આલ્બર્ટ આઇન્સ્ટાઇન

વિકિપીડિયાના માપદંડ મુજબ આ લેખને ઉચ્ચ કક્ષાનો બનાવવા માટે તેમાં સુધારો કરવાની જરુર છે. તેમાં ફેરફાર કરીને તેને સુધારવામાં અમારી મદદ કરો. ચર્ચા પાના પર કદાચ આ બાબતે વધુ માહિતી મળી શકે છે.

આલ્બર્ટ આઇન્સ્ટાઇન
Albert Einstein in 1947.
જન્મ	૧૪ માર્ચ ૧૮૭૯  ઉલ્મ (જર્મન સામ્રાજ્ય)
મૃત્યુ	૧૮ એપ્રિલ ૧૯૫૫  પ્રિંસ્ટન (યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સ ઓફ અમેરિકા)
અભ્યાસ સંસ્થા	ETH Zurich University of Zurich
વ્યવસાય	ભૌતિકશાસ્ત્રી
સંસ્થા	Leiden University (૧૯૨૦–૧૯૪૬) Princeton University (૧૯૩૩–૧૯૫૫) Swiss Federal Institute of Intellectual Property (૧૯૦૨–૧૯૦૯) University of Zurich (૧૯૦૯–૧૯૧૧)
જીવન સાથી	માલેવા મેરીક, એલ્સા આઇનસ્ટાઇન
બાળકો	Hans Albert Einstein, Eduard Einstein, Lieserl (Einstein)
માતા-પિતા	Hermann Einstein  Pauline Koch
પુરસ્કારો	Nobel Prize in Physics (૧,૨૧,૫૭૩, for his services to Theoretical Physics, and especially for his discovery of the law of the photoelectric effect, ૧૯૨૧) Copley Medal (For his theory of relativity and his contributions to the quantum theory., ૧૯૨૫) honorary doctor of the Hebrew University of Jerusalem (૧૯૪૯) Foreign Member of the Royal Society (૧૯૨૧) Great Immigrants Award (૨૦૦૯) Honorary Fellow of the Royal Society Te Apārangi (૧૯૨૪–) doctor honoris causa from the University of Paris (૧૯૨૮)
સહી

આલ્બર્ટ આઈન્સ્ટાઈનજર્મન (German):[[:Media:De-Albert Einstein.oga|ˈalbɐt ˈaɪ̯nʃtaɪ̯n]];અંગ્રેજી (English):English pronunciation: /ˈælbɝt (-ət) ˈaɪnstaɪn/(14 માર્ચ 1879 તથા - 18 એપ્રિલ 1955) જર્મની (Germany)માં જન્મેલા પદાર્થ વિજ્ઞાની (theoretical physicist) હતા.તેઓ સાપેક્ષવાદ (theory of relativity)ખાસ કરીને સામૂહિક ઊર્જાની સમાનતા (mass–energy equivalence)ના સિદ્ધાંત માટે જાણીતા છે, જે ઈ=એમસી²ના ગુણાંકમાં વ્યક્ત કરવામાં આવે છે.આઈન્સ્ટાઈનને તેમના પદાર્થ વિજ્ઞાન અને ખાસ કરીને ફોટોઈલેક્ટ્રીક અસર (photoelectric effect)ના કાયદાના સંશોધન માટે 1921માં ફિઝિક્સનું નોબેલ પારિતોષિક (Nobel Prize in Physics)મળ્યું હતું. ^[૧]

આઈન્સ્ટાઈને સૈદ્ધાંતિક પદાર્થ વિજ્ઞાન (physics)ના ક્ષેત્રમાં આપેલા અનેક ફાળામાં સાપેક્ષવાદની વિશેષ થીયરી (special theory of relativity)નો સમાવેશ થાય છે, જે યંત્રશાસ્ત્ર (mechanics)ને ઈલેક્ટ્રોમેગ્નેટિઝમ (electromagnetism) સાથે જોડે છે તથા તેમની સાપેક્ષવાદની તેમની સામાન્ય થીયરી (general theory of relativity)નો આશય સાપેક્ષવાદના સિદ્ધાંત (principle of relativity)ને સમાન ન હોય તેવા સિદ્ધાંત સુધી લંબાવવાનો અને ગુરુત્વાકર્ષણ (gravitation)ની નવી થીયરી આપવાનો હતો. તેમની અન્ય નોંધપાત્ર કામગીરીમાં સાપેક્ષવાદી બ્રહ્માંડ (relativistic cosmology), સૂક્ષ્મ પગલાં (capillary action), પ્રકાશનું પરાવર્તન (critical opalescence), આંકડાશાસ્ત્રના મિકેનિક્સ (statistical mechanics)ની સામાન્ય સમસ્યાઓ (classical problems) તથા જથ્થાની થીયરી (quantum theory)માં તેનો અમલ, પરમાણુ (molecule)ની હિલચાલ અંગે બ્રાઉન (Brownian movement) થીયરીની સમજ, પરમાણુનું પરિવર્તન (atomic transition), સંભાવનાઓ (probabilities), એકમાર્ગી ગેસ (monatomic gas)ના જથ્થાની થીયરી, નીચા રેડિયેશન (radiation) સાથે પ્રકાશ (light)માં રહેલી ઉષ્ણતા (thermal)ની માત્રા, ઘટ્ટતા (જેને પગલે ફોટોન (photon) થીયરીનો આધાર રચાયો), સ્ટિમ્યુલેટેડ ઈમિશન (stimulated emission) સહિત વિકિરણની થીયરી, સર્વગ્રાહી ફિલ્ડ થીયરી (unified field theory)નો વિચાર તથા ફિઝિક્સના ભૌમિતિકરણનો સમાવેશ થાય છે.

આઈન્સ્ટાઈને 300 કરતાં વધુ વૈજ્ઞાનિક લેખો (over 300 scientific works) તથા 150 કરતાં વધુ વિજ્ઞાન સિવાયના લેખો પ્રકાશિત કર્યા હતા. ^[૨][૩]1999માં "ટાઈમ" (Time) સામયિકે તેમને "પર્સન ઑફ ધ સેન્ચ્યુરી (Person of the Century)" જાહેર કર્યા હતા. અત્યંત વિશાળ અર્થ અને સંદર્ભમાં "આઈન્સ્ટાઈન" નામ જીનિયસ (genius)નું સમાનાર્થી થઈ ગયું છે.^{[સંદર્ભ આપો]}

આલ્બર્ટ આઈન્સ્ટાઈન જર્મન સામ્રાજ્યના વુટ્ટમબર્ગનું કિંગડમમાં ઉલ્મ ખાતે એક યહુદી પરિવારમાં 14 માર્ચ 1879ના રોજ જન્મ્યા હતા. તેમના પિતા હર્મન આઈન્સ્ટાઈન એક સેલ્સમેન અને એન્જિનિયર હતા. તેમનાં માતાનું નામ પોલીન કોચ હતું.1880માં તેમનો પરિવાર સ્થળાંતર કરી મ્યુનિચ ગયો જ્યાં તેમના પિતા અને તેમના કાકાએ એલ્કટ્રોટેકનીશ ફેબ્રિક જે. આઈન્સ્ટાઈન એન્ડ કુ. નામની કંપની સ્થાપી. આ કંપની ડાયરેક્ટ કરન્ટ પર આધારિત ઈલેક્ટ્રીકલ સાધનો બનાવતી હતી. તેમના કાકા જેકબ હેરમાન નો પણ વિધ્યુત ઉપકરણ નો ધન્ધો હતો.

આઈન્સ્ટાઈન પરિવાર યહુદી ધર્મ પાળતો નહોતો, અને આલ્બર્ટે કેથોલિક સ્કૂલમાં શિક્ષણ લીધું હતું. આઈન્સ્ટાઈનને પ્રારંભમાં ભાષાની મુશ્કેલી પડતી છતાં પ્રાથમિક શાળામાં તેઓ સૌથી હોંશિયાર વિદ્યાર્થી હતા.

તેમનો પરિવાર ઈટાલી સ્થળાંતર કરી ગયો તે પહેલાં 1893માં (14 વર્ષની ઉંમરે) આલ્બર્ટ આઈન્સ્ટાઈને પૂરતું શિક્ષણ લઈ લીધું હતું. આઈન્સ્ટાઈન પાંચ વર્ષના હતા ત્યારે તેમના પિતાએ તેમને નાનકડું હોકાયંત્ર બતાવ્યું હતું. આઈન્સ્ટાઈનને સમજાયું કે અગાઉ જેને ખાલી હોવાનું માનતા તે ખાલી જગ્યામાં કંઈક તો હશે, ત્યાં હલનચલન કરતો કાંટો હતો અને પાછળથી તેમણે એક નિવેદનમાં કહ્યું હતું કે એ અનુભવે તેમના મનમાં "ઊંડી અને કાયમી છાપ" છોડી હતી.તેમની માતાના આગ્રહથી તેમણે છ વર્ષની ઉંમરે વાયોલિન શીખવાનું શરુ કર્યું, અને તેમને નહિ ગમતું હોવા છતાં અને શીખવાનું છોડી દીધું હોવા છતાં પાછળથી તેમને વોલ્ફગેન્ગ એમેન્ડયુસ મોઝાર્ટ વાયોલિન સોનાટામાં ખૂબ આનંદ આવતો. થોડા મોટા થયા પછી આઈન્સ્ટાઈને મોડલ શારીરિક તથા યાંત્રિક સાધનો બનાવવાનું શરુ કર્યું અને ગણિતમાં તેમની પ્રતિભા સ્પષ્ટ દેખાવા લાગી.

1889માં તેમના પારિવારિક મિત્ર અને મેડિકલના વિદ્યાર્થી ડુડલે હર્સબેક, "આઈન્સ્ટાઈન એઝ એ સ્ટુડન્ટ", કેમેસ્ટ્રી અને કેમિકલ બાયોલોજી વિભાગ, હાર્વર્ડ યુનિવર્સિટી, કેમ્બ્રિજ, એમએ, યુએસએ, પાના નં. 3, વેબ - હાર્વર્ડકેમ-આઈન્સ્ટાઈન-પીડીએફ] અબાઉટ મેક્સ ટેલમુડે છ વર્ષ સુધી દર ગુરુવારે મુલાકાત લીધી હતી. મેક્સ ટેલમુડે તે સમયે 10 વર્ષની ઉંમરના આઈન્સ્ટાઈનને વિજ્ઞાન, ગણિતના ચાવીરુપ સિદ્ધાંતો તથા ઈમાન્યુઅલ કેન્ટટિક ઑફ પ્યોર રીઝન' અને યુક્લીડના (Euclid's) એલિમેન્ટ્સ (Elements) સહિત ફિલોસોફી પુસ્તકો વિશે માહિતી આપી. (આઈન્સ્ટાઈન તેને "ભૂમિતિનું નાનું પવિત્ર પુસ્તક" કહેતા.^[૪]યુક્લીડમાંથી આઈન્સ્ટાઈન તાર્કિક તર્ક (deductive reasoning) સમજવા લાગ્યા અને 12 વર્ષની ઉંમર સુધીમાં તેમણે યુક્લીડના સમયની ભૂમિતિ (Euclidean geometry) શીખી લીધી હતી. આ પછી તરત જ તેમણે( અતિસૂક્ષ્મ કેલ્ક્યુલસ) (infinitesimal calculus) વિશે સંશોધન શરુ કરી દીધું.

કિશોરાવસ્થાના પ્રારંભે આઈન્સ્ટાઈન લ્યુટપોલ્ડ જીમ્નેસિયમ (Luitpold Gymnasium) જતા.તેમના પિતા આઈન્સ્ટાઈનને ઈલેક્ટ્રીકલ એન્જિનિયર (electrical engineering) બનાવવા માગતા હતા પરંતુ આઈન્સ્ટાઈન સત્તાવાળાઓ સાથે ઘર્ષણમાં ઉતર્યા અને શાળાકીય શિક્ષણ પ્રત્યે નારાજગી વ્યક્ત કરી.પછીથી તેમણે લખ્યું હતું કે ગોખવાની શિક્ષણ પદ્ધતિ (rote learning)ને કારણે શીખવાની પ્રક્રિયા અને રચનાત્મક વિચારો ખોવાઈ ગયા છે.

1894માં આઈન્સ્ટાઈન 15 વર્ષના હતા ત્યારે તેમના પિતાનો વ્યવસાય પડી ભાંગ્યો, કેમકે ઓલ્ટર્નેટિંગ કરન્ટ (alternating current) (એસી) સામે ડીસી વૉર ઑફ કરન્ટ્સ (War of Currents) હારી ગયું હતું.વ્યવસાયની શોધમાં આઈન્સ્ટાઈન પરિવારે ઈટાલી (Italy)માં પહેલા મિલાન (Milan)ખાતે અને ત્યારબાદ થોડા મહિના પછી પાવિઆ (Pavia) સ્થળાંતર કર્યું. આ સમય દરમિયાન આઈન્સ્ટાઈને તેમનો પ્રથમ વૈજ્ઞાનિક લેખ "ચૂંબકીય ક્ષેત્રો (Magnetic Fields)માં ઈથર (Aether)ની સ્થિતિની તપાસ" લખ્યો. ^[૫] હાઈસ્કૂલનું શિક્ષણ પૂરું કરવા આઈન્સ્ટાઈન મ્યુનિચમાં રહી ગયા, પરંતુ 1895ની વસંત ઋતુમાં તેઓ પરિવાર સાથે રહેવા પાવિઆ ગયા, આ માટ તેમણે સ્કૂલમાં ડોક્ટરી પ્રમાણપત્ર આપ્યું હતું.

સ્કૂલનું શિક્ષણ પૂરું કરવાને બદલે આઈન્સ્ટાઈને સ્વિટ્ઝરલેન્ડ (Switzerland)ના ઝુરિચ (Zürich)માં ઈડીગ્નોશી પોલિટેકનિક સ્કૂલ (પાછળથી ઈડીગ્નોશી ટેકનિક હાઈસ્કૂલ - ઈટીએચ) (Eidgenössische Polytechnische Schule (later Eidgenössische Technische Hochschule (ETH)))માં સીધી અરજી કરવાનો નિર્ણય લીધો. સ્કૂલનું પ્રમાણપત્ર નહિ હોવાને કારણે તેમણે એન્ટ્રસ પરીક્ષા આપવી પડી. એ પરીક્ષામાં ગણિત અને ફિઝિક્સમાં નોંધપાત્ર માર્ક મેળવવા છતાં તે પાસ ન થઈ શક્યા.^[૬]આઈન્સ્ટાઈને લખ્યું કે એ જ વર્ષે, 16 વર્ષની ઉંમરે તેમણે તેમનો પ્રખ્યાત વૈચારિક પ્રયોગ (thought experiment) કર્યો, જેમાં લાઈટના બીમ(Einstein 1979)ની બાજુમાં ટ્રાવેલિંગની કલ્પના કરવામાં આવી હતી.

આઈન્સ્ટાઈન પરિવારે આલ્બર્ટને માધ્યમિક શિક્ષણ પૂરું કરવા સ્વિટ્ઝરલેન્ડના આરાઉ (Aarau) મોકલ્યા.પ્રોફેસર જોસ્ટ વિન્ટેલરના પરિવાર સાથેના રોકાણ દરમિયાન તેઓ એ પરિવારની દીકરી મારિઆના પ્રેમમાં પડ્યા. (આલ્બર્ટનાં બહેન માજા (Maja) એ પછીથી પોલ વિન્ટેલર સાથે લગ્ન કર્યા.)^[૭]આરાઉમાં આઈન્સ્ટાઈન મેક્સવેલની (Maxwell's) ઈલેક્ટ્રોમેગ્નેટિક થીયરી (electromagnetic theory) ભણ્યા. તેઓ 17 વર્ષની ઉંમરે સ્નાતક થયા અને લશ્કરી સેવા (military service)માં જવાનું ટાળવા માટે તેમના પિતાની મંજૂરીથી જર્મન કિંગડમ વૃટ્ટમબર્ગના નાગરિકત્વનો (citizenship in the German Kingdom of Württemberg) ત્યાગ કર્યો અને છેવટે 1896માં ઝુરિચમાં પોલિટેકનિક ખાતે ગણિત અને ફિઝિક્સમાં એડમિશન લીધું. મારિઆ વિન્ટેલર શિક્ષિકાની નોકરી માટે સ્વિટ્ઝરલેન્ડના ઓલ્સબર્ગ (Olsberg, Switzerland)માં ગયાં.

એ જ વર્ષે, આઈન્સ્ટાઈનનાં ભાવિ પત્ની મિલેવા મેરિક (Mileva Marić) પણ ગણિત અને ફિઝિક્સ ભણવા પોલિટેકનિકમાં દાખલ થયાં. એ જૂથમાં તેઓ એકલા મહિલા હતાં. ત્યારપછીના થોડા વર્ષમાં આઈન્સ્ટાઈન અને મેરિકની મિત્રતા રોમાન્સમાં પરિણમી.1900ની સાલમાં ગણિત અને ફિઝિક્સ^[૮]માં ડિપ્લોમા સાથે આઈન્સ્ટાઈન સ્નાતક થયા, જ્યારે મેરિક તેમની છેલ્લી પરીક્ષામાં પાસ થયાં નહિ. એ જ વર્ષે આઈન્સ્ટાઈનના મિત્ર મિશેલ બેસો (Michele Besso)એ તેમને અર્ન્સ્ટ મેક (Ernst Mach) ના સંશોધનની માહિતી આપી.ત્યારપછીના વર્ષે આઈન્સ્ટાઈને પ્રતિષ્ઠિત એનાલેન ડેર ફિઝિક (Annalen der Physik)માં કેલિઆરી ફોર્સિસ (capillary forces) ઓફ એ સ્ટ્રો(Einstein 1901) ઉપર એક પેપર પ્રકાશિત કર્યું. 21 ફેબ્રુઆરી 1901ના રોજ તેમને સ્વીસ નાગરિકત્વ (Swiss citizenship) મળ્યું, જે તેમણે કદી પાછું આપ્યું નહિ.^[૯]

સ્નાતક થયા પછી આઈન્સ્ટાઈનને શિક્ષક તરીકે નોકરી મળી નહીં.લગભગ બે વર્ષ સુધી તપાસ કર્યા પછી તેમના એક ભૂતપૂર્વ સહાધ્યાયીના પિતાએ તેમને બર્ન (Berne)માં ફેડરલ ઓફિસ ફોર ઈન્ટલેક્ચ્યુઅલ પ્રોપર્ટી (Federal Office for Intellectual Property), ^[૧૦]પેટન્ચ ઓફિસ ખાતે આસિસ્ટન્ટ નિરીક્ષક (examiner) તરીકે નોકરી મેળવવામાં મદદ કરી. તેમની જવાબદારી ઈલેક્ટ્રોમેગ્નેટિક સાધનો માટેની પેટન્ટ અરજી (patent application)ઓની ચકાસણી કરવાની હતી.આઈન્સ્ટાઈને પ્રમોશન માટેની પરીક્ષા પાસ કરી લીધી હોવા છતાં તેઓ "મશીન ટેકનોલોજીની સંપૂર્ણ જાણકારી" મેળવે ત્યાં સુધી 1903માં તેમની સ્વીસ પેટન્ટ ઓફિસની પોસ્ટ કાયમી કરવામાં આવી.^[૧૧]

બર્નમાં જે મિત્રો થયા તેમની સાથે આઈન્સ્ટાઈને વિજ્ઞાન અને ફિલોસોફીના વિષયોની ચર્ચા કરવા સાપ્તાહિક ચર્ચા ક્લબની રચના કરી, જેને મજાકમાં "ધ ઓલિમ્પિયા એકેડમી (Olympia Academy)" નામ આપવામાં આવ્યું હતું. તેમના વાચનમાં પોઈનકેર (Poincaré), મેક (Mach), તથા હુમ (Hume) નો સમાવેશ થતો હતો જેમણે આઈન્સ્ટાઈનના વૈજ્ઞાનિક અને ફિલોસોફિકલ દ્રષ્ટિકોણને પ્રભાવિત કર્યો હતો.^[૧૨]

આ ગાળા દરમિયાન આઈન્સ્ટાઈનને ફિઝિક્સના સમુદાય સાથે કોઈ સીધો અંગત સંબંધ નહોતો.^[૧૩]પેટન્ટ ઓફિસ ખાતે તેમનું મોટાભાગનું કામ ઈલેક્ટ્રીકલ સિગ્નલ્સનું ટ્રાન્સમિશન તથા સમયના ઈલેક્ટ્રીકલ-મિકેનિકલ સિંક્રોનાઈઝેશનને લગતા પ્રશ્નો સંબંધીત હતું, આ બંને ટેકનિકલ સમસ્યાઓ વૈચારિક પ્રક્રિયા (thought experiment)માં રહસ્યમય રીતે જોવા મળતી, જેને પગલે આઈન્સ્ટાઈને પ્રકાશના લક્ષણ તથા અવકાશ અને સમય વચ્ચેના મૂળભૂત જોડાણ અંગે આત્યંતિક તારણો કાઢ્યા.^{[૧૧][૧૨]}

આઈન્સ્ટાઈન અને મિલેવા મેરિક (Mileva Marić)ને એક દીકરી હતી જેને તેઓ લિસેરલ (Lieserl) કહેતા. તેનો જન્મ 1902ના પ્રારંભિક મહિનાઓમાં સંભવત: નોવી સેડ (Novi Sad) ખાતે થયો હતો. ^[૧૪]1903 પછી તેણીનું ભાવિ અનિશ્ચિત છે.

આઈન્સ્ટાઈને 6 જાન્યુઆરી 1903ના રોજ મિલેવા સાથે લગ્ન કર્યા, જોકે આ લગ્ન સામે તેમની માતાનો વિરોધ હતો, તેમને સર્બ નાગરિકો પ્રત્યે પૂર્વગ્રહ હતો અને માનતાં કે મેરિક "મોટી ઉંમરની" અને "શારીરિક રીતે અશક્ત લાગતી"^{[૧૫] [૧૬]}તે સમયે તેમનો સંબંધ અંગત અને બૌદ્ધિક ભાગીદારીનો હતો.તેમને લખેલા પત્રમાં આઈન્સ્ટાઈને મેરિકને "મને સમાંતર વ્યક્તિ અને હું છું એટલી જ મજબૂત અને સ્વતંત્ર વ્યક્તિ" તરીકે ઓળખાવ્યાં હતાં. ^[૧૭]મેરિકે આઈન્સ્ટાઈનની કામગીરી ઉપર પ્રભાવ પાડ્યો હતો કે નહિ તે બાબતે ચર્ચા થઈ રહી છે, જોકે, મોટાભાગના ઇતિહાસકારોને નથી લાગતું કે મેરિકે કોઈ મોટો સહયોગ આપ્યો હોય. ^{[૧૮][૧૯][૨૦]}14 મે 1904ના રોજ આલ્બર્ટ અને મિલેવાના પ્રથમ પુત્ર હેન્સ આલ્બર્ટ આઈન્સ્ટાઈન (Hans Albert Einstein)નો જન્મ સ્વિટ્ઝરલેન્ડ (Switzerland)ના બર્ન (Berne)માં થયો. તેમનો બીજા પુત્ર એડવર્ડ (Eduard)નો જન્મ ઝુરિચ (Zurich)માં 28 જુલાઈ 1910ના રોજ થયો હતો.

આલ્બર્ટ અને મેરિક પાંચ વર્ષ અલગ રહ્યાં પછી તેમની વચ્ચે 14 ફેબ્રુઆરી 1919ના રોજ છૂટાછેડા થયા.તે વર્ષની 2 જૂને આઈન્સ્ટાઈને એલ્સા લોવેન્થલ (Elsa Löwenthal) (ની આઈન્સ્ટાઈન), સાથે લગ્ન કર્યા, જેણે આઈન્સ્ટાઈનની માંદગી દરમિયાન તેમની સારવાર કરી એલ્સા આલ્બર્ટની માતૃપક્ષે ફર્સ્ટ કઝીન અને પિતૃપક્ષે સેકન્ડ કઝીન (second cousin) હતી. એ બંનેએ સાથે મળીને એલ્સાના પ્રથમ લગ્નથી થયેલી દીકરીઓ મોર્ગોટ તથા ઈલ્સેનો ઉછેર કર્યો.^[૨૧]જોકે તેમને બંનેને કોઈ બાળકો થયાં નહિ.

1905માં આઈન્સ્ટાઈન પેટન્ટ ઓફિસમાં કામ કરતા હતા ત્યારે તેમણે અગ્રણી જર્મન ફિઝિક જર્નલ એનાલેન ડેર ફિઝિક (Annalen der Physik)માં ચાર પેપરો પ્રકાશિત કર્યા હતા. આ એજ પેપરો ચે જેને ઇતિહાસ એનુસ મિરાબિલિસ પેપરો (Annus Mirabilis Papers) તરીકે ઓળખાવે છે.

• પાર્ટિક્યુલેટ નેચર ઓફ લાઈટ અંગેના તેમના પેપરમાં એવો વિચાર વ્યક્ત કરવામાં આવ્યો હતો કે કેટલાક પ્રાયોગિક પરિણામો, ખાસ કરીને ફોટોઈલેક્ટ્રીક અસર (photoelectric effect)ને એવા સિદ્ધાંતથી સમજી શકાય કે લાઈટ ઊર્જાના અલગ પેકેટોના(ક્વોન્ટા (quanta)) સ્વરુપમાં મેટર સાથે ઈન્ટરેક્ટ કરે છે, આ વિચાર મેક્સ પ્લેન્ક (Max Planck) દ્વારા 1900માં સંપૂર્ણ આંકડાકીય ફેરફારો દ્વારા દાખલ કરવામાં આવ્યો હતો, અને તે લાઈટ અંગેની વર્તમાન થીયરીઓથી વિરોધી જણાય છે.(Einstein 1905a)
• બ્રાઉનના પ્રસ્તાવ (Brownian motion) અંગેના તેમના પેપરમાં નાના કણોની અસ્થાયી હિલચાલ વિશે સમજ આપવામાં આવી હતી જે મોલેક્યુલર એક્શનના સીધા પુરાવા રુપ હતી, આમ પરમાણુ થીયરી (atomic theory)ને તે ટેકો આપતા હતા. (Einstein 1905c)
• તેમના પદાર્થોના વહન અંગેના પેપર ઈલેક્ટ્રોડાયનેમિક્સ (electrodynamics)માં સ્પેશિયલ રિલેટિવિટી (special relativity)ની ક્રાંતિકારી થીયરી રજૂ કરવામાં આવી હતી જેમાં દર્શાવવામાં આવ્યું હતું કે પ્રકાશની ઝડપ (speed of light) જોવાની સ્વતંત્રતા જોનારની ગતિ ઉપર આધાર રાખે છે અને તે માટે ગતિ નીતિનિયમોના ઉલ્લંઘનની માન્યતા (notion of simultaneity)માં મૂળભૂત ફેરફાર કરવાની જરૂર છે.તેના પરિણામોમાં ગતિ કરતાં તત્વોની ટાઈમ સ્પેસ ફ્રેમ (time-space frame) સ્લોઈંગ ડાઉન (slowing down) તથા કોન્ટ્રેક્ટિંગ (contracting) (ગતિની દિશામાં) જોનારની ફ્રેમને અનુરુપ બાબતોનો સમાવેશ થાય છે.આ પેપરમાં એવી પણ દલીલ કરવામાં આવી હતી કે લુમિનિફેરસ ઈથર (luminiferous aether)નો વિચાર જે તે સમયે ફિઝિક્સમાં એક અગ્રણી થીયરીનો ભાગ હતો તે તદન નકામો હતો.(Einstein 1905d)
• સામૂહિક ઊર્જાને સમકક્ષ (mass–energy equivalence) અંગેના પોતાના પેપરમાં (જે અગાઉ એક નિશ્ચિત વિચાર ગણવામાં આવતો), આઈન્સ્ટાઈને જે તારણ કાઢ્યું તે વીસમી સદીના સૌથી જાણીતા સવાલ તરીકે ઓળખાય છે. ઈ અને એનબીએસપી, = અને એનબીએસપી, એમસી ^{2[૨૨][૨૩]}આ સૂચવે છે કે નાના સમૂહોને ઊર્જાના મોટા સમૂહોમાં તબદીલ (converted) કરી શકાય છે અને પરમાણુ ઊર્જા (nuclear power)ના વિકાસનો અગાઉથી સંકેત મેળવી શકાય છે.(Einstein 1905e)

આજે તો તમામ પેપર ઘણી મોટી સફળતા તરીકે ગણવામાં આવે છે, અને તેથી 1905ને આઈન્સ્ટાઈનના શ્રેષ્ઠ વર્ષ (Wonderful Year) તરીકે ઓળખવામાં આવે છે.જોકે, તે સમયે મોટાભાગના ભૌતિક વિજ્ઞાનીઓએ તેના મહત્વની નોંધ નહોતી લીધી, અને જે લોકોએ તેની નોંધ લીધે તેમણે એ સિદ્ધાંતને સીધીસીધો ફગાવી દીધો હતો.આ પૈકી કેટલાક સંશોધન, જેમ કે થીયરી ઑફ લાઈટ ક્વોન્ટા, વર્ષો સુધી વિવાદાસ્પદ રહ્યા.^{[૨૪][૨૫]}

26 વર્ષની ઉંમરે એક્સપરિમેન્ટર ફિઝિક્સના પ્રોફેસર આલ્ફ્રેડ ક્લેનર (Alfred Kleiner)ના હાથ નીચે અભ્યાસ કર્યા પછી આઈન્સ્ટાઈનને યુનિવર્સિટી ઑફ ઝુરિચ (University of Zurich) દ્વારા પીએચ.ડી (PhD)ની ડિગ્રી આપવામાં આવી હતી.તેમના સંશોધનનું શીર્ષક હતું, એ ન્યુ ડીટર્મિનેશન ઑફ મોલેક્યુલર ડાઈમેન્શન્સ.(Einstein 1905b)

1906માં પેટન્ટ ઓફિસે આઈન્સ્ટાઈનને પ્રમોશન આપી ટેકનિકલ એક્ઝામિર સેકન્ડ ક્લાસ બનાવ્યા, પરંતુ તેમણે એકેડેમિયા છોડ્યું નહિ.1908માં તેઓ યુનિવર્સિટી ઑફ બર્ન (University of Bern) ખાતે પ્રાઈવેટડોઝેન્ટ (privatdozent) બન્યા.^[૨૬]1910માં તેમણે ક્રિટિકલ ઓપેલેન્સ (critical opalescence) ઉપર પેપર લખ્યું જેમાં વાતાવરણમાં એકાંગી પદાર્થો દ્વારા વિખેરાયેલા લાઈટની સામૂહિક અસરોનું વર્ણન હતું, એટલે કે, શા માટે આકાશ ભૂરું છે (why the sky is blue).^[૨૭]

1909 દરમિયાન, આઈન્સ્ટાઈને ક્વાન્ટાઇઝેશન (quantization) ઑફ લાઈટ વિષય ઉપર (ધ ડેવલપમેન્ટ ઑફ અવર વ્યૂઝ ઑન ધ કોમ્પોઝિશન એન્ડ ઈસેન્સ ઑફ રેડિએશન) નું પ્રકાશન કર્યું.આ પેપરમાં તેમજ 1909ના અન્ય એક પેપરમાં, આઈન્સ્ટાઈને દર્શાવ્યું કે મેક્સ પ્લેન્ક (Max Planck)ની ઊર્જા (energy) ક્વોન્ટા (quanta)ની ગતિ (momenta) સુનિશ્ચિત છે અને તે કેટલીક બાબતોમાં સ્વતંત્ર રીતે, પોઈન્ટ જેવા પાર્ટિકલ્સ (point-like particles) પ્રમાણે વર્તે છે. આ પેપર દ્વારા ફોટોનનો વિચાર વહેતો કરવામાં આવ્યો (જોકે આ શબ્દ 1926માં ગિલ્બર્ટ એન. લુઈસ (Gilbert N. Lewis) દ્વારા પ્રયોજવામાં આવ્યો હતો) અને ક્વોન્ટમ મિકેનિક્સ (quantum mechanics)માં વેવ જેવા પાર્ટિકલ્સ ડ્યુઆલિટી (wave–particle duality)ના વિચારને પ્રોત્સાહિત કર્યો.

1911માં, આઈન્સ્ટાઈન યુનિવર્સિટી ઑફ ઝુરિચ (University of Zurich) ખાતે એસોસિએટ પ્રોફેસર (associate professor) બન્યા.જોકે, ત્યારપછી ટૂંક સમયમાં જ તેમણે જર્મન ચાર્લ્સ-ફર્ડિનન્ડ યુનિવર્સિટી (German Charles-Ferdinand University),પ્રોગ (Prague) ખાતે ફૂલટાઈમ પ્રોફેસરશીપ સ્વીકારી લીધી.ત્યાં આઈન્સ્ટાઈને પ્રકાશના ગુરુત્વાકર્ષણની અસરો, ખાસ કરીને ગુરુત્વાકર્ષણીય રેડશીફ્ટ (gravitational redshift) તથા પ્રકાશના ગુરુત્વાકર્ષણીય પરાભવ અંગે પેપર પ્રકાશિત કર્યું.આ પેપર દ્વારા અવકાશ વિજ્ઞાનીઓને સૂર્ય ગ્રહણ (solar eclipse) દરમિયાન પરાભવનના માર્ગો શોધી કાઢવા અપી�� કરવામાં આવી હતી.^[૨૮]જર્મન અવકાશ વિજ્ઞાની ઈર્વિન ફિનલે-ફ્રેન્ડલિચે (Erwin Finlay-Freundlich) આઈન્સ્ટાઈને વિજ્ઞાનીઓને આપેલા આ પડકારનો આખી દુનિયામાં પ્રચાર કર્યો.^[૨૯]

1912માં આઈન્સ્ટાઈન સ્વિટ્ઝરલેન્ડ પાછા ફર્યા અને પોતાની માતૃસંસ્થા (alma mater), ઈટીએચ (ETH)ની પ્રોફેસરશીપ સ્વીકારી. ત્યાં તેમની મલુકાત ગણિતશાસ્ત્રી માર્સલ ગ્રોસમેન (Marcel Grossmann) સાથે થઈ જેમણે તેમને રિમેનિઅન ભૂ્મિતિ (Riemannian geometry)નો અને ખાસ કરીને ડિફરેન્સિયલ ભૂમિતિ (differential geometry)નો પરિચય કરાવ્યો, તથા ઈટાલિયન ગણિતશાસ્ત્રી ટુલિઓ લેવી-સિવિટા (Tullio Levi-Civita)ની ભલામણથી આઈન્સ્ટાઈને જનરલ કોવેરિઅન્સ (general covariance)ની ઉપયોગીતા વિશે અભ્યાસ શરુ કર્યો (પોતાની ગુરુત્વાકર્ષણ થીયરના ટેન્સર (tensor)ના આવશ્યક ઉપયોગ વિશે)જોકે થોડા સમય માટે આઈન્સ્ટાઈનને લાગ્યું કે એ અભિગમમાં સમસ્યાઓ છે, છતાં તેમણે ફરી તે કામગીરી શરુ કરી અને 1915ના અંતે તેમની જનરલ થીયરી ઑફ રિલેટિવિટી (general theory of relativity) પ્રકાશિત કરી, અને આજે પણ એ જ સ્વરુપમાં ઉપયોગમાં લેવાય છે(Einstein 1915).આ થીયરીમાં ગુરુત્વાકર્ષણને સ્પેસટાઈમ (spacetime)ના માળખાનું મેટર દ્વારા વિચ્છેદન અને અન્ય મેટરની ઈનર્સિયા (inertia)1 મોશન અસરની સમજૂતી આપી.

ઘણા સ્થળાંતર પછી મિલેવાએ 1914માં પ્રથમ વિશ્વયુદ્ધ (World War I)ના થોડા સમય પહેલાં જ બાળકો સાથે ઝુરિચમાં કાયમી નિવાસસ્થાન કર્યું. આઈન્સ્ટાઈન બર્લિન (Berlin)માં એકલા જ રહ્યા જ્યાં તેઓ પ્રુસિઅન એકેડમી ઑફ સાયન્સિસ (Prussian Academy of Sciences)ના સભ્ય બન્યા.પોતાના નવા હોદ્દાની વ્યવસ્થાના ભાગરુપે, તેઓ હમ્બોલ્ડટ યુનિવર્સિટી ઑફ બર્લિન (Humboldt University of Berlin) ખાતે પણ પ્રોફેસર બન્યા, જોકે તેમાં એક વિશેષ જોગવાઈ હતી જેથી તેઓ શિક્ષણકાર્યની ફરજોમાંથી મોટાભાગે મુક્ત રહી શકે.1914 થી 1932 દરમિયાન તેઓ કેઈસર વિલ્હેમ ઈન્સ્ટિટ્યૂટ ફૉર ફિઝિક્સ (Kaiser Wilhelm Institute for Physics)ના ડિરેક્ટર પણ રહ્યા.^[૩૦]

પહેલા વિશ્વયુદ્ધ દરમિયાન સેન્ટ્રલ પાવર્સ (Central Powers)ના વિજ્ઞાનીઓનાં ભાષણો અને લખાણો રાષ્ટ્રીય સલામતી (national security)ના કારણોસર માત્ર સેન્ટ્રલ પાવર્સ એકેડેમિક્સને જ ઉપલબ્ધ થતાં.આઈન્સ્ટાઈનના કેટલાક સંશોધક લખાણો ઓસ્ટ્રીઅન પૌલ એર્નફેસ્ટ (Paul Ehrenfest) તથા નેધરલેન્ડ્સના ભૌતિક વિજ્ઞાનીઓ, ખાસ કરીને 1902ના નોબેલ પારિતોષિક વિજેતા હેન્ડ્રીક લોરેન્ટ (Hendrik Lorentz) અને લિડેન યુનિવર્સિટી (Leiden University)ના વિલેમ ડે સિટ્ટર (Willem de Sitter) મારફત યુનાઈટેડ કિંગ્ડમ (બ્રિટન) અને અમેરિકા પહોંચ્યા હતા.વિશ્વયુદ્ધ પૂરું થયા પછી આઈન્સ્ટાઈને લિડેન યુનિવર્સિટી સાથેનું તેમનું જોડાણ ચાલુ રાખ્યું, અસાધારણ પ્રોફેસર (Extraordinary Professor) તરીકેનો કોન્ટ્રેક્ટ સ્વીકારર્યો, 1920 અને 1930 વચ્ચે લેક્ચર આપવા માટે નિયમિત હોલેન્ડ જતા.^[૩૧]

1917માં આઈન્સ્ટાઈને ફિઝિકાલિશ ઝેટશ્ક્રીફ્ટમાં એક લેખ પ્રકાશિત કર્યો, જેમાં સ્ટિમ્યુલેટેડ એમિશન (stimulated emission)ની સંભાવનાની વાત કરી, તે એવી ફિઝિકલ પ્રક્રિયા હતી જેનાથી મેસર (maser) અને લેસર (laser) (Einstein 1917b)ની સંભાવના બનતી હતી.તેમણે સમગ્ર બ્રહ્માંડના વર્તનને મોડલ કરવાના પ્રયાસમાં જનરલ થીયરી ઑફ રિલેટિવિટીમાં કોસ્મોલોજિકલ કોન્સ્ટન્ટ (cosmological constant) નો નવો વિચાર રજૂ કરતું પેપર પણ પ્રકાશિત કર્યું(Einstein 1917a).

આઈન્સ્ટાઈને 1911માં પ્રોગથી જે પડકાર ફેંક્યો હતો તે દિશામાં કામગીરી કરવાનું અવકાશ વિજ્ઞાનીઓએ 1917માં શરુ કર્યું.અમેરિકાના કેલિફોર્નિયા સ્થિત માઉન્ટ વિલ્સન ઓબ્ઝર્વેટરી (Mount Wilson Observatory)એ સોલર સ્પેક્ટ્રોસ્કોપિક (spectroscopic) સમીક્ષા પ્રકાશિત કરી હતી જેમાં કોઈ ગુરુત્વાકર્ષણ રેડશીફ્ટ જણાઈ નહોતી.^[૩૨] 1918માં કેલિફોર્નિયાની જ લિક ઓબ્ઝર્વેટરી (Lick Observatory)એ જાહેર કર્યું કે તેઓ પણ આઈન્સ્ટાઈનની ધારણાઓને નકારી કાઢે છે. જોકે તેમનાં તારણો પ્રકાશિત થયા નહોતા.^[૩૩]

જોકે, મે 1919માં બ્રિટિશ અવકાશ વિજ્ઞાની આર્થર સ્ટેનલી એડિંગ્ટન (Arthur Stanley Eddington)ના નેતૃત્વ હેઠળની ટીમે ઉત્તરીય બ્રાઝિલ (Brazil)ના સોબરલ (Sobral) તથા પ્રિન્સિપી (Príncipe)માં સૂર્ય ગ્રહણની ફોટોગ્રાફી વખતે સૂર્ય દ્વારા સ્ટારલાઈટના ગ્રેવિટેશનલ ડીફ્લેકશન (gravitational deflection of starlight by the Sun) અંગેની આઈન્સ્ટાઈનની ધારણાને અનુમોદન આપ્યું.^[૨૯]7 નવેમ્બર 1919ના રોજ અગ્રણી બ્રિટિશ અખબાર ધ ટાઈમ્સે (The Times) મોટા મથાળે સમાચાર પ્રકાશિત કર્યા જેમાં લખ્યું હતું, વિજ્ઞાન અને એનબીએસપીમાં ક્રાંતિ - બ્રહ્માંડ અને એનબીએસપીની નવી થીયરી – ન્યુટનના સિદ્ધાંતો ફગાવી દેવાયા.^[૩૪]એક મુલાકાતમાં નોબેલ વિજેતા મેક્સ બોર્ને (Max Born) જનરલ રિલેટિવિટીને કુદરત અંગે માનવીય વિચારની સૌથી મહાન કામગીરી ગણાવી, ^[૩૫]જ્યારે અન્ય નોબેલ વિજેતા પૌલ ડિરેક (Paul Dirac)ને એમ કહેતા ટાંકવામાં આવ્યા કે, આ અત્યાર સુધી થયેલી કદાચ સૌથી મોટી વૈજ્ઞાનિક શોધ છે.^[૩૬]

બસ ત્યાર પછી આંતરરાષ્ટ્રીય માધ્યમોએ આઈન્સ્ટાઈનને વૈશ્વિક પ્રસિદ્ધિ આપી.થોડા વર્ષો પછી એવા દાવા થયા કે એડિંગ્ટન એક્સપિડિશન દરમિયાન લેવામાં આવેલા ચોક્કસ ફોટોગ્રાફ્સની ચકાસણી પરથી જણાય છે કે તે બાબતે પ્રાયોગિક અનિશ્ચિતતા છે જેની અસર હોવાનો એડિંગ્ટને દાવો કર્યો છે અને 1962ના -બ્રિટિશ એક્સપિડિશને તારણ કાઢ્યું કે એ પદ્ધતિ વિશ્વાસપાત્ર નહોતી,^[૩૪] પરંતુ ત્યારબાદ વધુ ચોકસાઈપૂર્વકના નિરીક્ષણો બાદ સૂર્ય ગ્રહણ દરમિયાન પ્રકાશના પરાવર્તનની ધારણાને સમર્થન મળ્યું.^[૩૭]

નવા આવેલા આઈન્સ્ટાઈનની પ્રસિદ્ધિ વૈજ્ઞાનિક સમુદાયમાં, ખાસ કરીને જર્મન ભૌતિક વિજ્ઞાનીઓને પસંદ નહોતી, અને તેમણે તો પછીથી ડેશ્યુ ફિઝિક (Deutsche Physik) (જર્મન ���િઝિક્સ) ચળવળ પણ શરુ કરી હતી.^{[૩૮][૩૯]}

^[૪૦]થીઓરેટિકલ ફિઝિક્સમાં આપેલી સેવાઓ, અને ખાસ કરીને ફોટોઈલેક્ટ્રીક અસરના સિદ્ધાંતની શોધ બદલ આઈન્સ્ટાઈનને 1922માં 1921નું ફિઝિક્સનું નોબેલ પારિતોષિક (Nobel Prize in Physics) આપવામાં આવ્યું.તેમાં તેમના 1905ના ફોટોઈલેક્ટ્રીક અસર અંગેના પેપર ‘ઓન એ હ્યુરિસ્ટિક વ્યૂપોઈન્ટ કન્સર્નિંગ ધ પ્રોડક્શન એન્ડ ટ્રાન્સફોર્મેશન ઑફ લાઈટ’નો ઉલ્લેખ હતો, જેને તે સમયના પ્રાયોગિક પુરાવા દ્વારા યોગ્ય રીતે ટેકો આપવામાં આવ્યો હતો. પારિતોષિક એનાયત કરવાના ભાષણનો પ્રારંભ આ રીતે થયો હતો, ‘તેમની રિલેટિવિટીની થીયરી જેના ઉપર ફિલોસોફિકલ વર્તુળો મોટાપાયે ચર્ચા થઈ હતી અને, તેની એસ્ટ્રોફિઝિકલ અસરો વિશે ચર્ચાઓ થઈ હતી તેને હાલના સમયમાં ગંભીરતાપૂર્વક ચકાસવામાં આવી રહી છે.’(Einstein 1923)

ઘણા લાંબા સમય સુધી એવા અહેવાલો પ્રકાશિત થતા રહ્યા હતા કે આઈન્સ્ટાઈને 1919માં તેમના છૂટાછેડાની શરતના ભાગરુપે નોબેલ પુરસ્કારના નાણાં તેમનાં પ્રથમ પત્ની મિલેવા મેરિક (Mileva Marić)ને આપી દીધા હતા.જોકે, 2006^[૪૧] માં પ્રકાશિત થયેલા અંગત પત્રવ્યવહાર પરથી સ્પષ્ટ થયું કે તેમણે નાણાં મિલેવાને નહોતા આપ્યા.તેમણે મોટાભાગની રકમનું અમેરિકામાં રોકાણ કર્યું હતું, પરંતુ તેમાંની ઘણીખરી રકમ મંદીમાં ધોવાઈ ગઈ હતી.

આઈન્સ્ટાઈને 2 એપ્રિલ 1921ના રોજ અમેરિકાના ન્યૂયોર્ક શહેર (New York City)ની સૌપ્રથમ વખત મુલાકાત લીધી.તમને વૈજ્ઞાનિક આઈડિયા ક્યાંથી મળે છે તેવું પૂછવામાં આવ્યું ત્યારે આઈન્સ્ટાઈને કહ્યું હતું કે પોતે માને છે કે વૈજ્ઞાનિક કામગીરી શારીરિક વાસ્તવિક્તાના નિરીક્ષણથી તથા કંઈક કિંમતી શોધવાની તૈયારીના આધારે થાય છે જેમાં પ્રત્યેક ઉદાહરણમાં એપ્લાય થતા ખુલાસાનો સમાવેશ થાય છે અને એકબીજા પ્રત્યેનો વિરોધાભાસ ટાળવાનો હોય છે.તેમણે દૃશ્યમાન પરિણામો(Einstein 1954) સાથે પણ થીયરીની ભલામણ કરી.^[૪૨]

આઈન્સ્ટાઈનના જનરલ રિલેટિવિટી અંગેના સંશોધનમાં પ્રાથમિક તબક્કે તેમની ગુરુત્વાકર્ષણની થીયરીને જનરલાઈઝ કરવાના પ્રયાસો હતા જેથી મૂળભૂત લૉઝ ઑફ ફિઝિક્સ (laws of physics), ખાસ કરીને ગ્રેવિટેશન અને ઈલેક્ટ્રોમેગ્નેટિઝમને એક કરી શકાય અને સરળ બનાવી શકાય.1950માં, સાયન્ટિફિક અમેરિકન (Scientific American) સામયિકમાં ‘ઑન ધ જનરલાઈઝ્ડ થીયરી ઑફ ગ્રેવિટેશન’ શીર્ષક હેઠળના લેખમાં યુનિફાઈડ ફિલ્ડ થીયરી (unified field theory)ની સમજ આપી હતી (Einstein 1950).થીયોરેટિકલ ફિઝિક્સમાં તેમની કામગીરીના વખાણ થતા હતા છતાં આઈન્સ્ટાઈન ધીમેધીમે તેમના સંશોધનમાં એકલા પડી રહ્યા હતા અને તેમના પ્રયાસો છેવટે અસફળ રહ્યા હતા.ફન્ડામેન્ટલ ફોર્સિસના યુનિફિકેશન માટેના પ્રયાસો દરમિયાન ફિઝિક્સમાં કેટલાક મુખ્ય પ્રવાહના ડેવલપમેન્ટની તેમણે ઉપેક્ષા કરી, જેમાં સૌથી નોંધપાત્ર હતું સ્ટ્રોંગ (strong) એન્ડ વીક ન્યુક્લીયર ફોર્સ (weak nuclear force), જે તેમના મૃત્યુ પછી પણ ઘણા વર્ષો સુધી સારી રીતે સમજાયા નહિ, અને છેવટે મુખ્યપ્રવાહના થીયોરેટિકલ ફિઝિક્સે યુનિફિકેશન અંગેના આઈન્સ્ટાઈનના અભિગમની વ્યાપક પણે ઉપેક્ષા કરી.લૉઝ ઑફ ધ ફિઝિક્સને એક જ મોડલમાં એક કરવાના સ્વપ્નને હાલ ચાલી રહેલી ગ્રાન્ડ યુનિફિકેશન થીયરી (grand unification theory) ચળવળ દ્વારા સાકાર કરવામાં આવી રહ્યું છે.^[૪૩]

1924માં, આઈન્સ્ટાઈનને ભારતીય (India) ભૌતિક વિજ્ઞાની સત્યેન્દ્રનાથ બોઝ (Satyendra Nath Bose) તરફથી સ્ટેટિસ્ટિકલ (statistical) મોડલની સમજૂતી મળી, જેનો આધાર ગણતરીની પદ્ધતિ ઉપર હતો જેમાં એવી ધારણા વ્યક્ત કરવામાં આવી હતી કે પ્રકાશને ઓળખીને અલગ ન પાડી શકાય તેવા તત્વોના ગેસ તરીકે સમજી શકાય.બોઝના સ્ટેટિસ્ટિક્સને કેટલાક એટમ તેમજ સૂચિત લાઈટ પાર્ટિકલ્સમાં એપ્લાય કરવામાં આવ્યા, અને આઈન્સ્ટાઈને બોઝના પેપરનું ભાષાંતર કરી તે ઝેસ્ક્રીફ્ટ ફર ફિઝિક :en:Zeitschrift für Physik|Zeitschrift für Physik]]) માં રજૂ કર્યું.આઈન્સ્ટાઈને તેમના પોતાના લેખો પણ પ્રકાશિત કરીને મોડલ અને તેની અસરોની વિગતો આપી હતી, તે પૈકી બોઝ-આઈન્સ્ટાઈન કન્ડેનસેટ (Bose–Einstein condensate) વિભાવનાનો સમાવેશ થાય છે જે ઘણા નીચા તાપમાને દેખાય છે(Einstein 1924).છેક 1995માં આવી વિભાવના એરિક એલિન કોર્નેલ (Eric Allin Cornell) તથા કાર્લ વિમેન (Carl Wieman) દ્વારા પ્રસ્તુત કરવામાં આવી. તેમણે બોલ્ડર ખાતેની યુનિવર્સિટી ઑફ કોલોરાડો (University of Colorado at Boulder)ની લેબોરેટરીમાં જેઆઈએલએ (JILA) એનઆઈએસટી (NIST) અલ્ટ્રા કૂલિંગ (ultra-cooling)ના સાધનોનો ઉપયોગ કર્યો હતો.^[૪૪]બોઝ-આઈન્સ્ટાઈન સ્ટેટિસ્ટિક્સ (Bose–Einstein statistics)ને હવે બોસોન (boson)ના કોઈપણ જોડાણની વર્તણૂકને સમજાવવા માટે ઉપયોગમાં લેવામાં આવે છે.આ પ્રોજેક્ટ માટે આઈન્સ્ટાઈને જે ચિત્રો દોર્યાં હતાં તે લીડેન યુનિવર્સિટી (Leiden University) ની આઈન્સ્ટાઈન આર્કાઈવની લાઈબ્રેરીમાં જોઈ શકાય.^[૪૫]

આઈન્સ્ટાઈને ઈર્વિન સ્કોર્ડિંગર (Erwin Schrödinger)ને મેક્સ પ્લેન્ક (Max Planck)ના વ્યક્તિગત પરમાણુ (molecule)ને બદલે ગેસ (gas) માટે ઊર્જાના સ્તર (energy level)ના વિચારનો અમલ કરવા સૂચવ્યું, અને સ્કોર્ડિંગરે બોલ્ટઝમેન ડિસ્ટ્રીબ્યુશન (Boltzmann distribution) નો ઉપયોગ તેમના પેપરમાં કર્યો જેના દ્વારા થર્મોડાઈનેમિક (thermodynamic) ના સેમીક્લાસિકલ (semiclassical)નાં તત્વોમાંથી આદર્શ ગેસ (ideal gas) મળી શકે. સ્કોર્ડિંગરે આઈન્સ્ટાઈનને તેમનું નામ સહ-લેખક તરીકે ઉમેરવા વિનંતી કરી, પરંતુ આઈન્સ્ટાઈને નિમંત્રણ નકાર્યું.^[૪૬]

1926માં, આઈન્સ્ટાઈન અને તેમના ભૂતપૂર્વ વિદ્યાર્થી લીઓ ઝિલાર્ડ (Leó Szilárd), જેઓ હંગેરિયન ભૌતિક વિજ્ઞાની હતા જેમણે પાછળથી મેનહટન પ્રોજેક્ટ (Manhattan Project) ઉપર કામ કર્યું હતું અને ચેઈન રીએક્શન (chain reaction)ની શોધ કરવાનું માન તેમને ફાળે જાય છે, તેઓ આઈન્સ્ટાઈન રેફ્રિજરેટર (Einstein refrigerator)ના સંશોધનમાં સહભાગી હતા (જેની 1930માં પેટન્ટ કરાવવામાં આવી હતી), આ શોધ ક્રાંતિકારી હતી જેમાં કોઈ મૂવિંગ પાર્ટ્સ નહોતા અને તેના ઈનપૂટ તરીકે માત્ર ગરમીનો ઉપયોગ કરવામાં આવ્યો હતો. ^{[૪૭][૪૮]}

1920ના દાયકામાં ક્વોન્ટમ મિકેનિક્સ (quantum mechanics) નો વિકાસ વધારે સંપૂર્ણ થીયરીમાં થયો.નિલ્સ બોહર (Niels Bohr) તથા વર્નર હેઈન્સબર્ગ (Werner Heisenberg) દ્વારા વિકસાવવામાં આવેલા ક્વોન્ટમ થીયરીના કોપનહેગન અર્થઘટન (Copenhagen interpretation)થી આઈન્સ્ટાઈન નાખુશ હતા, જ્યારે ક્વોન્ટમ વિભાવના આંતરિક સંભાવનાઓ ઉપર આધારિત છે, જેમાં ચોક્કસ પરિણામ માત્ર ક્લાસિકલ સીસ્ટમ (classical systems)માં જ મળે છે. આ પછી આઈન્સ્ટાઈન અને બોહર વચ્ચે એક જાહેર ચર્ચા (debate) શરુ થઈ, જે ઘણા વર્ષો સુધી ચાલી (તેમાં સોલવે કોન્ફરન્સ (Solvay Conference)નો પણ સમાવેશ થાય છે).આઈન્સ્ટાઈને કોપનહેગન અર્થઘટન સામે વૈચારિક પ્રયોગો (thought experiment) તૈયાર કર્યા, જે તમામ બોહરે નકારી કાઢ્યા હતા. 1926માં મેક્સ બોર્ન (Max Born)ને એક પત્રમાં આઈન્સ્ટાઈને લખ્યું કે, 'હું કોઈપણ સંજોગોમાં એટલું સમજું છું કે તે (ઈશ્વર) પાસા નથી ફેંકતા'(Einstein 1969).^[૪૯]

આઇન્સ્ટાઇન જેને ક્વોન્ટમ થીયરીનું પ્રકૃતિનું અધૂરું વર્ણન સમજે છે તેનાથી તેમને ક્યારેય સંતોષ થયો નહોતો, અને 1935માં તેમણે બોરિસ પોડોલ્સ્કી (Boris Podolsky)અનેનાથન રોઝન (Nathan Rosen) ના સહયોગમાં આ મુદ્દાની ચકાસણી કરી હતી અને એમ નોંધ્યું હતું કે આ થીયરીમાં બિન સ્થાનિક (non-local)ક્રિયા-પ્રતિક્રિયાની જરૂર છે, આ ઇપીઆર વિરોધાભાસ (EPR paradox)(Einstein 1935) harv error: no target: CITEREFEinstein1935 (help)તરીકે જાણીતું છે.જ્યારથી ઇપીઆર પ્રયોગ કરવામાં આવ્યો હતો અને તેનું જે પરિણામ મળ્યું હતું તેણે ક્વોન્ટમ થીયરીની આગાહીઓનું સમર્થન કર્યું હતું.^[૫૦],

વૈજ્ઞાનિક ડીટર્મિનિઝમ (determinism) ના વિચાર બાબતે આઈન્સ્ટાઈન બોહર સાથે સંમત નહોતા.આ કારણોસર જ આઈન્સ્ટાઈન-બોહર વચ્ચે થયેલી ચર્ચા (Einstein-Bohr debate) ફક્ત તત્વજ્ઞાનને લગતા પ્રવચનો બની ગઇ હતી.

વૈજ્ઞાનિક સંકલ્પવાદના પ્રશ્ને સૈધ્ધાંતિક સંકલ્પવાદ (theological determinism) અંગે આઇન્સ્ટાઇનનું ક્યાં સ્થાન છે તે પ્રશ્નને અને તે ઇશ્વરમાં શ્રદ્ધા ધરાવે છે કે નહીં તે બાબતને વધુ વેગ મળ્યો1929માં આઇન્સ્ટાઇને રબ્બી હર્બટ એસ. ગોલ્ડસ્ટેઇન (Herbert S. Goldstein)ને કહ્યું હતું કે હું જે પોતાના ભાવિની અને માનવવજાત^[૫૧]ના કામકાજની ચિંતા કરતો હોય એવા ભગવાનમાં નહીં, પરંતુ સ્પિનોઝાના એ ભગવાન (Spinoza's God)માં શ્રદ્ધા ધરાવું છું જે વિશ્વની કાયદેસરની સંવાદિતામાં જ પોતાની જાતને જાહેર કરે છે.1950માં એમ. બર્કોવિટ્ઝને લખેલા પત્રમાં આઇન્સ્ટાઇને કહ્યું હતું કે ભગવાન અંગે મારો અભિપ્રાય અજ્ઞેયવાદી (agnostic) જેવો છે હું માનુ છું કે જીવનના કલ્યાણ અને વિકાસ માટે નૈતિક સિદ્ધાંતોના પ્રાથમિક મહત્વની આબેહૂબ જાગૃતિને કાયદા આપનારના વિચારની કોઇ જરૂર નથી, અને ખાસ કરીને એવો કાયદા આપનાર જે સજા^[૫૨] અને બદલો આપવાના સિદ્ધાંત ઉપર કામ કરતો હોય.આઇન્સ્ટાઇને એમ પણ કહ્યું હતું કે મેં વારંવાર કહ્યું છે કે મારા અભિપ્રાય મુજબ તો વ્યક્તિગત ભગવાનનો જે વિચાર છે તે ખરેખર બાળબુદ્ધિ જેવો છે.તમે મને અજ્ઞેયવાદી કહી શકો છો, પરંતુ હું એવા નાસ્તિક વ્યક્તિના લડાયક જુસ્સો કોઇને આપી શકું નહીં જેની લાગણીઓની તિવ્રતા ખાસ કરીને યુવાનીમાં પ્રાપ્ત થયેલી કટ્ટર ધાર્મિક માનયતાઓ અને ધાર્મિક ગુલામીમાંથી મુક્ત થવાના પ્રયાસોમાંથી ટપકતી હોય. લોવેસ્ટેઇન-વર્ધેઇમ-ફ્રૂડેઇનબર્ગ ના રાજકુમાર હ્યુબર્ટસ (Hubertus, Prince of Löwenstein-Wertheim-Freudenberg) સાથે થયેલી વાતચીતમાં તેમણે એમપણ કહ્યું હોવાનું સમજાય છે કે મારા મર્યાદીત માનવ દિમાગની મદદથી જેને હું સમજી શક્યો છું તે બ્રહ્માંડની આ પ્રકારની સંવાદીતાને જોતા તો એમ પણ કહી શકાય કે હજું પણ એવા લોકો છે જેઓ કહે છે કે ભગવાન છે જ નહીં.જો કે મને ગુસ્સો એ વાતનો આવે છે કે તેઓ મને આ પ્રકારના અભિપ્રાયો માટે ટાંકે છે. ^[૫૩]પોતે જૂડો-ક્રિશ્ચિયન ભગવાનની પૂજા કરે છે એવો દાવો કરનારા લોકોને આપેલા પત્ર દ્વારા આપેલા પ્રતિભાવમાં આઇન્સ્ટાઇને કહ્યું હતું કે મારી ધાર્મિક માન્યતા વિશે તમે જે કાંઇ વાંચ્યું છે તે અલબત્ત જૂઠાણું છે, અને આ એક એવું જૂઠાણું છે જે પદ્ધતિસર વારંવાર પુનરાવર્તન પામી રહ્યું છે.હું વ્યક્તિગત ભગવાન (personal god)માં માનતો નથી અને મેં તે અંગે ક્યારેય ઇન્કાર કર્યો નથી ઉલટાનું મેં તો તે અંગે સ્પષ્ટ અભિપ્રાય આપ્યો છે.જેને ધાર્મિક કહી શકાય એવું કાંઇક મારામાં પડ્યું છે તો તે અવશ્ય વૈશ્વિક માળખાની અમર્યાદ પ્રશંસા છે, ખાસ કરીને જ્યાં સુધી આપણું વિજ્ઞાન ઘટસ્ફોટ કરે ત્યાં સુધી. ^[૫૪] વિશ્વ મારી નજરે નામના પોતાના પુસ્તકમાં તેમણે લખ્યું છે કે પોતાના સૌથી વધુ પ્રાથમિક સ્વરુપમાં આપણને ઉપલબ્ધ શઇ શકે એવું સૌંદર્યનું, અત્યંત ગૂઢ કારણની અભિવ્યક્તિનું અને જેમાં આપણે ઉંડાં ઉતરી શકીએ નહીં એવી બાબતના અસ્તિત્વનું જ્ઞાન એ એવું જ્ઞાન છે, એવી લાગણીઓ છે જે સાચા ધાર્મિક વર્તનની રચના કરે છે, અને આ રીતે જોતાં હું ઉંડાણપૂર્વકનો ધાર્મિક માનવી છું. ^[૫૫]

1930માં ન્યૂયોર્ક ટાઇમ્સમાં પ્રસિદ્ધ થયેલા લેખ^[૫૬]માં આઇન્સ્ટાઇને ત્રણ પદ્ધતિઓને નામાંકિત બનાવી હતી જે સામાન્યરીતે વાસ્તવિક ધર્મમાં પરસ્પર મિશ્ર થઇ જાય છે.પ્રથમ પદ્ધતિ મુખ્યત્વે કાર્યકારણની નબળી સમજ અને ભય દ્વારા પ્રોત્સાહિત થાય છે તેથી તે પારલૌકિક હસ્તીનું નિર્માણ કરે છે.બીજી પદ્ધતિ સામાજિક અને નૈતિક છે જે કાસ કરીને પ્રેમ અને સહકારની ઇચ્છા વડે પ્રોત્સાહિત બને છે.આઇન્સ્ટાઇને એવી નોંધ મૂકી છે કે આ બંને પદ્ધતિઓમાં નૃવંશશાસ્ત્રીય ઇશ્વરનો ખયાલ રહેલો છે.જેને આઇન્સ્ટાઇન પોતે પણ અત્યંત પાકટ માને છે એવી ત્રીજી પદ્ધતિ ભય અને રહસ્ય દ્વારા પ્રોત્સાહિત થઇ રહી છે.તેમણે કહ્યું હતું કે એવી વ્યવસ્થા અને શ્રેષ્ઠતાનો અનુભવ--- કરવા માંગે છે જે પોતે જ કુદરતમાં ઘટસ્ફોટ કરે છે--- અને તે સમગ્ર બ્રહ્માંડને એક મહત્વના ઐક્ય તરીકે અનુભવવા માંગે છે.આઇન્સ્ટાઇન વિજ્ઞાનને પ્રથમ બે પ્રકારના ધર્મનું પ્રતિસ્પર્ધી માને છે પરંતુ ત્રીજા પ્રકારના ધર્મનું ભાગીદાર માને છે.

આઇન્સ્ટાઇન માનવતાવાદી (Humanist) પણ હતા અને નૈતિક સંસ્કૃતિને (Ethical Culture) ટેકો આપનારા પણ હતા.તેમણે ન્યૂયોર્કની (First Humanist Society of New York) પ્રથમ માનવતાવાદી સોસાયટીના સલાહકાર બોર્ડમાં પણ સેવા આપી હતી.^{[૫૭][૫૮]}ન્યૂયોર્કની સોસાયટી ફોર એથિકલ કલ્ચર માટે તેમણે નોંધ્યું હતું કે નૈતિક સંસ્કૃતિનો વિચારધાર્મિક આદર્શવાદમાં સૌથી વધુ મૂલ્યવાન શું છે તે અંગેના તેમના અંગત વિચારને મૂર્ત-સ્વરુપ આપે છે.તેમણે અવલોકન વ્યક્ત કર્યું હતું કે નૈતિક સંસ્કૃતિ વિના માનવતા માટે કોઇ મુક્તિ નથી.^[૫૯]

આઇન્સ્ટાઇને 1940ની સાલમાંપ્રકૃતિ (Nature) વિષયમાં વિજ્ઞાન અને ધર્મ^[૬૦]શીર્ષક ધરાવતા દસ્તાવેજો પ્રકાશીત કર્યા હતા જેમાં તેમણે કહ્યું હતું કે ધાર્મિક રીતે જે વ્યક્તિએ આત્મસાક્ષાત્કાર કર્યો છે તે પોતાની સર્વોચ્ચ ક્ષમતાઓનો ઉપયોગ કરીને પોતાની સ્વાર્થી ઇચ્છાઓથી મુક્ત બન્યો હોય છે અને તે અગાઉથી જ પોતાના એ ચોક્કસ વિચારો, લાગણીઓ અને મહત્વકાંક્ષાઓથી યુક્ત બનેલો હોય છે કે જેની સાથે તે પોતાના સર્વશ્રેષ્ઠ મૂલ્યો અને એનબીએસપીથી જોડાયેલો હોય છે જેમાં તે એવી પણ ચિંતા કરતો નથી કે આ બધી બાબતોને ઇશ્વરની સાથે જોડવા તેણે કોઇ પ્રયાસ કર્યો છે કે નહીં, કેમ કે જો તેમ ન હોય તો બુદ્ધ (Buddha)અને સ્પિનોઝા (Spinoza) જેવા આત્મસ્થોને ધાર્મિક ગુરુઓ પણ ગણી શકાય નહીં.તદઅનુસાર ધાર્મિક વ્યક્તિ એવી ચુસ્ત ધાર્મિક શ્રદ્ધા અને માન્યતા ધરાવતો હોય છે કે તાર્કીક પાયા અને એનબીએસપી માટે અસક્ષમ અને બિનજરૂરી એવા પોતાના સર્વશ્રેષ્ઠ વ્યક્તિગત પદાર્થો અને લક્ષ્યાંકોના મહત્વ માટે તેને કોઇ શંકા નથી. આ દૃષ્ટિએ જોવા જઇએ તો આ તમામ મૂલ્યો અને લક્ષ્યાંકો પ્રત્યે સંપૂર્ણ અને સ્પષ્ટપણે જાગૃત થવા અને તેના પ્રભાવને સતત મજબૂત કરવા માનવજાત માટે ધર્મ સદીઓથી એક પ્રયાસ બન્યો છે તેમણે એવી દલીલ કરી હતી કે એક મહાન ભૂલમાંથી જ ધર્મ અને વિજ્ઞાન વચ્ચેના સઘર્ષનો જન્મ થયો છે.જો કે તેમ છતાં પણ ધર્મ અને વિજ્ઞાનના ક્ષેત્ર પોતપોતાની રીતે એકબીજાથી તદ્દન અલગ છે, તે ઉપરાંત બંને વચ્ચે પરસ્પર એક મજબૂત સંબંધ અને સ્વાવલંબન અને એનબીએસપી છે કે ધર્મ વિનાનું વિજ્ઞાન પાંગળુ છે અને વિજ્ઞાન વિનાનો ધર્મ આંધળો અને એનબીએસપી છે, જો કે વિજ્ઞાન અને ધર્મ વચ્ચેના કાયદેસરના સંઘર્ષનું ક્યારેય અસ્તિત્વ હોઇ શકે નહીં.આઇન્સ્ટાઇનની દૃષ્ટિએ પ્રાકૃતિક ઘટનાઓ માટે માનવી કે ઇશ્વર એમ બંને પૈકી કોઇનો પણ નિયમ ક્યારેય પણ એકમાત્ર જવાબદાર હશે નહીં.આ બાબતને સુનિશ્ચિત કરવા માટે એમ કહી શકાય કે કુદરતી ઘટનાઓમાં વ્યક્તિગત ઇશ્વરીય હસ્તક્ષેપના સિદ્ધાંતને વિજ્ઞાને ક્યારેય નકારી કાઢ્યો નથી કેમ કે માનવી હંમેશા એવા સ્થાનમાં જ આશ્રય લેતો હોય છે કે જ્યાં હજુ સુધી વૈજ્ઞાનિક જ્ઞાન પહોંચી શક્યું નથી. (Einstein 1940, pp. 605–607) harv error: multiple targets (2×): CITEREFEinstein1940 (help)

એરિક ગુટકિંડને લખેલા પત્રમાં આઇન્સ્ટાઇને લખ્યું હતું કેઃ

છેલ્લાં થોડાં દિવસો દરમ્યાન મેં તમારા પુસ્તકમાંથી ઘણુ બધું વાંચ્યુ અને આ પુસ્તક મોકલાવવા બદલ તમારો ખુબ ખુબ આભાર. આ પુસ્તકમાંથી મને સૌથી વધુ જે બાબત અસર કરી ગઇ તે એવી છે કે જીવન અને માનવજાત પ્રત્યેના વાસ્તવિક અભિગમ અને વર્તનની બાબતમાં આપણી વચ્ચે ઘણું બધું સામ્ય રહેલું છે.

...મારા માટે ઇશ્વર શબ્દ માનવીની નબળાઇઓ અને પેદાશોની અભિવ્યક્તિથી વિશેષ કાંઇ જ નથી, બાઇબલ એ અનેક સારી બાબતોનો સંગ્રહ ધરાવતું પુસ્તક છે તેમ છતાં હજું તે પ્રાચીન દંતકથાઓ જ છે જે ફક્ત બાળકોના દિમાગમાં જ ઉતરી શકે એવી છે.આ બાબત મારામાં કેટલું સુક્ષ્મ પરિવર્તન કરી શકશે તે અંગે કોઇ અર્થઘટન કરીશ નહીં. આ અર્થઘટનો તેના મૂળ સ્વરુપ અને પ્રકાર અનુસાર અનેકઘણા છે અને તેઓને અસલ વિષયવસ્તુ સાથે કોઇ લેવાદેવા હોતી નથી.મારા મતાનુસાર તો અન્ય ધર્મોની જેમ યહૂદી ધર્મ પણ મૂર્ખ અંધ માન્યતાઓનું મૂર્તમંત સ્વરુપ જ છે.અને જે લોકોમાંથી હું આવું છું અને જેઓની વિચારધારા સાથે હું ઉંડાણપૂર્વક સંકળાયેલો છું એવા યહુદી લોકો પણ મારા માટે અન્ય પ્રજાની તુલનાએ વધુ કોઇ ગુણવત્તા ધરાવતા નથી.જેમ જેમ મારો અનુભવ વધતો ગયો છે તેમ તેમ હું એવા નિષ્કર્ષ પર પહોંચ્યો છું કે તેઓ પણ ખરાબ બદીઓની સામે સત્તાની ઊણપ દ્વારા સંરક્ષિત હોવા છતાં અન્ય માનવીય સમુદાયો કરતા સહેજપણ સારા નથી.તે સિવાય તેઓ માટે હું અન્ય કાંઇ કહી શકું નહીં.

સામાન્યતઃ મને જાણીને ઘણું દુખ થાય છે કે તમે એક વિશેષ સ્થાન ધરાવો છો અને માણસ તરીકે બાહ્ય અને યહૂદી તરીકે આંતરિક એમ ગૌરવની બે દિવાલો વડે તેનો બચાવ કરવાનો પ્રયાસ કરો છો.એક માણસ તરીકે તમે કાર્યકારણમાંથી છુટકારો મેળવવાનો દાવો કરો છો અને યહૂદી તરીકે તમે એકેશ્વરવાદનો વિશેષાધિકાર ભોગવો છો.જો કે મર્યાદીત કાર્યકારણ વધુ લાંબો સમય માટે કાર્યકારણ રહી શકતું નથી કેમ કે આપણા સર્વશ્રેષ્ઠ સ્પિનોઝાએ તમામ પ્રકારની ખણખોદ કરી છે અને ઘણુ કરીને તેમ કરનાર તે પ્રથમ હશે.અને વિવિધ ધર્મોના જડ અર્થઘટનો સૈદ્ધાંતિક રીતે ઇજારાશાહીથી ક્યારેય નાબૂદ થયા નથી.આ પ્રકારની દિવાલોથી તો આપણે ફક્ત કેટલાક પ્રકારની જાત સાથેની છેતરામણી જ મેળવી શકીએ જો કે આપણા નૈતિક પ્રયાસોને તેનાથી ક્યારેય બળ કે વેગ મળ્યો નથી. ઉલ્ટાનું

હવે આપણા બૌદ્ધિક ચુકાદાઓ અંગે મેં આપણા મતભેદો જાહેર કરી દીધા છે તેમ છતાં હું એ બાબતે હજુ પણ સ્પષ્ટ છું કે માનવ વર્તન જેવી જરૂરી બાબતોમાં આપણે એકબીજાથી ઘણા નજદીક છીએ.આપણને ફક્ત આપણા બૌદ્ધિક વિચારો જ અને ફ્રોઇડની ભાષામાં કહીએ તો તર્કસંગતતા જ એકબીજાથી છૂટા પાડે છેતેથી જ મારું માનવું છે કે જો આપણે કોઇ નક્કર બાબત વિશે વાત કરીશું તો જરૂર એકબીજાને સમજી શકીશું.મૈત્રીપૂર્ણ આભાર અને શ્રેષ્ઠ શુભેચ્છાઓ સાથે.

તમારો, એ. આઇન્સ્ટાઇન

આઇન્સ્ટાઇને અગાઉ જ્યારે ટાઇમ મેગેઝિનને ઇન્ટરવ્યૂ આપ્યો ત્યારે તેણે ઇશ્વરદત્ત પ્રકૃતિને માનવી સમજી શકતો નથી એવી માન્યતાને ચકાસી હતી. તે સાથે તેમણે સમજાવ્યું હતું કે,

હું નાસ્તિક નથી. હું એવું પણ માનતો નથી કે હું મારી જાતને સર્વેશ્વરવાદી કહી શકું.જે કાંઇ તકલીફ કે સમસ્યા છે તે એટલી વિશાળ છે કે આપણું મર્યાદિત દિમાગ સમજી શકે તેમ નથી.આપણે એવા બાળકની સ્થિતમાં છીએ જે અનેક ભાષાઓના પુસ્તકોથી ભરપુર એવા પુસ્તકાલયમાં પ્રવેશી રહ્યો છે.તે બાળક એટલું તો જાણે જ છએ કે કોઇકે તો આ પુસ્તકો લખ્યા જ હશે.જો કે તે જાણતો નથી કે કેવી રીતે પુસ્તકો લખાયા હશે.જે ભાષાઓમાં પુસ્તકો લખાયા છે તે પણ તે સમજી શકતો નથી.પુસ્તકો જે રહસ્યમય ક્રમમાં ગોઠવાયા છે તેના પ્રત્યે પણ બાળકને શંકા થાય છે, જો કે તે શું છે તેની તેને કાંઇ ગતાગમ પડતી નથી.મને તો એમ લાગે છે કે સૌથી વધુ બુધ્ધિશાળી મનુષ્ય પણ ઇશ્વર પ્રત્યે આ પ્રકારનું જ વર્તન ધરાવે છે.આપણે જોઇ શકીએ છીએ કે બ્રહ્માંડની ગોઠવણી ખુબ જ સુંદર રીતે થઇ છે અને તે કેટલાંક નિયમોનું પાલન કરી રહ્યું છે, પરંતુ આપણે તો તેના નિમયોને ભાગ્યેજ સમજી શકીએ છીએ.

સતત વધતી જતી લોકોની માંગ, વિવિધ દેશોમાં રાજકીય, માનવીય અને શૈક્ષણિક પ્રોજેક્ટોમાં તેમની હિસ્સેદારી અને વિશ્વભરના વિદ્વાનો અને રાજકીય મહારથીઓ સાથેના તેમના થોડા પરિચયના કારણે તે કામ કરવા માટે અતિ આવશ્યક એવું રચનાત્મક એકાંત બહુ ઓછું મેળવી શક્યા હતા.^[૬૧]તેમની કીર્તિ અને મેધાવી પ્રતિભાના કારણે તેમને અનેકવાર સૈદ્ધાંતિક ભૌતિકશાસ્ત્ર કે ગણીત જેવા વિષયની સાથે કાંઇ લેવાદેવા ન હોય એવી બાબતો અંગે પણ પોતાના નિષ્કર્ષ કે ચુકાદા આપવા પડ્યા હતા.તે કાયર નહોતા, અને તેમની આસપાસના વિશ્વથી પણ તે સજાગ હતા, અને તેમની સજાગતામાં એવી કોઇ ભ્રમણા નહોતી કે રાજકારણની ઉપેક્ષા કરીશું તો વિશ્વની ઘટનાઓ ફિક્કી પડી જશે.તેમની આંખે ઉડીને વળગે એવા દરજ્જાના કારણે તે તદ્દન છૂટથી બોલી શકતા હતા અને લખી પણ શકતા હતા, અને જ્યારે આત્માની થિયરીમાં માનનારા લોકો ભૂગર્ભમાં (underground) ઉતરી જતા કે પછી આંતરિક સંઘર્ષના ભયથી પોતાની અંદર ચાલી રહેલી ગડમથલ કેટલા અંશે વિકાસ પામી છે તે અંગે તે લોકો જ્યારે શંકા કરતા ત્યારે તો તે અત્યંત ઉશ્કેરણીજનક પણ બોલતા હતા.આઇન્સ્ટાઇને નાઝી (Nazi) ચળવળના ઉદયનો વિરોધ કર્યો હતો અને ઇઝરાયલ રાષ્ટ્ર (State of Israel)ની ખળભળાટ મચાવી દેનારી રચનામાં તેમણે મવાળવાદી બનવાનો પ્રયાસ કર્યો હતો અને સામ્રાજ્યવાદ વિરોધી રાજકારણ અને અમેરિકામાં ચાલતી નાગરિક અધિકાર ચળવળને પ્રોત્સાહન અને ટેકો આપ્યો હતો.તેમણે 1927માં બ્રસેલ્સ (Brussels)માં યોજાયેલી સામ્રાજ્યવાદ વિરોધી લીગ (League against Imperialism) ઓફ કોંગ્રેસમાં પણ ભાગ લીધો હતો.^[૬૨]

આઇન્સ્ટાઇન એવા સમાજવાદી ઝાયોનિસ્ટ (socialist Zionist) હતા જેમણે પેલેસ્ટાઇન અંગેના બ્રિટિશ આદેશ (British mandate of Palestine)માં યહૂદી રાષ્ટ્રીય માતૃભૂમિની રચનાને ટેકો આપ્યો હતો.^[૬૩]1931માં મેકમિલન કંપનીએ ઝાયોનિઝમ : પ્રોફેસર આલ્બર્ટ આઇન્સ્ટાઇન નું પ્રકાશન કર્યું. ^[૬૪] કેરીડો (Querido) એમ્સ્ટર્ડેમ (Amsterdam) પબ્લિશીંગ હાઉસે 1933ની સાલમાં મેઇન વેલ્ટબિલ્ડ શીર્ષક ધરાવતા પુસ્તકમાં આઇન્સ્ટાઇનના 11 નિબંધોનો સંગ્રહ કર્યો હતો, આ પુસ્તકનો વિશ્વ મારી નજરે એ શીર્ષક સાથે અંગ્રેજીમાં અનુવાદ પણ થયો હતો. આઇન્સ્ટાઇનની પ્રસ્તાવના જર્મનીના યહૂદીઓની વિગતો ધરાવતા દસ્તાવેજો પ્રત્યે સમર્પિત હતી.^[૬૫] જર્મનીના ઉદય પામી રહેલા લશ્કરવાદના પરિપ્રેક્ષ્યમાં આઇન્સ્ટાઇને શાંતિ માટે પ્રવચનો આપ્યા હતા અને અનેક લખાણો પણ લખ્યા હતા.^{[૬૬][૬૭]}

પેલેસ્ટાઇનના સ્વતંત્ર આરબ રાષ્ટ્ર અને યહૂદી રાષ્ટ્ર એમ બે ભાગમાં ભાગલા પાડી તેના ઉપર બ્રિટનનું નિરીક્ષણ રહેશે એવા બ્રિટનના પેલેસ્ટાઇન અંગેના આદેશ (British Mandate of Palestine)ની દરખાસ્ત સામે આઇન્સ્ટાઇને જાહેરમાં વિરોધ નોંધાવ્યો હતો.ઝાયોનવાદ પ્રત્યે આપણું ઋણ એ વિષય પર 1938માં આપેલા પ્રવચનમાં તેમણે કહ્યું હતું કે જૂડાઇઝમના મૂળ સ્વરુપ પ્રત્યે મારી જે જાગૃતિ છે તે સરહદો, સૈન્ય અને સત્તાનું પરિમાણ ધરાવતા અને ગમે તેટલું ઉદાર હોય તો પણ એવા યહૂદી રાષ્ટ્રના વિચારનો વિરોધ કરે છે. આપણી અંદર જે સંકુચિત રાષ્ટ્રવાદ જન્મ લેશે તેનાથી જૂડાઇઝમને કેટલું નુકસાન થશે તે અંગે મને શંકા છે, કેમ કે યહૂદી રાષ્ટ્ર વિના પણ સંકુચિત રાષ્ચ્રવાદની સામે લડાઇ આપવી જ પડી છે.જો બાહ્ય જરૂરિયાતો આપણને આ બોજ ઉપાડવાની ફરજ જ પાડતી હોય તો પછી આપણે ધૈર્ય અને યુક્તિઓ વડે તેને સહન કરવી જોઇએ.^[૬૮] ભારતના વડાપ્રધાન જવાહરલાલ નહેરુ (Jawaharlal Nehru)ને 1947માં લખેલા પત્રમાં આઇન્સ્ટાઇને કહ્યું હતું કે પેલેસ્ટાઇનમાં યહૂદીઓ માટે રાષ્ટ્રીય વતનની સ્થાપના કરવા બેલ્ફોરના જાહેરનામામાં (Balfour Declaration) જે દરખાસ્ત કરવામાં આવી છે તેનાથી ન્યાય અને ઇતિહાસના સંતુલનનો ઉકેલ આવી ગયો છે.^[૬૯]

સંયુક્ત રાષ્ટ્રો (United Nations)એ આદેશનું વિભાજન કર્યુ અને ઇઝરાયલ (State of Israel) સહીતના કેટલાક નવા દેશોનું સીમાંકન કર્યું હતું અને તે સાથે જ યુદ્ધ (war) ભડકી ઉઠ્યું હતું.1948માં ન્યૂયોર્ક ટાઇમ્સને (the New York Times) મળેલા પત્રોના લેખકો પૈકી આઇન્સ્ટાઇન પણ હતા જેમાં તેમણે ડેર યાસીનના નરસંહાર (Deir Yassin massacre) બદલ મેનાકેમ બેગીન (Menachem Begin)ની હેરટ (Herut) (ફ્રીડમ) પાર્ટીની આકરી ઝાટકણી કાઢી હતી(Einstein et al. 1948).

આઇન્સ્ટાઇને જેરુસલેમની હિબ્રુ યુનિવર્સિટી (The Hebrew University of Jerusalem)ના બોર્ડ ઓફ ગવર્નર્સમાં પણ સેવા આપી હતી.1950માં આઇન્સ્ટાઇને કરેલા પોતાના વસીયતનામામાં પોતાના તમામ લખાણોના સાહિત્યના અધિકારો હિબ્રુ યુનિવર્સિટીને આપેલા છે જ્યાં આજે પણ આલ્બર્ટ આઇન્સ્ટાઇન આર્કાઇવ્ઝમાં તેમના દસ્તાવેજો સાચવી રાખવામાં આવ્યા છે.^[૭૦]

1952માં જ્યારે રાષ્ટ્રપ્રમુખ સેઇમ વિઝમેન (Chaim Weizmann)નું નિધન થયું ત્યારે તેમને ઇઝરાયલના બીજા રાષ્ટ્રપ્રમુખ બનવાનું કહેવામાં આવ્યું હતું પરંતુ તે સમયે તેમણે એમ કહીને તે ઓફર ફગાવી દીધી હતી કે તેમને માનવીય બાબતો સાથે વ્યવહાર કરવાનો કોઇ અનુભવ પણ નથી અને કુદરતી ક્ષમતા પણ નથી. ^[૭૧]તેમણે લખ્યું હતું કે ઇઝરાયલ રાષ્ટ્ર તરફથી મને કરવામાં આવેલી ઓફર બદલ હું ગદગદીત થઇ ગયો છું અને આ ઓફરનો હું સ્વીકાર કરી શકતો નથી તે બદલ મને દુખ પણ થયું છે અને શરમ પણ આવે છે.^[૭૨]

1933માં જર્મનીના ચાન્સેલર (Chancellor of Germany) તરીકે નિયુક્ત થયેલા એડોલ્ફ હિટલર (Adolf Hitler) ના વહીવટીતંત્રનું સૌ પ્રથમ પગલું વ્યાવસાયિક નાગરિક સેવાના કાયદો (Law for the Restoration of the Professional Civil Service) પુનઃજીવીત કરવાનું હતું, જે અંતર્ગત પ્રથમ વિશ્વ યુદ્ધમાં ભાગ લઇને જેઓએ જર્મની પ્રત્યે વફદારી દાખવી ન હોય એવા યહૂદી અને રાજકીય શકમંદ સરકારી કર્મચારીઓને નોકરીઓમાંથી દૂર કરવામાં આવ્યા. આ ધમકી અને પડકારના સંદર્ભે આઇન્સ્ટાઇને 1932ના ડિસેમ્બરમાં અમેરિકાની મુલાકાત લીધી હતી.કેટલાક વર્ષો તો તેમણે પાસાડેના, કેલિફોર્નિયા (Pasadena, California),^[૭૩]ની કેલિફોર્નિયા ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઓફ ટેકનોલોજી (California Institute of Technology)માં વિતાવ્યા હતા, તે ઉપરાંત તેમણે અબ્રાહમ ફ્લેક્શનર (Abraham Flexner) દ્વારા પ્રિન્સ્ટન, ન્યુજર્સી (Princeton, New Jersey)^[૭૪] ખાતે નવી જ સ્થપાયેલી ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઓફ એડવાન્સ સ્ટડી (Institute for Advanced Study)માં માનદ પ્રોફેસર તરીકે સેવા આપી હતી.

આઇન્સ્ટ���ઇને પ્રિન્સ્ટનમાં ઘર ખરીદ્યું હતું ( જ્યાં 1936માં એલ્સાનું અવસાન થયું હતું) અને 1955માં તેમનું નિધન થયું ત્યાં સુધી તે ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઓફ એડવાન્સ સ્ટડીનો અતૂટ હિસ્સો બની રહ્યા હતા.1930 અને દ્વિતિય વિશ્વયુદ્ધ દરમ્યાન આઇન્સાટાઇને એક સોગંદનામું (affidavit) લખ્યું હતું જેમાં તેમણે રાજકીય અત્યાચાર અને દમનમાંથી ભાગી છૂટવાનો પ્રયાસ કરનારા યુરોપના વિશાળ સંખ્યાના યહૂદીઓ માટે વિઝા (visas) આપવાની અમેરિકાને ભલામણ કરી હતી.તેમણે ઝાયોનિસ્ટ સંગઠન માટે ભંડોળ ઉભું કર્યું હતું અને 1933માં આંતરરાષ્ટ્રીય બચાવ સમિતિ (International Rescue Committee)ની રચનાનું શ્રેય પણ તેમના ફાળે જાય છે.^{[૭૨][૭૫]}

દરમ્યાન જર્મનીના જર્મન લેક્સીકન ખાતેના યહૂદી ફિજિક્સ (Jewish physics) જૂડીસ ફિજિક નામે વિખ્યાત બનેલા આઇન્સ્ટાઇનના વર્કને નેસ્તનાબૂદ કરી નાંખવાના અભિયાનનું નેતૃત્વ નોબેલ પારિતોષિક વિજેતા ફિલિપ લિનાર્ડ (Philipp Lenard) અને જોહાનિસ સ્ટાર્કે (Johannes Stark). લીધું હતુ.ડ્યુઇસ ફિજિક (Deutsche Physik)ના કાર્યકરોએ આઇન્સ્ટાઇનને નીમ્ન કક્ષાના દર્શાવતા ચોપાનિયાં અને પુસ્તકોનું વિતરણ કર્યું અને તેમની થિયરી ભણાવતા શિક્ષકોને બ્લેકલિસ્ટ (blacklist)માં મૂકવામાં આવ્યા હતા જેમાં નોબેલ પારિતોષિક વિજેતા વર્નર હેઇઝનબર્ગ (Werner Heisenberg), કે જેમણે બોહર અને આઇન્સ્ટાઇન સાથે કોન્ટમ થિયરીની ચર્ચા કરી હતી, નો પણ સમાવેશ થતો હતો. ફિલિપ્સ લિનાર્ડે દાવો કર્યો હતો કે સામુહિક-ઊર્જા સમતુલ્ય (mass–energy equivalence) ફોર્મ્યુલાને આર્યન (Aryan) સર્જન ^{[૭૬][૭૭]} બનાવવા બદલ તેનું શ્રેય ફ્રેડરિક હેઝનોર્હલ (Friedrich Hasenöhrl)ને ફાળે જવું જોઇએ. આઇન્સ્ટાઇન વિરોધી સંગઠનની રચના થઇ અને આઇન્સ્ટાઇનની હત્યાનું કાવતરું રચનારા માણસને ફક્ત છ ડોલર^[૭૮]નો દંડ કરવામાં આવ્યો.

આઇન્સ્ટાઇન 1940માં અમેરિકાના નાગરિક બન્યા અને શેષજીવન ત્યાં જ વિતાવ્યું હતું, જો કે તેમણે પોતાનું સ્વિસ નાગરિકત્વ ^[૭૯]જાળવી રાખ્યું હતું.

અમેરિકાના યુરોપિયન એન્ટિ-સેમિટીઝમના અનેક નિરાશ્રીત વૈજ્ઞાનિકો સહિતના સંખ્યાબંધ વૈજ્ઞાનિકોએ નવા જ શોધાયેલા ન્યુક્લિયર ફિસન (nuclear fission)ના સિદ્ધાંત આધારિત જર્મન વૈજ્ઞાનિકો દ્વારા વિકસાવાઇ રહેલ અણુ બોંબ (atomic bomb)ના જોખમો ઓળખી કાઢ્યા હતા.પોતાના કાર્યમાં અમેરિકાની સરકારનો રસ જગાવવામાં નિષ્ફળ રહેલા હંગેરીના વસાહતી લિયો ઝીલાર્ડે (Leó Szilárd) 1939માં અમેરિકાના પ્રમુખ ફ્રેંકલિન રુઝવેલ્ટ (Franklin Delano Roosevelt)ને પત્ર લખવામાં આઇન્સ્ટાઇની સાથે કામ કર્યું હતું, આઇન્સ્ટાઇને આ પત્ર ઉપર હસ્તાક્ષર કર્યા હતા અને અમેરિકાને પણ આ પ્રકારનું શસ્ત્ર ^[૮૦]બનાવવાનો અનુરોધ કર્યો હતો.ઓગસ્ટ 1939માં રુઝવેલ્ટને આઇન્સ્ટાઇન-ઝીલાર્ડ પત્ર (Einstein-Szilárd letter) મળ્યો અને લશ્કરી હેતુ ^[૮૧] માટે ફિસન ઉપર ગુપ્ત સંસોધન કરવાની સત્તા આપી.

1942 સુધીમાં તો આ પ્રયાસો મેનહટન પ્રોજેક્ટ (Manhattan Project) બની ગયા જે તે સમયમાં હાથ ધરાયેલો સૌથી મોટો ગુપ્ત વૈજ્ઞાનિક પ્રયાસ હતો.1945 સુધીમાં તો અમેરિકાએ કાર્યકારી પરમાણુ સસ્ત્ર વિકસાવી દીધું હતું અને જાપાનના હિરોશીમા (Hiroshima) અને નાગાસાકી (Nagasaki) શહેરો ઉપર તેનો પ્રયોગ પણ કરી દીધો હતો.આઇન્સ્ટાઇને પત્રમાં સહી કરવા સિવાય અણુ બોંબ વિકસાવવામાં કોઇ ભૂમિકા ભજવી નહોતી.યુદ્ધ (the war).^[૮૨] દરમિયાન અમેરિકાના નૌકા સૈન્યને સતાવતા કેટલાક અણુ બોંબ સાથે નિસ્બત ન ધરાવતા પ્રશ્નો ઉપર આઇન્સ્ટાઇને જરૂર કામ કર્યું હતું.

જો કે લિનસ પૌલિંગ (Linus Pauling)ના જણાવ્યા મુજબ પાછળથી આઇન્સ્ટાઇને પત્ર લખવા બદલ રુઝવેલ્ટ^[૮૩] સમક્ષ કેદ વ્યક્ત કર્યો હતો.1947માં આઇન્સ્ટાઇને ધ એટલાન્ટિક મન્થલી (The Atlantic Monthly) માટે એક લેખ લખ્યો હતો જેમાં એવી દલીલ કરી હતી કે અમેરિકાએ પરમાણુ ઇઝારાશાહી આગળ વધારવા માટે પ્રયાસો કરવા જોઇે નહીં, તેના બદલે તેણે પ્રતિરોધ^[૮૪]ના એકમાત્ર હેતુસર યુનાઇટેડ નેશન્સ (United Nations) ને પરમાણુ શસ્ત્રોથી સજ્જ કરવું જોઇએ.

નાઝીવાદના ઉદય સામે કામ કરતા કરતા આઇન્સ્ટાઇન જ્યારે વિખ્યાત બન્યા ત્યારે તેમણે પશ્ચિમ જગત અને સોવિયેત બ્લોક (Soviet bloc)ની મદદ માંગી હતી અને તેઓ સાથે કામના સંબંધો વિકસાવ્યા હતા.દ્વિતિય વિશ્વયુદ્ધ બાદ અગાઉના સાથીરાષ્ટ્રો આંતરાષ્ટ્રીય ખ્યાતી પામેલા લોકો માટે અંત્યંત ગંભીર મુદ્દો બની ગયા હતા.આ મુદ્દાને વધુ ગંભીર બનાવતા આઇન્સ્ટાઇને મેકાર્થિઝમ (McCarthyism)ના પ્રથમ દિવસે જ એક જ વિશ્વ સરકાર (world government) વિશે લખ્યું હતું એવા સમયે તેમણે લખ્યું હતું કે હું નથી જાણતો કે ત્રીજું વિશ્વયુદ્ધ કેવી રીતે લડાશે, પરંતુ એટલું જરૂર કહું છું કે ચોથું વિશ્વયુદ્ધ પથરાઓ થી લડાશે^[૮૫]હશે.1949માં મંથલી રીવ્યૂએ (Monthly Review) સમાજવાદ શા માટે? શીર્ષક હેઠળ લેખ પ્રકાશિત કર્યો.^[૮૬]આલ્બર્ટ આઇન્સ્ટાઇને તમામ દુષણોના સ્ત્રોત તરીકે અંધેર મૂડીવાદી (capitalist) સમાજને ગણાવ્યો હતો જેના ઉપર વિજય મેળવવાની જરૂરિયાત દર્શાવી હતી કેમ કે તેમની નજરે તે સમાજ માનવીય વિકાસ(Einstein 1949) harv error: multiple targets (2×): CITEREFEinstein1949 (help)નો વિનાશક તબક્કો હતો.આલ્બર્ટ સ્વીટઝર (Albert Schweitzer) અને બર્ટાન્ડ રસેલ (Bertrand Russell) સાથે ભેગા મળીને આઇન્સ્ટાઇને પરમાણુ પરીક્ષણો અને ભવિષ્યના બોંબને અટકાવી દેવા લોબિંગ કર્યું હતું.પોતાના મૃત્યુંના થોડા દિવસો પહેલાં જ આઇન્સ્ટાઇને રસેલ-આઇન્સ્ટાઇન જાહેરાનામા (Russell-Einstein Manifesto) ઉપર હસ્તાક્ષર કર્યા હતા જેના થકી બાદમાં વિજ્ઞાન અને વૈશ્વિક બાબતો. ઉપર પગવાસ (Pugwash Conferences on Science and World Affairs) ખાતે પરિષદ યોજાઇ હતી.^[૮૭]

આઇન્સ્ટાઇન કેટલાંક માનવ અધિકારો (civil rights) જૂથના સભ્ય હતા, જેમાં એનએએસીપી (NAACP) ના પ્રિન્��ટન ચેપ્ટરનો પણ સમાવેશ થતો હતો. જ્યારે વયોવૃદ્ધ ડબલ્યુ. ઇ. ડ્યું. બોઇસ (W. E. B. Du Bois)ની સામે સામ્યવાદી જાસૂસ હોવાનો આરોપ મૂકવામાં આવ્યો ત્યારે આઇન્સ્ટાઇન સાક્ષી બન્યા હતા અને બાદમાં આ કેસ થોડા સમયમાં જ કાઢી નાંખવામાં આવ્યો હતો.મનસ્વી હિંસાખોરી પ્રથાનો અંત લાવવા અમેરિકન જંગ (American Crusade to End Lynching)નું જેમની સાથે સહ-નેતૃત્વ કર્યું હતું તે કાર્યકર પૌલ રોબ્સન (Paul Robeson) સાથે આઇન્સ્ટાઇનની મિત્રતા વીસ વર્ષ ચાલી હતી.^[૮૮]

1946માં આઇન્સ્ટાઇને આલ્બર્ટ આઇન્સ્ટાઇન ફાઉન્ડેશન ફોર હાયર લર્નિંગ ખાતે મિડલસેક્સ યુનિવર્સિટી (Middlesex University)ના રબ્બી ઇઝરાયલ ગોલ્ડસ્ટેઇન, વારસદાર સી. રગલ્સ સ્મિથ અને કાર્યકર એટર્ની જ્યોર્જ આલ્પર્ટ સાથે સહયોગ કર્યો હતો, આ ફાઉન્ડેશન વેલ્ધેમ, મેસેચ્યુસેટ્સ (Waltham, Massachusetts) સ્થિત ભૂતપૂર્વ મિડલસેક્સ યુનિવર્સિટીના મેદાન ઉપર તમામ વિદ્યાર્થીઓ માટે ઓપન એવી યહૂદી પ્રાયોજીત બિનસાંપ્રદાયિક યુનિવર્સિટીની રચના માટે ઉભું કરાયું હતું. બોસ્ટન અને ન્યૂયોર્ક જેવા શહેરો તથા યુ. એસ. નાયહૂદી સાંસ્કૃતિક કેન્દ્રની નજીક મિડલસેક્સ આવેલું હોવાથી તેના ઉપર પસંદગી ઢોળાઇ હતી. તેઓની દીર્ઘદૃષ્ટિ એક એવી યુનિવર્સિટીની સ્થાપના કરવાની હતી જે સંસ્કૃતિને જન્મસિદ્ધ અધિકાર તરીકે અને અને અમેરિકાની શિક્ષિત લોકશાહી^[૮૯] તરફ જોનારી તોરાહની હિબ્રુ પરંપરાઓ પ્રત્યે ઉંડાણપૂર્વક જાગૃત હોય.આ લોકો સાથેનો સહયોગ તોફાની હતો તેમ છતાંઅંતે જ્યારે આઇન્સ્ટાઇને યુનિવર્સિટીના પ્રેસિડેન્ટ તરીકે બ્રિટિશ અર્થશાસ્ત્રી હેરલ્ડ લેસ્કી (Harold Laski)ની નિમણૂક કરવાની ઇચ્છા વ્યક્ત કરી ત્યારે જ્યોર્જ આલ્પર્ચે એમ લખ્યું હતું કે લેસ્કી એક એવો માણસ છે જે અમેરિકાના લોકશાહીના સિદ્ધાંતો વિશે તદ્દન અજાણ છે અને તે સામ્યવાદીઓના રંગે^[૮૯] રંગાયેલો છે.આઇન્સ્ટાઇને તેમનો ટેકો પાછો ખેંચી લીધો હતો અને પોતાના નામનો^[૯૦] ઉપયોગ કરવાનો પ્રતિબંધ ફરમાવી દીધો હતો.1948માં બ્રેન્ડિસ યુનિવર્સિટી (Brandeis University) તરીકે આ યુનિવર્સિટીને ખુલ્લી મૂકવામાં આવી હતી.1953માં બ્રેન્ડિસે આઇન્સ્ટાઇનને માનદ પદવી એનાયત કરવાની ઓફર કરી હતી પરંતુ તેમણે તે ઓફર સ્વીકારી નહોતી.^[૮૯]

આઇન્સ્ટાઇનના જર્મની તથા ઝાયોનવાદ સાથેના સંપર્કો, તેમના સમાજવાદી આદર્શો તથા કેટલાક સામ્યવાદી નેતાઓ સાથેના તેમના સંપર્કોને ધ્યાનમાં લઇને યુ.એસ.ની ફેડરલ બ્યૂરો ઓફ ઇન્વેસ્ટિગેશને (Federal Bureau of Investigation) આઇન્સ્ટાઇન^[૯૧] માટે એક ફાઇલ બનાવી હતી જે વધીને 1,427 પાનાંની થઇ હતી.એફબીઆઇને મોટાભાગના દસ્તાવેજો તો દેશના ચિતિંત નાગરિકો તરફથી મળ્યા હતા, જેમાં કેટલાક લોકોએ તેમના ઇમિગ્રેશન સામે વાંધો ઉઠાવ્યો હતો જ્યારે કેટલાક લોકોએ તેમનું^[૯૨] રક્ષણ કરવા એફબીઆઇને વિનંતી કરી હતી.

આઇન્સ્ટાઇન ઘણા લાંબા સમયથી શાકાહારવાદ (vegetarianism)ના વિચાર પ્રત્યેસહાનુભૂતિ ધરાવતા હતા પરંતુ 1954ના આરંભે જ તેમણે શાકાહારી ભોજન^[૯૩]નો આકરો નિયમ અપનાવ્યો હતો.

17 એપ્રિલ, 1955ના રોજ કિડનીમાં રુધિરનું વહન કરતી નસ ફાટી જવાથી આઇન્સ્ટાઇનને શરીરનાં અંદરના ભાગમાં રક્તસ્ત્રાવ (aortic aneurysm) શરુ થઇ ગયો હતો, જો કે આ રોગની અગાઉ સારવાર પણ કરાઇ હતી પરંતુ તે ફરીથી વકર્યો ^[૯૪] હતો.ઇઝરાયલ રાષ્ટ્રની સાતમી જયંતિની ઉજવણી નિમિત્તે પોતાને ટીવી ઉપર પ્રવચન આપવાનું હોવાથી તેમણે હોસ્પિટલમાં પણ પોતાના ભાષણનો મુસદ્દો સાથે લઇ લીધો હતો, પરંતુ તેને પૂર્ણ^[૯૫] કરવા તે લાંબુ જીવી શક્યા નહોતા.બીજા દિવસે વહેલી સવારે પ્રિન્સ્ટન હોસ્પિટલમાં તેમનું નિધન થયું. છેલ્લા શ્વાસ સુધી તેમણે કામ ચાલુ રાખ્યું હતું. તેઓ 76 વર્ષના હતા. આઈન્સ્ટાઈનના પાર્થિવ શરીરના અંતિમ સંસ્કાર કરવામાં આવ્યા અને તેમની રાખ અલગ અલગ જગ્યાએ પધરાવવામાં આવી હતી.^{[૯૬][૯૭]}

અંતિમક્રિયા પહેલા પ્રિન્સ્ટેન હોસ્પિટલના પેથોલોજિસ્ટ થોમસ સ્ટોલ્ઝ હાર્વીએ (Thomas Stoltz Harvey) એવી આશા સાથે આઈન્સ્ટાઈનનું બ્રેઈન (Einstein's brain) સાચવવા માટે કાઢી લીધું કે આઈન્સ્ટાઈન આટલા બધા બુદ્ધિશાળી કેવી રીતે હતા તે શોધવામાં ભવિષ્યના ન્યૂરોસાયન્સને મદદ મળશે.^[૯૮]

મુસાફરી દરમિયાન આઈન્સ્ટાઈન દરરોજ પત્ની એલ્સા તેમજ દત્તક દીકરીઓ મોર્ગોટ તથા ઈસેને પત્રો લખતા અને આ પત્રો પછીથી હિબ્રુ યુનિવર્સિટી (The Hebrew University)ને વારસામાં આપવામાં આવ્યા. માર્ગોટ આઈન્સ્ટાઈને એ અંગત પત્રો પ્રજાને જોવા મળે તેની પરવાનગી આપી, પરંતુ એટલી વિનંતી કરી કે તેમના મૃત્યુના 20 વર્ષ પછી જ એ પત્રો જાહેર કરવા. (તેઓ 1986માં મૃત્યુ પામ્યાં^[૯૯])હિબ્રુ યુનિવર્સિટીની આલ્બર્ટ આઈન્સ્ટાઈન આર્કાઈવ્સનાં બાર્બરા વોલ્ફે બીબીસી (BBC)ને કહ્યું હતું કે 1912 થી 1955 વચ્ચે થયેલા અંગત પત્રવ્યવહારના આશરે 3,500 પાનાં છે.^[૧૦૦]

અમેરિકાની નેશનલ એકેડમી ઑફ સાયન્સિસ (National Academy of Sciences) દ્વારા આલ્બર્ટ આઈન્સ્ટાઈન મેમોરિયલ (Albert Einstein Memorial), ની રચના કરવામાં આવી અને રોબર્ટ બર્કસ (Robert Berks) દ્વારા બ્રોન્ઝ અને માર્બલમાંથી પ્રતિમા બનાવડાવીને વોશિંગ્ટન ડી.સી (Washington, D.C.)માં તેના કેમ્પસ ખાતે 1979માં સમર્પિત કરવામાં આવી. આ સ્થળ નેશનલ મોલ (National Mall)ની નજીક છે.

આઈન્સ્ટાઈને તેમની તસવીર (image)ના ઉપયોગથી મળનાર રોયલ્ટી (royalties) જેરુસલેમની હિબ્રુ યુનિવર્સિટી (The Hebrew University of Jerusalem)ને વસિયતમાં લખી આપી. રોજર રિચમેન એજન્સી (The Roger Richman Agency), ના અનુગામી કોરબીસે (Corbis) હિબ્રુ યુનિવર્સીટી^{[૧૦૧][૧૦૨]} માટે તેમના નામ તથા તે સાથે સંકળાયેલી પ્રતિમાઓનો એક એજન્ટ (agent) તરીકે ઉપયોગ કરવાનું લાયસંસ (license) આપ્યું હતું.

1999માં, ટાઇમ (Time) મેગેઝિને^{[૧૦૩][૧૦૪]} આલ્બર્ટ આઇન્સ્ટાઇનને પર્સન ઓફ ધ સેન્ચ્યુરી (Person of the Century) જાહેર કર્યા હતા જ્યારે ગેલપના સર્વેક્ષણ (Gallup poll)માં તેમને 20મી સદી^[૧૦૫]ના ચોથા સૌથી વધુ પ્રસંશા પામેલા (admired) વ્યક્તિ જાહેર કરાયા હતા અને ઇતિહાસમાં સૌથી વધુ પ્રભાવશાળી વ્યક્તિનું રેન્કિંગ તૈયાર કરનાર ધ 100 મુજબ આઇન્સ્ટાઇન 20મી સદીના સૌથી મહાન વૈજ્ઞાનિક હતા અને હરહંમેશ^[૧૦૬]ના સર્વોચ્ચ બુદ્ધિશાળી વ્યક્તિ હતા.

તેમના મેમોરિયલોની આંશિક યાદીઃ

• એનસ મિરાબિલિસ પેપર્સ^[૧૦૭]ના પ્રકાશનની 100મી જયંતિની ઉજવણીની યાદમાં ધ ઇન્ટરનેશનલ યુનિયન ઓફ પ્યોર એન્ડ એપ્લાઇડ ફિજિક્સે (International Union of Pure and Applied Physics) 2005ના વર્ષને વર્લ્ડ યર ઓફ ફિજિક્સ (World Year of Physics) નામ આપ્યું હતું.
• આલ્બર્ટ આઈન્સ્ટાઈન ઈન્સ્ટિટ્યૂટ (Albert Einstein Institute)
• આલ્બર્ટ આઈન્સ્ટાન મેમોરિયલ (Albert Einstein Memorial), રોબર્ટ બર્ક્સ (Robert Berks) દ્વારા
• ફોટોકેમિસ્ટ્રી (photochemistry)માં ઉપયોગમાં લેવાતું એકમ, ધ આઇન્સ્ટાઇન (einstein)
• આઇન્સ્ટેનીયમ તત્વ
• ઉલ્કા (asteroid) 2001 આઇન્સ્ટાઇન (2001 Einstein)
• આલ્બર્ટ આઈન્સ્ટાઈન એવોર્ડ (Albert Einstein Award)
• આલ્બર્ટ આઈન્સ્ટાઈન શાંતિ પુરસ્કાર (Albert Einstein Peace Prize)

1990માં તેમના નામને વલહલ્લા મંદિર (Walhalla temple).^[૧૦૮] સાથે જોડવામાં આવ્યું હતું.

દ્વિતિય વિશ્વયુદ્ધ પહેલાંના સમય દરમિયાન આઇન્સ્ટાઇન અમેરિકામાં એટલી હદે લોકપ્રિય હતા કે લોકો તેમને રસ્તા ઉપર રોકી લેતાં હતા અને તેમને તે થિયરી સમજાવવાની વિનંતી કરતા હતા.છેવટે તેમણે વધતા જતાં પ્રશ્નોનો ઉકેલ શોધી કાઢ્યો હતો.તેમને પ્રશ્ન પૂછનારને તે ફક્ત એટલું જ કહેતાં મને માફ કરો, હું દિલગીર છુંહંમેશા મને લોકો પ્રોફેસર આઇન્સ્ટાઇન સમજી લેવાની ભૂલ કરે છે.^[૧૦૯]

આઇ્સ્ટાઇન અનેક નવલકથાઓ, ફિલ્મો, અને નાટકો માટે એક વિષય અથવા તો પ્રેરણા બની રહ્યા હતા.પાગલ વૈજ્ઞાનિક (mad scientist) અને ચસકેલા દિમાગના પ્રોફેસર (absent-minded professor)ની પ્રતિકૃતિ માટે આઇન્સ્ટાઇન અદ્દલ મોડેલ હતા, તેમનો અભિવ્યક્ત ચહેરો અને તેમની તદ્દન અલગ પ્રકારની હેરસ્ટાઇલની વ્યાપક નકલ અને અતિશયોક્તિ થઇ હતી.ટાઇમ (Time) મેગેઝિનના ફ્રેડરિક ગોલ્ડને એમ લક્યું હતું કે આઇન્સ્ટાઇન એટલે એક કાર્ટૂનિસ્ટનું સાકાર થયેલું સ્વપ્ન.^[૧૦૪]

મહાન બુદ્ધિસાળી લોકો સાથેના આઇન્સ્ટાઇનના સંબંધો અને જોડાણોના કારણે આઇન્સ્ટાઇન નામ મેધાવી પ્રતિભાસંપન્ન વ્યક્તિનો પર્યાય બની ગયો હતો, જે અવારનવાર નાઇસ જોબ, આઇન્સ્ટાઇન! જેવા કટાક્ષયુક્ત (ironic) વાક્યોમાં વપરાતો હતો.

આ લેખમાં આઇન્સ્ટાઇનના નિમ્નદર્શીત પુસ્તકોનો સંદર્ભ છે.તેમના પ્રકાશનોની વધુ સંપૂર્ણ યાદી આલ્બર્ટ આઇન્સ્ટાઇનના વૈજ્ઞાનિક પ્રકાશનોની યાદીમાંથી મળી શકશે. (List of scientific publications by Albert Einstein)

• મોરિંગ, ગેરી, ધ કમ્પલીટ ઈડિયટ્સ ગાઈડ ટુ અંડરસ્ટેન્ડ આઈન્સ્ટાઈન, ઇન્ડિયાનાપોલીસ, ઈન, આલ્ફા બુક્સ, મેકમિલન યુએસએ, આઈએનસી, 2000 (બીજી આવૃત્તિ, 2004)આઈએસબીએન 0028631803

• ગુજરાતી વિશ્વકોશમાં આલ્બર્ટ આઇન્સ્ટાઇન.

Albert Einstein વિષય પર વધુ જાણવા માટે જુઓ:
	શબ્દકોશ
	પુસ્તકો
	અવતરણો
	વિકિસ્રોત
	દ્રશ્ય-શ્રાવ્ય માધ્યમો અને ચિત્રો
	સમાચાર
	અભ્યાસ સામગ્રી

• આઈન્સ્ટાઈન પેજ પ્રિન્સટન યુનિવર્સિટી પ્રેસ (Princeton University Press), 1921થી આઈન્સ્ટાઈનના લખાણોના પ્રકાશક.
• આઈન્સ્ટાઈન આર્કાઈવ્સ ઓનલાઈનસંગ્રહિત ૨૦૧૧-૦૮-૧૧ ના રોજ વેબેક મશિન
• એમિલિઓ સર્ગે વિઝ્યુઅલ આર્કાઈવ્સઃ આલ્બર્ટ આઈન્સ્ટાઈન સંગ્રહિત ૨૦૦૭-૧૧-૨૭ ના રોજ વેબેક મશિન, અમેરિકન ઈન્સ્ટિટ્યૂટ ઑફ ફિઝિક્સ
• ધ મેક ટ્યુટર હિસ્ટરી ઑફ મેથેમેટિક્સ આર્કાઈવ, આલ્બર્ટ આઈન્સ્ટાઈન યુનિવર્સિટી ઑફ સેંટ એન્ડ્રુસ, સ્કૂલ ઑફ મેથેમેટિક્સ એન્ડ સ્ટેટેસ્ટિક્સ (વધુ વાચન માટે બિબ્લિઓગ્રાફી)
• આઈન્સ્ટાઈન્સ બિગ આઈડિયા નોવા (Nova) ટેલીવિઝન દસ્તાવેજી શ્રેણી વેબસાઈટ, પબ્લિક બ્રોડકાસ્ટિંગ સર્વિસ (જાહેર પ્રસારણ સેવા)
• નોબેલપ્રાઈઝ.ઓઆરજીઃ ધ નોબેલ પ્રાઈઝ ઈન ફિઝિક્સ 1921
• મેથેમેટિક્સ જીનેલોજી પ્રોજેક્ટઃ આલ્બર્ટ આઈન્સ્ટાઈન, મેથેમેટિક્સ જીનેલોજી પ્રોજેક્ટ (Mathematics Genealogy Project) (અમેરિકન મેથેમેટિકલ સોસાયટી (American Mathematical Society)ની સાથે મળી એન ડી એસ યુ (NDSU) ડીપાર્ટમેન્ટ ઑફ મેથેમેટિક્સની સેવા)
• આઈન્સ્ટાઈન્સ શેડો વિજ્ઞાનના ક્ષેત્રમાં આઈન્સ્ટાઈને આપેલા ફાળા અંગેની બીબીસી રેડિયો 4 સીરિઝ.
• આલ્બર્ટ આઇન્સ્ટાઇન દ્વારા થયેલું કામ (કેનેડામાં જાહેર ડોમેઇન)
• અમેરિકન ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઓફ ફિજિક્સ (American Institute of Physics)ના એઆઇપી સેન્ટર ફોર હિસ્ટરી ઓફ ફિજિક્સ ખાતે એ. આઇન્સ્ટાઇનઃ ઇમેજ એન્ડ ઇમ્પેક્ટ સંગ્રહિત ૨૦૦૫-૧૧-૨૫ ના રોજ વેબેક મશિન
• આઇન્સ્ટાઇનનું એનસ મિરાબિલિસ સંગ્રહિત ૨૦૦૮-૧૨-૧૯ ના રોજ વેબેક મશિન- જ્હોન હોપકિન્સ યુનિવર્સિટી (Johns Hopkins University) ખાતેનું કલેક્શન

વીડિયો

• આઇન્સ્ટાઇનના સંગ્રહ કરાયેલા દૃશ્યો
• આઇન્સ્ટાઇન 1943માં
• આઇન્સ્ટાઇન E=mc2 સમજાવે છે.
• 1933માં આઇન્સ્ટાઇનનું 1933માં અમેરિકામાં થયેલું આગમન
• 1927માં યોજાયેલી સોલ્વે કોન્ફરન્સના દૃશ્યો
• આઇન્સાટાઇન પરમાણુ ઊર્જાની વાત કરે છે.