Neidio i'r cynnwys

Albert Einstein

Golygu dolenni
Oddi ar Wicipedia
Albert Einstein
Llais03 ALBERT EINSTEIN.ogg Edit this on Wikidata
Ganwyd14 Mawrth 1879 Edit this on Wikidata
Ulm Edit this on Wikidata
Bu farw18 Ebrill 1955 Edit this on Wikidata
o ymlediad aortaidd abdomenol Edit this on Wikidata
Princeton Edit this on Wikidata
Man preswylEinsteinhaus Caputh, Einsteinhaus, München, Princeton, Smíchov, Schaffhausen Edit this on Wikidata
DinasyddiaethYmerodraeth yr Almaen, di-wlad, Y Swistir, Cisleithania, Gweriniaeth Weimar, yr Almaen, Unol Daleithiau America Edit this on Wikidata
AddysgDoethur Athroniaeth Ffiseg Edit this on Wikidata
Alma mater
  • ETH Zurich
  • Luitpold-Gymnasium
  • old Kantonsschule (Albert Einstein House)
  • Prifysgol Zurich Edit this on Wikidata
ymgynghorydd y doethor
  • Alfred Kleiner
  • Heinrich Burkhardt
  • Heinrich Friedrich Weber Edit this on Wikidata
Galwedigaethffisegydd damcaniaethol, athronydd gwyddonol, dyfeisiwr, awdur gwyddonol, addysgwr, academydd, ffisegydd, athronydd, llenor, gwyddonydd, mathemategydd, arolygydd breinlenni, athro cadeiriol, heddychwr Edit this on Wikidata
Swyddathro cadeiriol Edit this on Wikidata
Cyflogwr
Adnabyddus amperthnasedd arbennig, perthnasedd cyffredinol, Effaith ffotodrydanol, damcaniaeth perthnasedd, theory of Brownian Motion, cywerthedd mas-ynni, h, hafaliadau maes Einstein, mecaneg cwantwm, damcaniaeth maes cyffredinol, stimulated emission Edit this on Wikidata
Prif ddylanwadFyodor Dostoievski, Hermann Minkowski, Baruch Spinoza, Mahatma Gandhi, Arthur Schopenhauer, Hendrik Antoon Lorentz, George Bernard Shaw, Isaac Newton, Riazuddin, David Hume, Thomas Young, Bernhard Riemann, Moritz Schlick, James Clerk Maxwell, Paul Valéry, Karl Pearson, Henry George, Ernst Mach Edit this on Wikidata
Plaid WleidyddolPlaid Ddemocrataidd yr Almaen Edit this on Wikidata
TadHermann Einstein Edit this on Wikidata
MamPauline Koch Edit this on Wikidata
PriodMileva Marić, Elsa Einstein Edit this on Wikidata
PlantHans Albert Einstein, Eduard Einstein, Lieserl (Einstein) Edit this on Wikidata
PerthnasauLina Einstein, Elsa Einstein Edit this on Wikidata
Gwobr/auBarnard Medal for Meritorious Service to Science, Gwobr Ffiseg Nobel, Medal Aur y Gymdeithas Seryddol Frenhinol, Gwobr Jules Janssen, Medal Matteucci, Medal Max Planck, Medal Franklin, Medal Copley, Urdd Teilyngdod am Wyddoniaeth a Chelf, Darlithoedd Josiah Willard Gibbs, Doethor Anrhydeddus Prifysgol Geneva, Doctor Anrhydeddus o'r Brifysgol Hebraeg, Jerusalem, Doethor Anrhydeddus Prifysgol Princeton, Doethor Anrhydeddus Prifysgol Madrid, Aelod Tramor o'r Gymdeithas Frenhinol, Member of the National Academy of Sciences of the United States, Great Immigrants Award, Pour le Mérite, Honorary Fellow of the Royal Society Te Apārangi, doctor honoris causa from the University of Paris Edit this on Wikidata
llofnod

Ffisegydd damcaniaethol a anwyd yn yr Almaen oedd Albert Einstein (14 Mawrth 1879 – 18 Ebrill 1955) (Almaeneg: [ˈalbɐrt ˈaɪnʃtaɪn] (Ynghylch y sain ymagwrando)). Einstein yw un o brif wyddonwyr y byd ac ef yw awdur y damcaniaethau: Perthnasedd cyffredinol a Pherthnasedd arbennig.[1][2] Cafodd ei waith ddylanwad enfawr ar athroniaeth gwyddoniaeth.[3] Mae'n fwyaf adnabyddus am ei hafaliad E = mc2 (a ddisgrifiwyd fel "hafaliad enwoca'r byd").[4] Yn 1921 derbyniodd Wobr Nobel mewn Ffiseg am ei "wasanaeth i Ffiseg ddamcaniaethol", yn enwedig am ei ddarganfyddiad 'yr effaith ffotodrydanol' (photoelectric effect) a oedd yn garreg filltir yn esblygiad ei ddamcaniaeth cwantwm.[5]

Ganwyd Einstein yn Ulm, Teyrnas Württemberg, yr Almaen a bu farw yn Princeton, New Jersey yn yr Unol Daleithiau.

O gychwyn ei yrfa mewn ffiseg, credodd Einstein fod 'mecaneg Newton' yn annigonol i brofi mecaneg glasurol parthed y maes electromagnetig, ac ymaflodd yn y gewaith o ddatblygu 'Damcaniaeth perthnasedd arbennig' ond cyn hir sylweddolodd y gall damcaniaeth perthnasedd hefyd gael ei ymestyn i feysydd disgyrchiant. Datblygodd hyn oll, gan gyhoeddi papur yn 1916 ac yna ei waith ar berthnasedd cyffredinol. Datblygodd hefyd ei syniadau ar fecaneg ystadegol a damcaniaeth cwantwm, a chyhoeddodd ei syniadau ar ddamcaniaeth gronynnau a moleciwlau symudiad (Brownian motion). Ymchwiliodd i briodweddau tymheredd golau, a ffurfiodd y syniadau hyn gongl-faen ei theori o ffotonau golau.

Yn 1917 cymhwysodd ei ddamcaniaeth perthynasedd cyffredinol i strwythurau enfawr y bydysawd.[6][7]

Pan ddaeth Adolf Hitler yn Ganghellor yr Almaen yn 1933 roedd Einstein yn teithio Unol Daleithiau America; gan ei fod yn Iddew nid aeth yn ôl i'r Almaen, ble roedd yn Athro Prifysgol yn Academi Gwyddoniaethau Berlin. Ymgartrefodd yno gan ddod yn ddinesydd o UDA. Rhybuddiodd yr Arlywydd Franklin D. Roosevelt o'r posibilrwydd o "ddatblygu bom pwerus iawn" gan annog ymchwil i hynny.[8] Ychydig wedi hyn lansiwyd "The Manhattan Project". Roedd Einstein o'r farn y dylid amddiffyn 'y Cynghreiriaid' ond ciliodd oddi wrth y syniad o ddefnyddio ei ddarganfyddiad newydd (Ymholltiad niwclear) fel arf. Yn ddiweddarach, gyda Bertrand Russell, arwyddodd faniffesto (Russell–Einstein Manifesto) a oedd yn cadarnhau peryglon arfau niwclear.

Ym 1905, blwyddyn a ddisgrifir weithiau fel ei annus mirabilis ('blwyddyn y wyrth'), cyhoeddodd Einstein bedwar papur arloesol.[9] Roedd y rhain yn amlinellu damcaniaeth yr effaith ffotodrydanol, yn esbonio'r mudiant Brownian, yn cyflwyno perthnasedd arbennig, ac yn dangos cywerthedd màs-ynni. Credai Einstein na ellid cysoni deddfau mecaneg glasurol bellach â deddfau'r maes electromagnetig, a arweiniodd ato i ddatblygu ei ddamcaniaeth arbennig o berthnasedd. Yna ymestynnodd y ddamcaniaeth i feysydd disgyrchiant; cyhoeddodd bapur ar berthnasedd cyffredinol yn 1916, yn cyflwyno ei ddamcaniaeth disgyrchiant. Ym 1917, cymhwysodd ddamcaniaeth gyffredinol perthnasedd i fodelu strwythur y bydysawd. Parhaodd i ddelio â phroblemau mecaneg ystadegol a damcaniaeth cwantwm, a arweiniodd at ei esboniadau o ddamcaniaeth gronynnau a mudiant moleciwlau. Ymchwiliodd hefyd i briodweddau thermol golau a damcaniaeth cwantwm ymbelydredd, a osododd sylfaen damcaniaeth ffotonau golau.

Ganed Einstein yn Ymerodraeth yr Almaen, ond symudodd i'r Swistir yn 1895, gan gefnu ar ei ddinasyddiaeth Almaenig (fel dinesydd Teyrnas Württemberg) y flwyddyn ganlynol. Ym 1897, yn 17 oed, cofrestrodd ar y rhaglen diploma addysgu mathemateg a ffiseg yn ysgol polytechnig Ffederal y Swistir yn Zürich, gan raddio yno yn 1900. Yn 1901, cafodd ddinasyddiaeth Swisaidd, a gadwodd weddill ei oes, ac yn 1903 cafodd swydd barhaol yn Swyddfa Batentau'r Swistir yn Bern. Yn 1905 dyfarnwyd PhD iddo gan Brifysgol Zurich. Ym 1914, symudodd Einstein i Berlin er mwyn ymuno ag Academi Gwyddorau Prwsia a Phrifysgol Humboldt Berlin. Yn 1917, daeth Einstein yn gyfarwyddwr Sefydliad Ffiseg Kaiser Wilhelm; daeth hefyd yn ddinesydd Almaenig eto, Prwsia y tro hwn.

Bywyd a gyrfa

[golygu | golygu cod]

Bywyd cynnar ac addysg

[golygu | golygu cod]
A young boy with short hair and a round face, wearing a white collar and large bow, with vest, coat, skirt, and high boots. He is leaning against an ornate chair.
Einstein yn dair oed yn 1882
Studio photo of a boy seated in a relaxed posture and wearing a suit, posed in front of a backdrop of scenery.
Albert Einstein yn 1893 (oed 14)

Ganed Albert Einstein yn Ulm, yn Nheyrnas Württemberg yn yr Ymerodraeth Almaenig, ar 14 Mawrth 1879 i deulu o Iddewon Ashkenazi seciwlar.[10][11] Ei rieni oedd Hermann Einstein, gwerthwr a pheiriannydd, a Pauline Koch. Yn 1880, symudodd y teulu i Munich, lle sefydlodd tad Einstein a'i ewythr Jakob Elektrotechnische Fabrik J. Einstein & Cie, sef cwmni a oedd yn cynhyrchu offer trydanol yn seiliedig ar gerrynt uniongyrchol.

Mynychodd Albert ysgol elfennol Gatholig ym Munich, o bump oed ymlaen, am gyfnod o dair blynedd. Yn wyth oed, fe'i trosglwyddwyd i'r Luitpold-Gymnasium (a adwaenir bellach fel y Albert-Einstein-Gymnasium), lle cafodd addysg uwch mewn ysgolion cynradd ac uwchradd nes iddo adael Ymerodraeth yr Almaen saith mlynedd yn ddiweddarach.[12]

Ym 1894, collodd cwmni Hermann a Jakob gais i gyflenwi goleuadau trydanol i ddinas Munich oherwydd nad oedd ganddynt y cyfalaf i drosi eu hoffer o'r safon cerrynt uniongyrchol (DC) i'r safon cerrynt eiledol (AC) mwy effeithlon. Fe'u gorfodwyd (gan y golled arianol) i werthu eu ffatri ym Munich. I chwilio am fusnes gwahanol, symudodd y teulu i'r Eidal, yn gyntaf i Milan ac ychydig fisoedd yn ddiweddarach i Pavia. Pan symudodd y teulu i Pavia, arhosodd Einstein, a oedd yn 15 ar y pryd, ym Munich i orffen ei astudiaethau yn y Luitpold Gymnasium. Bwriad ei dad oedd iddo ddilyn peirianneg drydanol, ond gwrthdarodd Einstein â'r awdurdodau a digiodd at drefn a dull addysgu'r ysgol. Ysgrifennodd yn ddiweddarach fod ysbryd dysg a meddwl creadigol yn cael ei golli mewn dysg lem. Ar ddiwedd Rhagfyr 1894, teithiodd i'r Eidal i ymuno â'i deulu yn Pavia, gan argyhoeddi'r ysgol i'w ryddhau trwy ddefnyddio nodyn meddyg.[13] Yn ystod ei gyfnod yn yr Eidal ysgrifennodd draethawd byr gyda'r teitl "Ar Ymchwiliad i Gyflwr yr Ether mewn Maes Magnetig". [14]

Rhagorodd Einstein mewn mathemateg a ffiseg o oedran ifanc, gan gyrraedd lefel fathemategol flynyddoedd o flaen ei gyfoedion. Dysgodd Einstein, 12 oed, algebra a geometreg Ewclidaidd iddo'i hun dros un haf. [15] Darganfu Einstein hefyd yn annibynnol ei brawf gwreiddiol ei hun o'r theorem Pythagorean yn 12 oed. Mae tiwtor teulu Max Talmud yn dweud ar ôl iddo roi gwerslyfr geometreg i Einstein 12 oed, ar ôl cyfnod byr "roedd [Einstein] wedi gweithio trwy'r llyfr cyfan. Wedi hynny ymroddodd i fathemateg uwch. . . Yn fuan roedd ehediad ei athrylith fathemategol mor uchel na allwn ei ddilyn.”[16] Arweiniodd ei angerdd am geometreg ac algebra i’r bachgen 12 oed ddod yn argyhoeddedig y gellid deall natur fel “strwythur mathemategol”.[16] Dechreuodd Einstein ddysgu calcwlws iddo'i hun yn 12 oed, ac fel bachgen 14 oed mae'n dweud ei fod wedi "meistroli calcwlws integrol a gwahaniaethol" ("he mastered integral and differential calculus").[16]

Yn 13 oed, pan oedd ganddo ddiddordeb mwy difrifol mewn athroniaeth (a cherddoriaeth),[17] cyflwynwyd Einstein i Beirniadu Rheswm Pur gan Kant. Daeth Kant yn hoff athronydd iddo, a dywedodd ei diwtor: "Ar y pryd roedd yn dal yn blentyn, dim ond tair ar ddeg oed, ac eto roedd gweithiau Kant, annealladwy i feidrolion cyffredin, yn ymddangos yn glir iddo."[16]

Einstein's matriculation certificate at the age of 17. The heading translates as "The Education Committee of the Canton of Aargau". His scores were German 5, French 3, Italian 5, History 6, Geography 4, Algebra 6, Geometry 6, Descriptive Geometry 6, Physics 6, Chemistry 5, Natural History 5, Art Drawing 4, Technical Drawing 4. 6 = very good, 5 = good, 4 = sufficient, 3 = insufficient, 2 = poor, 1 = very poor.
Tystysgrif Matura Einstein, 1896

Ym 1895, yn 16 oed, safodd Einstein arholiadau mynediad ysgol polytechnig Ffederal y Swistir yn Zürich (yn ddiweddarach yr Eidgenössische Technische Hochschule, ETH). Methodd â chyrraedd y safon ofynnol yn rhan gyffredinol yr arholiad,[14] ond cafodd raddau eithriadol mewn ffiseg a mathemateg.[13] Ar gyngor prifathro'r ysgol bolytechnig, mynychodd ysgol Canton Argovian (neu'r gymnasium) yn Aarau, y Swistir, yn 1895 a 1896 i gwblhau ei addysg uwchradd. Tra'n lletya gyda theulu'r Athro Jost Winteler, syrthiodd mewn cariad â merch Winteler, Marie. Yn ddiweddarach priododd chwaer Albert, Maja, mab Winteler, Paul.[18] Yn Ionawr 1896, gyda chymeradwyaeth ei dad, ymwrthododd Einstein â'i ddinasyddiaeth yn Nheyrnas Württemberg yn yr Almaen er mwyn osgoi gorfodaeth filwrol.[13] Ym Medi 1896 pasiodd Matura'r Swistir gyda graddau da ar y cyfan, gan gynnwys gradd uchaf o 6 mewn ffiseg a phynciau mathemategol, ar raddfa o 1–6.[14] Yn 17, cofrestrodd ar y rhaglen diploma addysgu mathemateg a ffiseg pedair blynedd yn yr ysgol polytechnig Ffederal. Symudodd Marie Winteler, a oedd yn flwyddyn yn hŷn, i Olsberg, y Swistir, ar gyfer swydd ddysgu.[18]

Cofrestrodd darpar wraig Einstein, Serbiad 20 oed o'r enw Mileva Marić, hefyd yn yr ysgol polytechnig y flwyddyn honno. Hi oedd yr unig fenyw ymhlith y chwe myfyriwr yn adran mathemateg a ffiseg y cwrs diploma addysgu. Dros y blynyddoedd nesaf, datblygodd cyfeillgarwch Einstein a Marić yn rhamant, a thruliodd y ddau oriau di-ri yn dadlau a darllen llyfrau gyda'i gilydd ar ffiseg allgyrsiol yr oedd gan y ddau ddiddordeb ynddo. Ysgrifennodd Einstein yn ei lythyrau at Marić ei bod yn well ganddo astudio ochr yn ochr â hi.[19]

Ym 1900, pasiodd Einstein yr arholiadau mewn Mathemateg a Ffiseg a dyfarnwyd diploma addysgu Ffederal iddo.[14] Ceir tystiolaeth llygad-dyst a sawl llythyr dros nifer o flynyddoedd sy'n nodi y gallai Marić fod wedi cydweithio ag Einstein cyn ei bapurau nodedig ym 1905,[19] a adwaenir fel papurau'r Annus Mirabilis, a'u bod wedi datblygu rhai o'r cysyniadau gyda'i gilydd yn ystod eu hastudiaethau, er bod rhai haneswyr ffiseg sydd wedi astudio'r mater yn anghytuno ei bod wedi gwneud unrhyw gyfraniadau sylweddol.[20] [12]

Priodasau a phlant

[golygu | golygu cod]
Albert Einstein a Mileva Marić Einstein yn 1912

Darganfuwyd a chyhoeddwyd gohebiaeth gynnar rhwng Einstein a Marić ym 1987 a ddatgelodd fod gan y cwpl ferch o'r enw "Lieserl", a aned yn gynnar yn 1902 yn Novi Sad lle roedd Marić yn aros gyda'i rhieni. Dychwelodd Marić i'r Swistir heb y plentyn, nad yw ei enw iawn a'i dynged yn hysbys. Mae cynnwys llythyr Einstein ym Medi 1903 yn awgrymu bod y ferch naill ai wedi’i rhoi i i’w mabwysiadu neu wedi marw o’r dwymyn goch yn ei babandod.[17]

Priododd Einstein a Marić ym mis Ionawr 1903. Ym mis Mai 1904, a ganed eu mab Hans Albert Einstein yn Bern, y Swistir. Ganed eu mab Eduard yn Zürich yng Ngorffennaf 1910. Symudodd y cwpl i Berlin yn Ebrill 1914, ond dychwelodd Marić i Zürich gyda'u meibion ar ôl dysgu[19] mai cannwyll llygaid Einstein bellach oedd ei gyfnither Elsa Löwenthal,[21] cyfnither cyntaf ar ochr ei fam ac ail gyfnither ar ochr ei dad.[17] Ysgarodd Einstein a Marić ar 14 Chwefror 1919, ar ôl byw ar wahân am bum mlynedd.[22][12] Fel rhan o'r setliad ysgariad, cytunodd Einstein i roi ei arian Gwobr Nobel - os enillai hwnnw.[23]

Mewn llythyrau a ddatgelwyd yn 2015, ysgrifennodd Einstein at ei gariad cynnar Marie Winteler am ei briodas a'i deimladau cryf tuag ati. Ysgrifennodd yn 1910, tra bod ei wraig yn feichiog gyda'u hail blentyn: "Rwy'n meddwl amdanoch chi mewn cariad twymgalon bob munud sbâr ac rydw i mor anhapus." Siaradodd am "gariad cyfeiliornus" a "bywyd a gollwyd" ynglŷn â'i gariad at Marie.

Priododd Einstein â Löwenthal yn 1919,[16][24] ar ôl bod mewn perthynas â hi ers 1912.[17][25] Ymfudodd y ddau i'r Unol Daleithiau yn 1933. Cafodd Elsa ddiagnosis o broblemau gyda’r galon a’r arennau ym 1935 a bu farw yn Rhagfyr 1936.[18]

Ym 1923, syrthiodd Einstein mewn cariad ag ysgrifenyddes o'r enw Betty Neumann, nith ei ffrind agos, Hans Mühsam.[26][27][28][29] Mewn cyfrol o lythyrau a ryddhawyd gan Brifysgol Hebraeg Jerwsalem yn 2006,[30] disgrifiodd Einstein tua chwe menyw, gan gynnwys Margarete Lebach (Awstriad benfelen), Estella Katzenellenbogen (perchennog cyfoethog busnes blodau), Toni Mendel (Iddewes cyfoethog gweddw) ac Ethel Michanowski (merch gymdeithasol o Ferlin), y treuliodd amser gyda hi a gan bwy y derbyniodd anrhegion tra'n briod ag Elsa.[31][32] Yn ddiweddarach, ar ôl marwolaeth ei ail wraig Elsa, bu Einstein mewn perthynas â Margarita Konenkova.[33] Roedd Konenkova yn ysbïwr Rwsiaidd a oedd yn briod â'r cerflunydd Rwsiaidd enwog Sergei Konenkov (a greodd y penddelw efydd enwog o Einstein yn Sefydliad Astudio Uwch Princeton).[34][35]

Cafodd mab Einstein, Eduard, chwalfa feddyliol pan oedd tua 20 oed a chafodd ddiagnosis o sgitsoffrenia. Gofalodd ei fam amdano a bu mewn ambell seilam (hen air: gwallgofdy) am sawl cyfnod, ac yn olaf, ar ôl ei marwolaeth, fe'i cadwyd yn Burghölzli, Ysbyty Prifysgol Seiciatrig yn Zürich.[36]

Swyddfa batent

[golygu | golygu cod]
Head and shoulders shot of a young, moustached man with dark, curly hair wearing a plaid suit and vest, striped shirt, and a dark tie.
Einstein yn 1904 (25 oed)

Ar ôl graddio yn 1900, treuliodd Einstein bron i ddwy flynedd yn chwilio am swydd addysgu. Enillodd ddinasyddiaeth Swisaidd yn Chwefror 1901,[13] ond ni chafodd ei gonsgriptio i'r fyddin am resymau meddygol. Gyda chymorth tad Marcel Grossmann, cafodd swydd yn Bern yn Swyddfa Breinlenni'r Swistir,[16] fel arholwr cynorthwyol – lefel III.

Gwerthusodd Einstein geisiadau patent ar gyfer amrywiaeth o ddyfeisiau gan gynnwys didolwr graean a theipiadur electromecanyddol. Ym 1903, daeth ei swydd yn Swyddfa Breinlenni'r Swistir yn barhaol, ond ni chafodd ddyrchafiad - nes iddo "feistroli technoleg peiriannau'n llawn".[9]

Roedd llawer o'i waith yn y swyddfa batent yn ymwneud â chwestiynau am drosglwyddo signalau trydan a chydamseru amser yn drydanol-fecanyddol. Dyma, mewn gwirionedd, oedd y ddwy broblem dechnegol fawr oedd yn ei flino: rosglwyddo signalau trydan a chydamseru amser yn drydanol-fecanyddol. Daeth ffrwyth ei ystyriaeth i'r amlwg yn ei gasgliadau radical am natur golau a'r cysylltiad sylfaenol rhwng gofod ac amser.[9]

Three young men in suits with high white collars and bow ties, sitting.
Sylfaenwyr Academi Olympia: Conrad Habicht, Maurice Solovine ac Albert Einstein

Gydag ychydig o ffrindiau yr oedd wedi cyfarfod â hwy yn Bern, cychwynnodd Einstein grŵp trafod bychan ym 1902, a enwyd yn ddychanol yn "Akademie Olympia", a oedd yn cyfarfod yn rheolaidd i drafod gwyddoniaeth ac athroniaeth. Weithiau roedd Mileva yn ymuno â nhw gan wrando'n astud, ond ni chymerai ran.[18] Yr oedd eu darlleniadau yn cynnwys gweithiau Henri Poincaré, Ernst Mach, a David Hume, a ddylanwadodd ar ei agwedd wyddonol ac athronyddol.[16]

Papurau gwyddonol cyntaf

[golygu | golygu cod]

Ym 1900 cyhoeddwyd papur Einstein "Folgerungen aus den Capillaritätserscheinungen" ("Casgliadau o'r Ffenomena Capilaredd") yn y cyfnodolyn Annalen der Physik.[37] Ar 30 Ebrill 1905 cwblhaodd Einstein ei draethawd hir, Eine neue Bestimmung der Moleküldimensionen (Penderfyniad Newydd ar y Dimensiynau Moleciwlaidd)[38] gydag Alfred Kleiner, Athro Ffiseg Arbrofol ym Mhrifysgol Zurich, yn gwasanaethu fel cynghorydd pro-forma.[38][39] Derbyniwyd ei waith yng Ngorffennaf, a dyfarnwyd Ph.D. i Einstein o ganlyniad.[38][39]

Hefyd yn 1905, sydd wedi cael ei alw'n annus mirabilis Einstein (blwyddyn anhygoel), cyhoeddodd bedwar papur arloesol, academaidd ar yr effaith ffotodrydanol, symudedd Brown, perthnasedd arbennig, a'r cywerthedd màs ac egni, a oedd i ddod ag ef i sylw'r byd academaidd, yn 26 oed.[40]

Gyrfa academaidd

[golygu | golygu cod]

Erbyn 1908 cydnabyddid ef yn wyddonydd blaenllaw a phenodwyd ef yn ddarlithydd ym Mhrifysgol Bern. Y flwyddyn ganlynol, ar ôl iddo roi darlith ar electrodynameg a'r egwyddor perthnasedd ym Mhrifysgol Zurich, argymhellodd Alfred Kleiner ef i'r gyfadran ar gyfer athro newydd mewn ffiseg ddamcaniaethol. Penodwyd Einstein yn athro cyswllt yn 1909.

Gwesty Mrs Berta Fanta, ym Mhrag, lle bu Einstein yn canu'r fiolin, ac yn cyfarfod ei gyfeillion Franz Kafka a Max Brod yn 1911-12.


Daeth Einstein yn athro llawn ym Mhrifysgol Charles-Ferdinand yr Almaen ym Mhrâg yn Ebrill 1911, gan dderbyn dinasyddiaeth Awstria yn yr Ymerodraeth Awstria-Hwngari i wneud hynny.[16] Yn ystod ei arhosiad ym Mhrâg, ysgrifennodd 11 o weithiau gwyddonol, pump ohonynt ar fathemateg ymbelydredd ac ar ddamcaniaeth cwantwm solidau.

Yng Ngorffennaf 1912, dychwelodd at ei alma mater, ei goleg cyntaf, yn Zürich. O 1912 hyd 1914 bu'n athro ffiseg ddamcaniaethol yn yr ETH Zurich, lle dysgodd fecaneg ddadansoddol a thermodynameg. Astudiodd hefyd fecaneg continwwm, damcaniaeth foleciwlaidd gwres, a phroblem disgyrchiant, a bu'n cydweithio ar y rhain gyda'r mathemategydd a'i ffrind Marcel Grossmann.

Pan gyhoeddwyd "Maniffesto'r Naw Deg a Thri" ym mis Hydref 1914 - dogfen a lofnodwyd gan lu o ddeallusion Almaenig amlwg a oedd yn cyfiawnhau militariaeth a safle'r Almaen yn ystod y Rhyfel Byd Cyntaf - Einstein oedd un o'r ychydig ddeallusion Almaenig i wrthbrofi ei chynnwys ac arwyddo'r " Maniffesto i'r Ewropeaid " heddychlon.[41]

Adroddodd y New York Times gadarnhad o "ddamcaniaeth Einstein" (yn benodol, plygu golau trwy ddisgyrchiant) yn seiliedig ar arsylwadau diffyg ar yr haul 29 Mai 1919 yn Principe, Affrica a Sobral, Brasil, ar ôl i'r canfyddiadau gael eu cyflwyno ar 6 Tachwedd 1919 i cyd-gyfarfod yn Llundain o'r Gymdeithas Frenhinol a'r Gymdeithas Seryddol Frenhinol. (gw. y Testun llawn)

Yng ngwanwyn 1913, denwyd Einstein i symud i Berlin gyda chynnig a oedd yn cynnwys aelodaeth o Academi Gwyddorau Prwsia, ac athro cysylltiedig ym Mhrifysgol Berlin, gan ei alluogi i ganolbwyntio’n gyfan gwbl ar ymchwil.[25] Ar 3 Gorffennaf 1913, daeth yn aelod o Academi Gwyddorau Prwsia yn Berlin. Ymwelodd Max Planck a Walther Nernst ag ef yr wythnos nesaf yn Zurich i'w berswadio i ymuno â'r academi, gan hefyd gynnig swydd cyfarwyddwr iddo yn Sefydliad Ffiseg Kaiser Wilhelm, a oedd i'w sefydlu'n fuan.[12] Roedd aelodaeth o'r academi'n cynnwys cyflog â thâl a swydd athro prifysgol heb ddyletswyddau addysgu ym Mhrifysgol Humboldt, Berlin. Etholwyd ef yn swyddogol i'r academi ar 24 Gorffennaf, a symudodd i Ferlin y flwyddyn ganlynol. Dylanwadwyd ar ei benderfyniad i symud i Ferlin hefyd gan y syniad o fyw'n agos at ei gyfnither Elsa, yr oedd wedi dechrau ei chanlyn. Cymerodd Einstein ei swydd gyda'r academi, a Phrifysgol Berlin,[42] ar ôl symud i'w fflat yn Dahlem ar 1 Ebrill 1914.[25][43] Wrth i'r Rhyfel Byd Cyntaf dorri allan y flwyddyn honno, y cynllun ar gyfer Sefydliad Ffiseg Kaiser Wilhelm oedd oedi. Sefydlwyd yr athrofa ar 1 Hydref 1917, gydag Einstein yn gyfarwyddwr arni. Ym 1916, etholwyd Einstein yn llywydd Cymdeithas Ffiseg yr Almaen (1916-1918).[17]

Ym 1911, defnyddiodd Einstein ei egwyddor Cywerthedd 1907 i gyfrifo gwyriad golau o seren arall gan ddisgyrchiant yr Haul. Ym 1913, gwellodd Einstein ar y cyfrifiadau hynny trwy ddefnyddio gofod-amser Riemannian i gynrychioli'r maes disgyrchiant. Erbyn cwymp y rhyfel yn 1915, roedd Einstein wedi cwblhau ei ddamcaniaeth gyffredinol o berthnasedd yn llwyddiannus, a ddefnyddiodd i gyfrifo'r gwyriad hwnnw, a rhagflaeniad perihelion Mercwri.[25][44] Yn 1919 cadarnhawyd y gwaith hwn gan Syr Arthur Eddington yn ystod diffyg yr haul ar 29 Mai 1919. Cyhoeddwyd y sylwadau hynny yn y cyfryngau rhyngwladol, gan wneud Einstein yn fyd-enwog. Ar 7 Tachwedd 1919, argraffodd y papur newydd Prydeinig blaenllaw The Times bennawd baner a oedd yn darllen: "Chwyldro mewn Gwyddoniaeth - Theori Newydd y Bydysawd – Syniadau Newtonaidd wedi’u dymchwel.”

Ym 1920 daeth yn Aelod Tramor o Academi Frenhinol y Celfyddydau a'r Gwyddorau yn yr Iseldiroedd. Ym 1922, dyfarnwyd Gwobr Nobel mewn Ffiseg 1921 iddo "am ei wasanaethau i Ffiseg Ddamcaniaethol, ac yn arbennig am iddo ddarganfod cyfraithdeddf yr effaith ffotodrydanol". Er bod y ddamcaniaeth gyffredinol o berthnasedd yn dal i gael ei hystyried braidd yn ddadleuol, nid yw'r dyfyniad ychwaith yn trin hyd yn oed y gwaith ffotodrydanol a ddyfynnwyd fel esboniad ond yn hytrach fel darganfyddiad o'r ddeddf, gan fod y syniad o ffotonau yn cael ei ystyried yn ddieithr ac ni chafodd ei dderbyn yn gyffredinol hyd nes tarddiad 1924 sbectrwm Planck gan SN Bose. Etholwyd Einstein yn Aelod Tramor o'r Gymdeithas Frenhinol (FormemRS) yn 1921. Derbyniodd hefyd Fedal Copley gan y Gymdeithas Frenhinol yn 1925.

Ymddiswyddodd Einstein o Academi Prwsia ym mis Mawrth 1933. Roedd cyflawniadau gwyddonol Einstein tra yn Berlin yn cynnwys gorffen y ddamcaniaeth gyffredinol o berthnasedd, profi'r effaith gyromagnetig, cyfrannu at ddamcaniaeth cwantwm ymbelydredd, ac ystadegau Bose-Einstein.[25]

1921–1922: Teithio dramor

[golygu | golygu cod]
Einstein, looking relaxed and holding a pipe, stands next to a smiling, well-dressed Elsa who is wearing a fancy hat and fur wrap. She is looking at him.
Einstein gyda'i ail wraig, Elsa, yn 1921
Portread swyddogol Einstein ar ôl derbyn Gwobr Nobel mewn Ffiseg 1921

Ymwelodd Einstein â Dinas Efrog Newydd am y tro cyntaf ar 2 Ebrill 1921, lle cafodd groeso swyddogol gan y Maer John Francis Hylan, a thair wythnos o ddarlithoedd a derbyniadau i ddilyn.[45] Aeth ymlaen i draddodi nifer o ddarlithoedd ym Mhrifysgol Columbia a Phrifysgol Princeton, ac yn Washington, aeth gyda chynrychiolwyr Academi Genedlaethol y Gwyddorau ar ymweliad â'r Tŷ Gwyn. Wedi dychwelyd i Ewrop bu'n westai i'r gwladweinydd Prydeinig a'r athronydd Is-iarll Haldane yn Llundain, lle y cyfarfu ag amryw o enwogion gwyddonol, deallusol, a gwleidyddol, a thraddododd ddarlith yng Ngholeg y Brenin, Llundain.[46][13]

Cyhoeddodd hefyd draethawd, "Fy Argraff Gyntaf o UDA", yng Ngorffennaf 1921, lle ceisiodd yn fyr ddisgrifio rhai o nodweddion yr Americanwr, yn debyg iawn i Alexis de Tocqueville, a gyhoeddodd ei argraffiadau ei hun yn Democracy in America (1835). Ar gyfer rhai o'i arsylwadau, roedd Einstein yn amlwg wedi'i synnu: "Yr hyn sy'n taro ymwelydd yw'r agwedd lawen, gadarnhaol at fywyd... Mae'r Americanwr yn gyfeillgar, yn hunanhyderus, yn optimistaidd, a heb eiddigedd."[47]

Ym 1922, aeth ei deithiau ag ef i Asia ac yn ddiweddarach i Balesteina, fel rhan o daith chwe mis a thraddodi ei syniadau, wrth iddo ymweld â Singapôr, Ceylon a Japan, lle rhoddodd gyfres o ddarlithoedd i filoedd o Japaneaid. Wedi ei ddarlith gyhoeddus gyntaf, cyfarfu â'r ymerawdwr a'r ymerodres yn y Palas Brenhinol, lle y daeth miloedd i wylio. Mewn llythyr at ei feibion, disgrifiodd ei argraff o'r Japaneaid, eu bod yn wylaidd, yn ddeallus, yn ystyriol, ac yn meddu ar wir gariad at gelf.[16] Yn ei ddyddiaduron teithio ei hun o'i ymweliad 1922–23 ag Asia, mae'n mynegi rhai safbwyntiau senoffobig a hiliol ar y Tsieineaid, y Japaneaidd a'r Indiaid, pan gawsant eu hailddarganfod yn 2018.[48]

Oherwydd teithiau Einstein i'r Dwyrain Pell, ni allai dderbyn y Wobr Nobel am Ffiseg yn bersonol yn seremoni wobrwyo Stockholm ym mis Rhagfyr 1922. Yn ei le, gwnaed araith gan ddiplomydd Almaeneg, a ganmolodd Einstein nid yn unig fel gwyddonydd ond hefyd fel tangnefeddwr rhyngwladol ac actifydd.

Ar ei daith yn ôl, ymwelodd â Phalesteina am 12 diwrnod, ei unig ymweliad â'r rhanbarth hwnnw. Cyfarchwyd ef fel pe bai'n bennaeth gwladwriaeth, yn hytrach nag yn ffisegydd, a chynhwysai saliwt canon ar gyrraedd cartref yr uchel gomisiynydd Prydeinig, Syr Herbert Samuel. Yn ystod un derbyniad, cafodd yr orlenwi gan bobl a oedd am ei weld a'i glywed.[16]

Ymwelodd Einstein â Sbaen am bythefnos yn 1923, lle cyfarfu'n fyr â Santiago Ramón y Cajal a derbyniodd hefyd ddiploma gan y Brenin Alfonso XIII yn ei enwi'n aelod o Academi Gwyddorau Sbaen.

Albert Einstein mewn sesiwn o'r Pwyllgor Rhyngwladol ar Gydweithrediad Deallusol (Cynghrair y Cenhedloedd) y bu'n aelod ohono o 1922 hyd 1932 .

Marwolaeth

[golygu | golygu cod]

Ar 17 Ebrill 1955, gwaedodd Einstein yn fewnol, clwyf a achoswyd gan rwyg ymlediad aortaidd abdomenol, a atgyfnerthwyd yn llawfeddygol cyn hynny gan Rudolph Nissen ym 1948.

Gwrthododd Einstein lawdriniaeth, gan ddweud, “Dw i eisiau mynd pan dw i eisiau mynd. Mae'n ddi-flas ymestyn bywyd yn artiffisial. Gwneuthum fy nghyfran; mae'n bryd mynd. Mi af yn urddasol." Bu farw yng Nghanolfan Feddygol Prifysgol Princeton yn Plainsboro yn gynnar y bore wedyn yn 76 oed.

Yn ystod yr awtopsi, tynnodd y patholegydd Thomas Stoltz Harvey ymennydd Einstein allan o'i benglog, i'w gadw, a hynny heb ganiatâd ei deulu; gobeithiai y byddai niwrowyddoniaeth y dyfodol yn gallu darganfod beth oedd yn gwneud Einstein mor ddeallus. Amlosgwyd gweddillion Einstein yn Trenton, New Jersey, a gwasgarwyd ei lwch mewn man nas datgelwyd.

Mewn darlith goffa a draddodwyd ar 13 Rhagfyr 1965 ym mhencadlys UNESCO, rhoddodd y ffisegydd niwclear J. Robert Oppenheimer grynodeb o’i argraff o Einstein fel person a oedd: “bron yn gyfan gwbl heb unrhyw soffistigedigrwydd ac yn gwbl ddi-fydol... Roedd ganddo bob amser burdeb rhyfeddol, roedd yn blentynnaidd ac yn hynod ystyfnig."

Gadawodd Einstein, a anwyd yn Iddew, ei archifau personol, ei lyfrgell, a'i asedau deallusol i Brifysgol Hebraeg Jerwsalem yn Israel.[49]

Llyfryddiaeth

[golygu | golygu cod]

Darllen pellach

[golygu | golygu cod]


Dolenni allanol

[golygu | golygu cod]

Cyfeiriadau

[golygu | golygu cod]
  1. ↑ Whittaker, E. (1 Tachwedd 1955). "Albert Einstein. 1879–1955". Biographical Memoirs of Fellows of the Royal Society 1: 37–67. doi:10.1098/rsbm.1955.0005. JSTOR 769242.
  2. ↑ Fujia Yang; Joseph H. Hamilton (2010). Modern Atomic and Nuclear Physics. World Scientific. ISBN 978-981-4277-16-7.
  3. ↑ Don A. Howard, ed. (2014), Einstein's Philosophy of Science (website), The Metaphysics Research Lab, Center for the Study of Language and Information (CSLI), Stanford University, http://plato.stanford.edu/entries/einstein-philscience/#IntWasEinEpiOpp, adalwyd 2015-02-04
  4. ↑ David Bodanis (2000). E = mc2: A Biography of the World's Most Famous Equation. New York: Walker.
  5. ↑ The Nobel Prize in Physics 1921 : Albert Einstein, Nobel Media AB, archifwyd o y gwreiddiol ar 2008-10-05, https://www.webcitation.org/5bLXMl1V0?url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1921/, adalwyd 2015-02-04
  6. ↑ (PDF) Scientific Background on the Nobel Prize in Physics 2011. The accelerating universe, Nobel Media AB, p. 2, http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/2011/advanced-physicsprize2011.pdf, adalwyd 2015-01-04
  7. ↑ Overbye, Dennis (24 Tachwedd 2015). "A Century Ago, Einstein's Theory of Relativity Changed Everything". New York Times. Cyrchwyd 24 Tachwedd 2015.
  8. ↑ Paul S. Boyer; Melvyn Dubofsky (2001). The Oxford Companion to United States History. Oxford University Press. t. 218. ISBN 978-0-19-508209-8.
  9. ↑ 9.0 9.1 9.2 Galison (2000).
  10. ↑ "Albert Einstein (1879–1955)". Jewisth Virtual Library. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 9 March 2017. Cyrchwyd 13 February 2021.
  11. ↑ Isaacson, Walter (2009). "How Einstein Divided America's Jews". The Atlantic. https://www.theatlantic.com/magazine/archive/2009/12/how-einstein-divided-americas-jews/307763/. Adalwyd 13 February 2021.
  12. ↑ 12.0 12.1 12.2 12.3 Stachel (2002).
  13. ↑ 13.0 13.1 13.2 13.3 13.4 Fölsing (1997).
  14. ↑ 14.0 14.1 14.2 14.3 Stachel et al. (2008).
  15. ↑ Bloom, Howard (2012). The God Problem: How a Godless Cosmos Creates (arg. illustrated). Prometheus Books. t. 294. ISBN 978-1-61614-552-1. Cyrchwyd 8 August 2020. Bloom, Howard (30 August 2012). Extract of page 294. ISBN 978-1-61614-552-1. Cyrchwyd 8 August 2020.
  16. ↑ 16.00 16.01 16.02 16.03 16.04 16.05 16.06 16.07 16.08 16.09 Isaacson (2007).
  17. ↑ 17.0 17.1 17.2 17.3 17.4 Calaprice & Lipscombe (2005).
  18. ↑ 18.0 18.1 18.2 18.3 Highfield & Carter (1993).
  19. ↑ 19.0 19.1 19.2 Gagnon, Pauline (19 December 2016). "The Forgotten Life of Einstein's First Wife". Scientific American Blog Network. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 17 October 2020. Cyrchwyd 17 October 2020.
  20. ↑ Pais (1994).
  21. ↑ Stachel (1966).
  22. ↑ Smith, Dinitia (6 November 1996). "Dark Side of Einstein Emerges in His Letters". The New York Times. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 5 January 2021. Cyrchwyd 17 August 2020.
  23. ↑ "Volume 9: The Berlin Years: Correspondence, January 1919 – April 1920 (English translation supplement) page 6". einsteinpapers.press.princeton.edu. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 4 October 2021. Cyrchwyd 4 October 2021.
  24. ↑ Calaprice, Kennefick & Schulmann (2015).
  25. ↑ 25.0 25.1 25.2 25.3 25.4 Hoffmann, Dieter (2013). Einstein's Berlin: In the footsteps of a genius. Baltimore: The Johns Hopkins University Press. tt. 2–9, 28. ISBN 978-1-4214-1040-1.
  26. ↑ Highfield, Roger (10 July 2006). "Einstein's theory of fidelity". Archifwyd o'r gwreiddiol ar 10 January 2022.
  27. ↑ Overbye, Dennis (17 April 2017). "'Genius' Unravels the Mysteries of Einstein's Universe". The New York Times. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 18 April 2017.
  28. ↑ "Genius Albert Einstein's Theory of Infidelity". NatGeo TV. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 23 September 2020. Cyrchwyd 9 August 2020.
  29. ↑ "Getting up close and personal with Einstein". The Jerusalem Post | JPost.com. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 23 September 2020. Cyrchwyd 29 August 2020.
  30. ↑ "Einstein secret love affairs out!". Hindustan Times. 13 July 2006. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 23 September 2020. Cyrchwyd 17 August 2020.
  31. ↑ "New letters shed light on Einstein's love life". NBC News. 11 July 2006. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 22 February 2020. Cyrchwyd 15 August 2020.
  32. ↑ "Albert Einstein may have had the IQ, but he needed to work on his EQ". The Economic Times. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 8 February 2021. Cyrchwyd 15 August 2020.
  33. ↑ Pruitt, Sarah. "Einstein Had No Clue His Lover Was a Suspected Russian Spy". HISTORY. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 9 August 2020. Cyrchwyd 10 August 2020.
  34. ↑ Pogrebin, Robin (1 June 1998). "Love Letters By Einstein At Auction". The New York Times. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 7 November 2020. Cyrchwyd 10 August 2020.
  35. ↑ "Einstein's letters show affair with spy". The Independent. 2 June 1998. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 16 November 2020. Cyrchwyd 10 November 2020.
  36. ↑ Neffe (2007).
  37. ↑ Einstein (1901).
  38. ↑ 38.0 38.1 38.2 Einstein (1905b).
  39. ↑ 39.0 39.1 Einstein (1926b).
  40. ↑ May, Andrew (2017). Clegg, Brian (gol.). Albert Einstein, in 30-Second Physics: The 50 most fundamental concepts in physics, each explained in half a minute. London: Ivy Press. tt. 108–109. ISBN 978-1-78240-514-6.
  41. ↑ Scheideler 2002, t. 333.
  42. ↑ "Albert Einstein: His Influence on Physics, Philosophy and Politics JL Heilbron – 1982, Published by: American Association for the Advancement of Science via JSTOR". JSTOR 1687520. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 22 November 2021. Cyrchwyd 22 November 2021.
  43. ↑ Weinstein (2015).
  44. ↑ Weinberg, Steven (1972). Gravitation and Cosmology: Principles and applications of the general theory of relativity. John Wiley & Sons, Inc. tt. 19–20. ISBN 9788126517558.
  45. ↑ Falk, Dan, One Hundred Years Ago, Einstein Was Given a Hero's Welcome by America's Jews Error in Webarchive template: URl gwag., Smithsonian, 2 April 2021
  46. ↑ Hoffmann (1972).
  47. ↑ Holton (1984).
  48. ↑ Katz, Brigit. "Einstein's Travel Diaries Reveal His Deeply Troubling Views on Race". Smithsonian Magazine (yn Saesneg). Archifwyd o'r gwreiddiol ar 25 December 2020. Cyrchwyd 3 January 2021.
  49. ↑ Unna, Issachar (22 June 2007). "An Ongoing Power of Attraction". Haaretz. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 16 June 2021. Cyrchwyd 15 June 2021.
Wedi dod o "https://cy.wikipedia.org/w/index.php?title=Albert_Einstein&oldid=13030215"