnia 1920 do 15 sierpnia 1921, wszystkim uczestnikom bitwy pod Brodnicą oraz innym oficerom i szeregowym, którzy służyli w pułku przez trzy miesiące na froncie lub rok poza frontem. W czasie pokoju odznakę mogli otrzymać oficerowie i podoficerowie zawodowi po dwóch latach służby, szeregowi po roku. Odznakę nadawano również innym osobom zasłużonym dla pułku lub wojska. Odznaczeni nabywali odznakę na koszt własny^[52].

Stopień, imię i nazwisko	Okres pełnienia służby	Kolejne stanowisko
Dowódcy pułku[54]
ppłk Rudolf Underka	10 – 24 VIII 1920)
mjr art. Adam Brzeski	24 VIII 1920 – 15 I 1921	dowódca IV/15 pap[14]
ppłk art. Jerzy Krynicki	30 IV 1921[14] – 5 X 1921
ppłk / płk art. Rudolf Underka	5 X 1921[15] – 14 XI 1925
ppłk art. Lucjan Tadeusz Szulc	XI 1925 – V 1927	referent w 8 Okręgowym Szefostwie Artylerii[55]
ppłk / płk art. Stanisław Rarogiewicz	28 V 1927 – VII 1935
ppłk art. Roman Gorczyński	4 VII 1935[56] – 18 VIII 1938
ppłk / płk art. Jan II Kijowski	19 VIII 1938 – 23 VIII 1939	dowódca artylerii dywizyjnej 23 DP
ppłk art. Władysław Ryłko	23 VIII – 22 IX 1939)
Zastępcy dowódcy pułku
mjr art. Stefan II Wierzbicki	1923[57] – 1 III 1924	p.o. zastępcy dowódcy 1 pag[58]
mjr art. Lucjan Tadeusz Szulc	1 III[58] – VII 1924	dowódca 27 pap
ppłk art. Stanisław Filip Rarogiewicz	VIII 1924[59] – V 1927	dowódca 23 pap[60]
ppłk art. Zygmunt Żaboklicki	V 1927[60] – XII 1929	dowódca 16 pap[61]
mjr dypl. art. Włodzimierz Ludwig	XII 1929[62] – 15 XI 1930	zastępca szefa Oddziału III SG[63]
mjr. art. Henryk Nartowski	I 1931[64] – III 1932	komendant Obozu Ćwiczebnego Raducz[65]
mjr / ppłk dypl. art. Bolesław Pyszora	III 1932[66] – V 1934	Sztab Główny[67]
mjr art. Władysław II Szwed	od IV 1935[68]
ppłk art. Władysław Ryłko	do 23 VIII 1939

Biogramy ofiar zbrodni katyńskiej znajdują się między innymi w bazach udostępnionych przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego^[69] oraz Muzeum Katyńskie^[70][b][c].

Stopień, imię i nazwisko	zawód	miejsce pracy przed mobilizacją	zamordowany
por. w st. sp. Jan Burz			Charków
ppor. rez. Tadeusz Domagała	inżynier		Katyń
ppor. rez. Józef Jabłoński	rolnik		Charków
ppor. rez. Stefan Kowalczewski	inżynier		Charków
ppor. rez. Zygmunt Ostrowski	inżynier leśnictwa	DOKP w Katowicach	Katyń
kpt. w st. sp. Eugeniusz Piotrowski			Katyń
ppor. rez. Tadesz Prauza	inżynier		Katyń
ppor. rez. Rudolf Frosztęga[73][74]	inżynier mechanik, konstruktor	Port lotniczy w Małaszewiczach[75]	Katyń

• Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2018-03-22].
• Rocznik Oficerski 1923. Warszawa: Ministerstwo Spraw Wojskowych, 1923.
• Przemysław Dymek: Księga wrześniowych walk pułków wielkopolskich tom 2 artyleria i lotnictwo. Oświęcim: Wydawnictwo Napoleon V, 2014. ISBN 978-83-7889-098-0.
• Karol Lucjan Galster: Księga Pamiątkowa Artylerii Polskiej 1914–1939. Londyn: 1975.
• Roman Łoś: Artyleria polska 1914–1939. Warszawa: Wydawnictwo „Bellona”, 1991. ISBN 83-11-07772-X.
• Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. T. 29. Kraków: Fundacja Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego. Biblioteka Jagiellońska, 2006. ISBN 83-7188-899-6.
• Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Najlepsza broń. Plan mobilizacyjny „W” i jego ewolucja. Warszawa: Oficyna Wydawnicza Adiutor, 2010. ISBN 978-83-86100-83-5.
• Kazimierz Satora: Opowieści wrześniowych sztandarów. Warszawa: Instytut Wydawniczy Pax, 1990. ISBN 83-211-1104-1.
• Zdzisław Sawicki, Adam Wielechowski: Odznaki Wojska Polskiego 1918–1945: Katalog Zbioru Falerystycznego: Wojsko Polskie 1918–1939: Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie. Warszawa: Pantera Books, 2007. ISBN 978-83-204-3299-2.
• Steblik Władysław: Armia Kraków 1939. Wyd. MON, Warszawa, 1989
• Tadeusz Skwarczyński: Zarys historii wojennej 23-go pułku artylerii polowej. Warszawa: Zakłady Graficzne „Polska Zjednoczona”, 1930, seria: Zarys historii wojennej pułków polskich 1918–1920.
• Leszek Szostek: 23 Pułk Artylerii Lekkiej. Zarys historii wojennej pułków polskich zeszyt 86. Pruszków: Oficyna Wydawnicza Ajaks, 1997. ISBN 83-87103-25-X.
• Adam Śliwa: Grupa Forteczna Obszaru Warownego „Śląsk”. Wielka księga Piechoty Polskiej 1918–1939 tom 42. Warszawa: Edipresse Polska S.A., 2019. ISBN 978-83-8164-222-4.
• Maciej Wyrwa: Nieodnalezione ofiary Katynia? : lista osób zaginionych na obszarze północno-wschodnich województw II RP od 17 września 1939 do czerwca 1940. Pruszków: Centrum Polsko-Rosyjskiego Dialogu i Porozumienia, 2015. ISBN 978-83-64486-31-9.