Toruń

Toruń

miasto na prawach powiatu
Ratusz Staromiejski, Pałac Dąmbskich, Brama Mostowa, Pomnik Mikołaja Kopernika, Zespół staromiejski
Herb Flaga
Dewiza: Durabo (Przetrwam)
Państwo	Polska
Województwo	kujawsko-pomorskie
Aglomeracja	bydgosko-toruńska
Data założenia	X wiek[1]
Prawa miejskie	28 grudnia 1233
Prezydent	Paweł Gulewski
Powierzchnia	115,72 km²
Wysokość	34–95 m n.p.m.
Populacja (30.06.2024) • liczba ludności • gęstość	194 273[2] 1678,8 os./km²
Strefa numeracyjna	(+48) 56
Kod pocztowy	87-100 do 87-120
Tablice rejestracyjne	CT
Położenie na mapie województwa kujawsko-pomorskiego Toruń
Położenie na mapie Polski Toruń
53°01′20″N 18°36′40″E/53,022222 18,611111
TERC (TERYT)	0463011
SIMC	0982724
Hasło promocyjne: Toruń porusza
Urząd miejski Wały gen. Władysława Sikorskiego 8 87-100 Toruń
Multimedia w Wikimedia Commons
Informacje w Wikipodróżach
Wiadomości w Wikinews
Cytaty w Wikicytatach
Hasło w Wikisłowniku
Strona internetowa
BIP

Toruń^ⓘToruń (niem. Thorn, łac. Thorunia, Torunium) – miasto na prawach powiatu w północnej Polsce, jedna z dwóch stolic województwa kujawsko-pomorskiego - siedziba marszałka, zarządu i sejmiku województwa oraz jednostek im podporządkowanych^[3]. Jest również siedzibą władz powiatu toruńskiego i stolicą rzymskokatolickiej diecezji toruńskiej, jednym z miast centralnych Bydgosko-Toruńskiego Obszaru Funkcjonalnego^[4]. Drugie co do wielkości miasto w województwie kujawsko-pomorskim^[5]. Położone jest nad Wisłą i Drwęcą. Jego prawobrzeżna część leży na ziemi chełmińskiej, zaś lewobrzeżna znajduje się na Kujawach^[6].

Toruń to ośrodek akademicki, naukowy, kulturalny i turystyczny. W mieście działa orkiestra symfoniczna oraz teatry, kina, liczne muzea i galerie sztuki. W ciągu miesiąca w Toruniu odbywa się średnio sto różnego rodzaju imprez kulturalnych, poczynając od festiwali, koncertów, wystaw, spektakli teatralnych, przeglądów poetyckich i fotograficznych, a na plenerowych pokazach historycznych kończąc.

Toruń jest jednym z najstarszych miast Polski (prawa miejskie uzyskał w 1232 roku)^[7]. W czasach Rzeczypospolitej Obojga Narodów Toruń był jednym z najbogatszych i zarazem jednym z czterech największych miast Królestwa Polskiego^[8], miastem królewskim i hanzeatyckim, które uzyskało w 1365 roku prawo składu^[9]; miastem mającym autonomiczne uprawnienia polityczne, w tym m.in. prawo do czynnego uczestnictwa w akcie wyboru króla^[10][11]. Obywatelstwo Torunia dawało przywilej do posiadania ziemi^[12]. Toruń to miejsce urodzenia Mikołaja Kopernika^[13].

W 1997 roku Zespół Staromiejski został wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego UNESCO^[14]. Patronem Torunia jest św. Jan Chrzciciel, a święto miasta obchodzone jest 24 czerwca^[15].

Według danych Głównego Urzędu Statystycznego z 31 grudnia 2023 roku Toruń zamieszkiwało 194 771 osób^[16]. Powierzchnia wynosiła 115,72 km² (24. miejsce w kraju), natomiast gęstość zaludnienia 1691 osób/1 km² (5. miejsce w województwie kujawsko-pomorskim).

Toruń położony jest w północnej Polsce, w środkowej części województwa kujawsko-pomorskiego. Ulokowany jest po obu stronach Wisły, w widłach Wisły i Drwęcy, we wschodniej części Kotliny Toruńskiej^[17]. Pod względem geograficznym obszar północny miasta należy do Pojezierza Chełmińskiego, wschodni do Pojezierza Dobrzyńskiego, a południowy leży w dolinie Wisły, zwanej Kotliną Toruńską, stanowiącą część Pradoliny Toruńsko-Eberswaldzkiej^[18]. Większa część miasta położona jest po prawej stronie Wisły, historycznie, a przez to kulturowo i cywilizacyjnie należy do Pomorza, a lewobrzeżna zaś do Kujaw^[19].

Toruń położony jest w zalesionej Kotlinie Toruńskiej, po obu stronach rzeki Wisły, otoczony prawie ze wszystkich stron lasami. Dalej od niecki rzeki teren wznosi się (50–60 m n.p.m.), często stromo (np. osiedle Na Skarpie), staje się pagórkowaty, tworząc malownicze tarasy, o ziemi piaszczystej (V, VI klasa). Teren wokół Torunia określany jest jako pagórkowaty^{[potrzebny przypis]}.

Klimat Torunia wyróżnia się dużą zmiennością. Wynika ona ze zmienności wywoływanej przez zderzenie się mas powietrza oceanicznego z zachodu i kontynentalnego ze wschodu. Wpływ na klimat ma położenie miasta w Kotlinie Toruńskiej od południa i w dolinie Wisły od północy^[20]. Najwyższa średnia temperatura w skali roku przypada na lipiec (ok. 22 st. C^{[potrzebny przypis]}), a najniższa na styczeń (ok. -4 st. C^{[potrzebny przypis]})^[21]. Średnia temperatura roczna dla miasta wynosi (ok. 7,9 st. C)^[21]. W mieście najczęściej występuje wiatr zachodni i południowy, a najrzadziej wieje z północy^[22]. Najbardziej deszczowym miesiącem w ciągu roku w Toruniu jest lipiec^[23].

Największą rzeką jest dzieląca miasto na dwie części Wisła. Drugą co do wielkości rzeką jest Drwęca, a trzecią Struga Toruńska. Struga Toruńska w części swego biegu przepływa pod Zespołem Staromiejskim, gdzie jej fragmenty są wyeksponowane w budynkach i chodnikach. Największym zbiornikiem wodnym w Toruniu jest staw Nagus, później Kaszownik i kilka mniejszych.

W okresie powojennym najwyższy stan Wisły w Toruniu wynosił 867 cm w czerwcu 1962 roku^[24], natomiast najniższy miał miejsce 2015 roku i wynosił 108 cm.

Toruń prawie ze wszystkich stron otoczony jest przez obszary leśne, stanowiące tereny rekreacyjne – Barbarka, Las Bielawski, Bielański, Łysomicki, Papowski, Lasy Ciechocińskie, Puszcza Bydgoska, oraz trzy rezerwaty: rezerwat leśny Las Piwnicki z 1924 roku; najdłuższy rezerwat ichtiologiczny w Polsce – Rezerwat na rzece Drwęcy z 1961 roku (z ginącym minogiem rzecznym) oraz rezerwat leśny Kępa Bazarowa z 1987 roku, na wiślanej wyspie.

W Toruniu znajduje się duża ilość terenów zielonych, a miasto zalicza się do jednego z najbardziej zielonych w Polsce (około 30% powierzchni). Łączna powierzchnia lasów to 2755 ha; stanowią one niemal połowę obszarów zielonych w mieście. Główne parki skupione są w centrum na tzw. Plantach wokół Zespołu Staromiejskiego (m.in. Dolina Marzeń, Alpinarium), gdzie po likwidacji średniowiecznych umocnień w XIX wieku wygospodarowano strefę zieleni wokół Starego Miasta, znacznie poszerzoną po rozebraniu nowożytnych i XIX-wiecznych fortyfikacji bastionowych w latach 20. XX w.

^{[potrzebny przypis]}

Pierwsi ludzie na terenie dzisiejszego Torunia pojawili się ok. XI tysiąclecia p.n.e. Przybyli tutaj poszukując reniferów, stanowiących ich główne pożywienie. Renifery zabijano również w celu pozyskania z nich kości i skóry. Na Rudaku odnaleziono skupiska narzędzi krzemiennych, półwytworów i materiału odpadowego^[25]. Nowe grupy ludzi przybyły ok. VIII tysiąclecia p.n.e. Osady wznoszono nad Wisłą lub jeziorami. Nowi przybysze wyrabiali narzędzia z drewna i krzemieni oraz zajmowali się rybołówstwem^[26]. W VII wieku n.e. w okolicach Torunia zamieszkały ludy słowiańskie^[27].

W okresie od IX do XIII w. w tym miejscu wznosił się pierwotny słowiański gród toruński, otoczony drewniano-ziemnymi wałami, strzegący przeprawy przez Wisłę. Osada pierwotnie znajdowała się w piastowskim Królestwie Polskim od 966 roku. W wyniku rozbicia dzielnicowego Polski w 1138 roku gród toruński znalazł się w polskim Księstwie mazowieckim, jako dzielnicy, aż do czasu zajęcia tych ziem przez Krzyżaków w 1228 roku^{[potrzebny przypis]}.

Początek współczesnemu miastu dali Krzyżacy w 1230 roku, dla których był on punktem wyjścia do podboju plemion pruskich i tworzenia państwa krzyżackiego. Pierwszą wzmiankę historyczną o Toruniu zawiera dokument lokacyjny z 28 grudnia 1233 roku wystawiony przez Hermana von Salza, mistrza krzyżackiego^{[potrzebny przypis]}.

W 1236 roku, z powodu częstych powodzi nawiedzających te nisko położone tereny, miasto przeniesiono w górę rzeki, w miejsce jego obecnego położenia. Pierwotnego miasta poszukiwano od lat 1970., jednak dopiero na podstawie badań opublikowanych w 2018 roku ustalono, że owa pierwotna lokalizacja miasta położona była ok. 10 km na zachód od obecnej starówki, nad dogodną przeprawą przez Wisłę, na południe od współczesnej wsi Stary Toruń. Prawdopodobnie część mieszkańców pozostała w dotychczasowym miejscu, ponieważ folwark i kościół zostały zniszczone dopiero podczas wojny trzynastoletniej, a w XVII wieku na polach w tym miejscu znajdowano ludzkie czaszki^[28]. Nowe terytorium miasta określał odnowiony przywilej chełmiński z 1251 roku, wystawiony w miejsce starego, zniszczonego w pożarze. 13 sierpnia 1264 roku nadano prawa miejskie drugiej osadzie – Nowemu Miastu, od wschodu stykającemu się ze Starym Miastem. W 1454 roku oba miasta połączono, zachowując jednak dzielące je mury obronne.

Przed 1280 rokiem Toruń stał się członkiem Hanzy^[29]. XIII–XIV wiek to pierwszy okres szybkiego rozwoju miasta. Toruń stał się dużym ośrodkiem handlowym w Prusach, liczącym aż 20 tysięcy mieszkańców.

1 lutego 1411 roku w Toruniu zawarto I pokój toruński, kończący tzw. wielką wojnę polsko-krzyżacką 1409–1411. W 1440 roku Toruń był jednym z głównych organizatorów Związku Pruskiego i siedzibą jego Tajnej Rady.

W 1454 roku wybuchło powstanie antykrzyżackie, zburzono zamek krzyżacki. Był to początek polsko-krzyżackiej wojny trzynastoletniej. Dla wzmocnienia poparcia szlachty król polski w 1454 roku nadał słynne przywileje szlacheckie. Stało się to na Zamku Dybowskim, w podmiejskiej osadzie Nieszawa. 6 marca 1454 roku król Kazimierz IV Jagiellończyk na wniosek poselstwa Związku Pruskiego wydał akt inkorporacji ziemi chełmińskiej, Pomorza Gdańskiego oraz Warmii do Królestwa Polskiego i wcielił Toruń do Polski. W czasie wojny Toruń wsparł finansowo króla polskiego ogromnymi sumami pieniędzy (szacowanymi przez historyków na prawie 200 tysięcy grzywien, tj. kwotę równą dochodom ówczesnego Krakowa w ciągu 80 lat, a Poznania w ciągu 270 lat). 19 października 1466 roku II pokój toruński zakończył wojnę trzynastoletnią. W wyniku jego postanowień Toruń wraz z tzw. Prusami Królewskimi wszedł ponownie w skład państwa polskiego, uzyskując w nim wraz z Gdańskiem i Elblągiem pozycję uprzywilejowaną^{[potrzebny przypis]}. W 1500 roku oddano do użytku most drewniany^[30].

Już w trakcie wojny trzynastoletniej Toruń otrzymał od króla Kazimierza Jagiellończyka tzw. privilegia Casimiriana (zwłaszcza tzw. wielki przywilej z 1457 r.), które określiły zasady politycznej odrębności Torunia oraz podstawy prawno-ustrojowej niezależności i silnej jego gospodarki aż do rozbiorów Rzeczypospolitej i włączenia go do Królestwa Prus w 1793 roku. W ten sposób Toruń (podobnie jak Gdańsk i Elbląg) wyróżniał się na tle innych miast Rzeczypospolitej^{[potrzebny przypis]}.

Okres XVI i 1. poł. XVII w. to czas szybkiego rozwoju Torunia. Miasto bogaciło się na handlu wiślanym, składzie soli i towarów solonych, wielkich dorocznych jarmarkach międzynarodowych. W 1576 w mieście i na przedmieściach działały 102 gospody. 15 czerwca 1528 roku przy ulicy Mostowej została otwarta mennica królewska, zastępująca dotychczasowe mennice: krzyżacką i miejską. W pierwszej połowie XVI w. rozpowszechniła się w Toruniu reformacja, do której przystąpiła część mieszczan. W 1557 roku Toruń stał się oficjalnie miastem luterańskim dla mniejszości niemieckiej (miejscowi Polacy z reguły pozostali przy katolicyzmie) i jednym z ważniejszych ośrodków protestantyzmu w Rzeczypospolitej. W 1568 nastąpiło otwarcie Gimnazjum Akademickiego, a w 1594 roku uroczyste podniesienie go do rangi uczelni półwyższej (jednej z pierwszych w kraju). W 1595 roku z inicjatywy burmistrza Heinricha Strobanda rozpoczęto starania o założenie w Toruniu uniwersytetu^{[potrzebny przypis]}.

W pierwszej połowie XVII w. Toruń, jako jedno z kilku największych i najbogatszych miast Rzeczypospolitej Obojga Narodów, zamieszkiwało, w zależności od szacunków, od ok. 12 tys.^[31] do 20 tys. mieszkańców. Dzięki przywilejom i pozycji gospodarczej Toruń wraz ze swoim patrymonium – pomimo że leżał na obszarze województwa chełmińskiego i był jego największym miastem – wyłączony był z administracji województwa, stanowiąc samorządną jednostkę autonomiczną^{[potrzebny przypis]}.

W XVII wieku od 50 do 60% męskiej populacji miasta umiało przynajmniej czytać, a językiem polskim posługiwało się od 50 do 60% mieszkańców. Drugim głównym językiem w mieście był niemiecki^[32]. Ponadto istniały mniejszości posługujące się innymi językami, takimi jak niderlandzki, jidysz i inne.

Druga połowa XVII wieku to czas osłabienia miasta ze względu na toczące się w jego rejonie wojny. W 1629 roku miasto odparło pierwsze oblężenia Szwedów. Rozpoczęto budowę fortyfikacji bastionowych, dzięki czemu Toruń stał się jedną z najpotężniejszych twierdz w Rzeczypospolitej. W 1645 roku w mieście odbyło się Colloquium charitativum, jedyne na świecie spotkanie ekumeniczne w celu pogodzenia katolików i protestantów. W 1658 wojska króla Jana Kazimierza po oblężeniu okupujących miasto Szwedów odzyskały Toruń.

Od 24 września do 9 października 1703 roku doszło do katastrofalnego, najdotkliwszego w całej historii bombardowania miasta przez wojska szwedzkie, dowodzone przez Karola XII. Spłonęła znaczna część Rynku, ratusz i kościoły. W 1708 roku ludność miasta została zdziesiątkowana przez wielką epidemię dżumy. W 1737 roku prawie cała ludność miasta zachorowała na nieznaną zarazę (prawdopodobnie była to grypa)^[33].

Na tle zaostrzających się w Rzeczypospolitej konfliktów religijnych 16 lipca 1724 roku doszło do tzw. tumultu toruńskiego, zakończonego surowym wyrokiem sądu królewskiego i ścięciem protestanckiego burmistrza miasta Jana Gotfryda Rösnera, co odbiło się głośnym echem poza granicami kraju^[34].

I rozbiór Rzeczypospolitej w 1772 roku pozostawił Toruń przy Polsce; wtedy po raz pierwszy z inicjatywy Rosji podejmowano starania w celu utworzenia wolnego miasta Torunia. Wywierana przez Prusy presja ekonomiczna na Toruń i Gdańsk, pozostające wciąż w granicach Rzeczypospolitej, przyniosła miastu straty gospodarcze. Ludność zmniejszyła się z 10 tysięcy mieszkańców około roku 1772 do 6 tysięcy mieszkańców w 1793 roku.

II rozbiór włączył Toruń w skład Królestwa Prus – Prus Zachodnich ze stolicą w Gdańsku. 24 stycznia 1793 roku wojska pruskie wkroczyły do miasta.

Czasy napoleońskie dla Torunia oznaczały ogromne osłabienie gospodarcze, kontrybucje i zniszczenia. Na mocy traktatu w Tylży 7 lipca 1807 roku Toruń znalazł się w Księstwie Warszawskim. 21 kwietnia 1809 roku na trzy tygodnie Toruń stał się stolicą Księstwa Warszawskiego, będąc miejscem rezydowania ewakuowanego z Warszawy rządu. W styczniu 1813 roku, przygotowując miasto do oblężenia przez wojska rosyjskie, na rozkaz francuskiego marszałka Louisa Davout, zburzono prawie doszczętnie wszystkie przedmieścia Torunia (m.in. Podgórz, Mokre) i podmiejskie wsie. Nie przeszkodziło to w kwietniu tego samego roku zdobyć miasta Rosjanom, którzy okupowali je przez dwa kolejne lata.

Po przegranej Napoleona 22 września 1815 roku na mocy postanowień kongresu wiedeńskiego Toruń wrócił w granice Królestwa Prus (zaboru pruskiego) i znajdował się jedynie 10 km od ziem zaboru rosyjskiego, granicę stanowiła rzeka Drwęca płynąca przez podtoruński Lubicz. Okres XIX wieku to umiarkowany rozwój gospodarczy i nowe inwestycje (wybudowano m.in. budynek Policji Miejskiej i aresztu przy Wałach Generała Sikorskiego, Sąd Okręgowy przy ulicy Piekary, urząd powiatu i starostwa, Bank Rzeszy, Teatr Miejski, Pocztę i Dwór Artusa na Rynku Staromiejskim, szpital miejski przy ulicy Przedzamcze, szpital obywatelski przy ulicy Słowackiego, szpital diakonisek przy ulicy Batorego, szkołę średnią dla chłopców przy placu św. Katarzyny, Szkołę Przemysłową przy Wałach Generała Sikorskiego, szkołę powszechną na Bydgoskim Przedmieściu, katolickie seminarium nauczycielskie i ewangelickie seminarium nauczycielskie przy ulicy Sienkiewicza, Młyn Richtera, Gazownię Miejską, wodociągowe stacje pomp i sporo innych). Ograniczeniem dla rozwoju Torunia w tym czasie był jego status jako ważnej twierdzy, leżącej w sąsiedztwie ówczesnej granicy rosyjsko-pruskiej i związane z tym przepisy budowlane, zakazujące w zasadzie wznoszenia budynków murowanych poza obrębem murów miejskich. Restrykcje te rozluźniono dopiero w latach 80. XIX w., po budowie twierdzy fortowej. W 1862 roku otwarto pierwszą linię kolejową łączącą Toruń z Warszawą i Bydgoszczą. Dzięki budowie mostu kolejowego na Wiśle w 1873 roku oraz linii kolejowej Berlin – Wystruć miasto stało się węzłem kolejowym. W 1899 roku otwarto pierwszą elektryczną linię tramwajową. W 1900 roku Toruń stał się powiatem miejskim (Stadtkreis) w rejencji kwidzyńskiej, w prowincji Prusy Zachodnie. W 1906 roku powiększono obszar miasta przez przyłączenie gminy Mokre^{[potrzebny przypis]}.

W drugiej połowie XIX wieku Toruń, obok Poznania, Bydgoszczy oraz innych miast, stał się ośrodkiem polskiego ruchu narodowego oraz narodowowyzwoleńczego na ziemiach polskich należących do Niemiec. W 1866 roku w Toruniu zaczęto wydawać polskojęzyczną „Gazetę Toruńską” dla Polaków mieszkających w Toruniu i okolicach, a także na Pomorzu. Zyskała dużą popularność i pomogła kształtować wśród polskich mieszkańców Torunia i okolic oraz Pomorza ich świadomość narodową, a także przeciwstawiać się niemieckiej germanizacji^{[potrzebny przypis]}.

Podczas I wojny światowej Toruń nie był objęty działami zbrojnymi. W tym okresie miasto borykało się z głębokim kryzysem gospodarczym. Miasto borykało się z trudnościami aprowizacyjnymi oraz brakiem pracowników w fabrykach przemysłowych. Aby zmniejszyć brak do pracy zatrudniano kobiety i jeńców wojennych. W 1915 roku wprowadzono kartki na żywność. Wzrost płac nie nadążał ze wzrostem cen^[35].

Po I wojnie światowej w wyniku postanowień traktatu wersalskiego Toruń został przyznany odrodzonej Polsce. 18 stycznia 1920 roku wojska niemieckie opuściły Toruń. Koloniści niemieccy z okresu zaborów Polski opuścili Toruń, a przybyli dodatkowi Polacy z ziem pozostawionych w granicach Niemiec. Miasto, będące siedzibą oddziałujących na całe Pomorze i Warmię polskich organizacji społecznych i naukowych, liczące w 1921 roku 37 356 mieszkańców, zostało stolicą województwa pomorskiego i zaczęło odzyskiwać dawną, przedrozbiorową pozycję. Powstały nowe zakłady pracy np. Zakłady Nawozów Fosforowych „Polchem” oraz gmachy użyteczności publicznej, takie jak: Dyrekcja Pomorskiej Kolei Państwowej, Komunalnej Kasy Oszczędności (słynna harmonijka), Bank Rolny, Dyrekcja Lasów Państwowych, Ubezpieczalnia Społeczna, Dom Społeczny i inne. W 1933 roku nastąpiło otwarcie drugiego mostu przez Wisłę. W 1938 roku zapadła decyzja o utworzeniu w 1940 roku uniwersytetu w Toruniu, jako filii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. W 1939 roku populacja Torunia wynosiła około 80 tysięcy mieszkańców (z czego 95% Polaków); była trzecią spośród populacji miast w województwie pomorskim, po Bydgoszczy (przyłączonej do województwa w 1938 roku, ok. 142 tys. mieszkańców) oraz Gdyni (ok. 127 tys. mieszkańców). W 1938 roku Toruń powiększył swój obszar o położony na lewym brzegu Wisły Podgórz^[36].

7 września 1939 roku do Torunia wkroczyły oddziały Wehrmachtu^[37]. Masowe aresztowania ludności polskiej (głównie klasy inteligenckiej i urzędniczej) odbyły się w dniach od 17 do 21 października 1939 roku^{[potrzebny przypis]}. Więźniowie byli kierowani do Fortu VII^[38], przekształconego w główne więzienie dla Polaków z Torunia i okolic. Łącznie uwięziono ok. 1200 osób^[39]. Polska ludność cywilna była mordowana przez samodzielny pluton egzekucyjny Einsatzkommando 16, powołanej 12 września 1939 roku^[40]. W dniach od 28 października do 6 grudnia 1939 roku^{[potrzebny przypis]} w podmiejskim lesie Barbarka Niemcy zamordowali ok. 600 Polaków^[41]. Do marca 1941 roku z Torunia wysiedlono ok. 5000 Polaków. Nieliczna ludność żydowska została wywieziona do Łodzi jesienią 1939 roku. Jednocześnie w Toruniu osiedliło się ok. 16 tys. Niemców (do 1944 roku). 1 lutego 1945 roku do Torunia wkroczyły oddziały wojsk radzieckich^[39].

Poza niewiele znaczącymi epizodami Toruń nie został dotknięty zniszczeniami wojennymi, będącymi udziałem tak wielu polskich miast. Po zakończeniu wojny Toruń przestał być twierdzą. Od tego czasu nastąpił rozwój urbanistyczny miasta, przede wszystkim na Koniuchach i Rubinkowie^[42].

8 lutego 1945 roku do miasta przybywa grupa operacyjna Rządu Tymczasowego przejmując władzę. Tego też dnia ukazuje się pierwszy numer „Słowa Pomorskiego”^[43].

Na podstawie dekretu PKWN z 31 sierpnia 1944 roku zostały utworzone miejsca odosobnienia, więzienia i ośrodki pracy przymusowej dla „hitlerowskich zbrodniarzy oraz zdrajców narodu polskiego”. Obóz pracy nr 179 Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego utworzyło w Toruniu^{[potrzebny przypis]}.

Wkrótce, w wyniku zabiegów władz Polskiej Partii Robotniczej w Bydgoszczy, ukształtowane w Toruniu władze nowego województwa pomorskiego przeniesiono do Bydgoszczy, argumentując to przede wszystkim dwukrotnie większym skupiskiem ludności robotniczej w przeciwieństwie do Torunia^{[potrzebny przypis]}. W konsekwencji tego Toruń został pozbawiony na rzecz Bydgoszczy kolejnych instytucji-czynników miastotwórczych, jak np. Pomorskiej Rozgłośni Polskiego Radia, dowództwa okręgu wojskowego, prasy codziennej, związków i stowarzyszeń branżowych, Kuratorium Okręgu Szkolnego, Wojewódzkiej Biblioteki Pedagogicznej, orkiestry symfonicznej^[44].

W 1945 roku powołano Uniwersytet Mikołaja Kopernika, kontynuujący tradycje Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie. Wykorzystując przypadający na rok 1973 jubileusz 500-lecia urodzin Mikołaja Kopernika, rozbudowano uczelnię jego imienia, zakładając miasteczko akademickie na Bielanach, stanowiące do dziś ciekawy przykład nowoczesnej architektury II połowy XX wieku.

Z okazji zbliżającego się jubileuszu zintensyfikowano trwające od początku lat 60. prace konserwatorskie przy renowacji toruńskich zabytków. Ważną datą był rok 1966, czyli rocznica 500-lecia pokoju toruńskiego, która przyczyniła się do ostatecznego zabezpieczenia i zagospodarowania ruin zamku krzyżackiego jako pomnika pokoju toruńskiego.

Powojenna intensywna industrializacja kraju sprawiła, że Toruń stał się ośrodkiem przemysłu chemicznego, elektronicznego, metalowego i włókienniczego. Rozbudowano i zmodernizowano (1950–1955 r.) istniejące już od okresu międzywojennego zakłady przemysłowe („Polchem”, Fabrykę Maszyn Budowlanych, Zakłady Urządzeń Młyńskich) i wybudowano nowe. W 1951 roku powstały w mieście Pomorskie Zakłady Drobiowe jako pierwsze w kraju rozpoczynając tego typu działalność na skale przemysłową^[45]. Do największych w kraju należały Zakłady Włókien Sztucznych „Chemitex-Elana” [1963 r.] zatrudniające w szczytowym okresie prawie 7000 pracowników^[46] i Toruńska Przędzalnia Czesankowa „Merinotex” [1965 r.]. Rozpoczęto rozbudowę Zakładów Urządzeń Okrętowych (1960 r.), czyli istniejący do dziś „Towimor”. W latach 60. powstało Centralne biuro Konstrukcji Urządzeń Chemicznych – jedyna w kraju placówka naukowo-badawcza zajmująca się aparaturą służącą do produkcji tworzyw sztucznych i gumy^[45]. W 1972 roku powołano Toruńskie Przedsiębiorstwo Budownictwa Przemysłowego, które miało realizować centralnie projekty inwestycyjne w mieście^[47].

Wraz z rozwojem przemysłu w mieście zaczęły powstawać osiedla mieszkaniowe, które i tak nie były w stanie zaspokoić rosnącego głodu mieszkań. W latach 50. największym z nich był „Kaszownik”. Lata 60. przyniosły osiedla: Zjednoczenia, Młodych, Bema, Tysiąclecia, Chrobrego, Reja i Armii Ludowej (na Podgórzu). Powstało także sporo bloków budowanych przez zakłady pracy, m.in. „Elanę” i „Merinotex”. Najintensywniejszy rozwój budownictwa mieszkaniowego Toruń przeżył w II połowie lat 70. i w latach 80., kiedy to na jego wschodnich terenach powstała tak zwana sypialnia miasta, którą stanowiły trzy wielkie osiedla: Rubinkowo I, Rubinkowo II i Na Skarpie, liczące aktualnie ok. 70 tys. mieszkańców^{[potrzebny przypis]}.

24 lutego 1945 roku miał miejsce pierwszy seans kinowy, a 16 czerwca pierwsza uroczysta premiera w teatrze miejskim^[43]. W październiku 1945 roku rozpoczął działalność Teatr Lalki i Aktora „Baj Pomorski”^[48].

W okresie PRL rozbudowano bazę sportową w mieście. Powstały m.in.: dwa zimowe baseny wioślarskie (1955−1958), sztuczne lodowisko „Tor-Tor” i stadion miejski (1957–1962), Międzyszkolny Ośrodek Sportowy (1967), basen (1966), basen kryty (1968), stadion żużlowy (1969), stadion na osiedlu Hanki Sawickiej (1976)^[49].

W 1975 roku Toruń stał się stolicą województwa toruńskiego^[50].

Po 1989 roku miasto stało się centrum inwestycyjnym, biznesowym, naukowym i turystycznym regionu. Rozbudowano Uniwersytet Mikołaja Kopernika. Powstały nowe uczelnie, hotele, muzea. W 1997 roku wpisano zespół Starego i Nowego Miasta oraz ruiny zamku krzyżackiego na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego UNESCO, a w 2004 roku wybrano Toruń na ogólnopolską siedzibę Ligi Polskich Miast i Miejsc UNESCO.

W 1999 roku zaplanowano nową reformę administracyjną, w której województwo toruńskie przestało istnieć. Wobec tego mieszkańcy Torunia starali się o dołączenie do województwa pomorskiego z siedzibą w Gdańsku. W lipcu 1998 roku zapadła decyzja o umieszczeniu w Toruniu władz samorządowych nowo utworzonego województwa kujawsko-pomorskiego, a tym samym 1 stycznia 1999 roku miasto stało się jedną z dwóch stolic nowego województwa.

W 2011 roku miasto uzyskało połączenie z autostradą A1 w kierunku Gdańska, a w 2013 roku w kierunku Łodzi. Natomiast 9 grudnia 2013 roku otwarto most drogowy im. gen. Elżbiety Zawackiej.

Przynależność i funkcja administracyjna miasta Torunia od 1807 roku

Okres	Państwo	Zwierzchność	Jednostka administracyjna	Status miasta	Funkcja miasta
1807–1815	Księstwo Warszawskie	Cesarstwo Francuskie	departament bydgoski (Département de Bydgoszcz)	miasto municypalne	siedziba podprefekta (starosty)
1815–1824	Królestwo Prus		Provinz Westpreußen, Regierungsbezirk Marienwerder	miasto wydzielone podległe rejencji*	siedziba landrata (starosty)
1824–1878	Królestwo Prus od 1871 Cesarstwo Niemieckie		Provinz Preußen, Regierungsbezirk Marienwerder	miasto wydzielone podległe rejencji*	siedziba landrata
1878–1900	Cesarstwo Niemieckie		Westpreußen, Regierungsbezirk Marienwerder	miasto wydzielone podległe rejencji*	siedziba landrata
1900–1920	Cesarstwo Niemieckie		Westpreußen, Regierungsbezirk Marienwerder	miasto wydzielone**	powiat grodzki i siedziba powiatu ziemskiego
1920–1939	Rzeczpospolita Polska		województwo pomorskie	miasto wydzielone**	stolica województwa
1939–1945	III Rzesza Niemiecka		Reichsgau Danzig-Westpreußen, Regierungsbezirk Bromberg	Miasto wydzielone**	powiatu grodzkiego i siedziba powiatu ziemskiego
1945 luty–kwiecień***	Rzeczpospolita Polska		województwo pomorskie	Miasto wydzielone**	stolica województwa, powiat grodzki i siedziba powiatu ziemskiego
1945–1950	Rzeczpospolita Polska		województwo pomorskie	Miasto wydzielone**	powiat grodzki i siedziba powiatu ziemskiego
1950–1952	Rzeczpospolita Polska		województwo bydgoskie	Miasto wydzielone**	powiat grodzki i siedziba powiatu ziemskiego
1952–1975	Polska Rzeczpospolita Ludowa		województwo bydgoskie	Miasto wydzielone**	powiat grodzki i siedziba powiatu ziemskiego
1975–1989	Polska Rzeczpospolita Ludowa		województwo toruńskie	miasto	stolica województwa
1989–1998	Rzeczpospolita Polska		województwo toruńskie	miasto	stolica województwa, siedziba urzędu rejonowego
od 1999	Rzeczpospolita Polska		województwo kujawsko-pomorskie	miasto na prawach powiatu	stolica województwa, miasto na prawach powiatu i siedziba władz powiatu

* Miasto na mocy rozkazu króla Fryderyka Wilhelma III z 1818 roku landratowi (powiatowi) podlegało jedynie w sprawach wojskowych i podatkowych, dotyczyło to również prawa bezpośredniego zwracania się do władz rejencyjnych z pominięciem toruńskiego landrata. Ponadto władze miasta sprawowały również do 1861 roku nadzór i zwierzchność policyjną nad przedmieściami i wsią Mokre. Formalnie jednak przez cały okres należało do powiatu^[51].

** całkowite wydzielenie miasta z władzy powiatu nastąpiło 1 kwietnia 1900 roku, Toruń został tzw. powiatem grodzkim

*** formalnie województwo pomorskie przywrócono dekretem PKWN z dnia 21 sierpnia 1944 roku, ustanawiając stolicę w Toruniu

Od czasu reformy administracyjnej z 1999 roku prawie całe byłe województwo toruńskie (oprócz gmin powiatu nowomiejskiego) weszło w skład nowo powstałego województwa kujawsko-pomorskiego, a Toruń został jego stolicą. Po trwających kilka miesięcy rozmowach polityków, samorządowców i przedstawicieli lokalnych elit zdecydowano o ulokowaniu Urzędu Wojewódzkiego w Bydgoszczy, zaś Urzędu Marszałkowskiego w Toruniu. W mieście zlokalizowane są zarówno instytucje podległe samorządowi województwa, jak i wojewodzie^[52].

Organem ustawodawczym samorządu miejskiego jest licząca 25 radnych Rada Miasta Torunia. Obecnie trwa jej IX kadencja (2024–2029)^[53]. Organem wykonawczym samorządu jest Prezydent Miasta Torunia. Od 2024 roku funkcję tę sprawuje Paweł Gulewski^[54]. Siedziba władz miasta mieści się w budynku przy ulicy Wały gen. Sikorskiego 8^[55].

Toruń oraz dwa powiaty: toruński i chełmiński stanowią okręg wyborczy numer 4, z którego wybiera się 6 radnych do 33-osobowego Sejmiku Województwa Kujawsko-Pomorskiego. Siedziba Urzędu Marszałkowskiego województwa kujawsko-pomorskiego znajduje się przy Placu Teatralnym w Toruniu.

Toruń nie ma oficjalnie wyznaczonych dzielnic. Od 2005 roku miasto dzieli się na 24 części (jednostki pomocnicze) wykorzystywane przez władze samorządowe do celów strategicznych^[56][57]. Inny podział zastosowany został przy tworzeniu jednostek pomocniczych gminy, które w Toruniu nazywają się okręgami. Obecnie istnieje 13 Rad Okręgów (Podgórz, Stawki, Rudak, Czerniewice, Kaszczorek, Bielawy-Grębocin, Skarpa, Rubinkowo, Jakubskie-Mokre, Wrzosy, Chełmińskie, Staromiejskie, Bydgoskie), których przedstawicieli wybierają mieszkańcy danego obszaru. Rady danych okręgów stanowią ciała opiniodawcze dla Rady Miasta Torunia^[57].

Części urzędowe Torunia:

Starotoruńskie Przedmieście Barbarka Bielany Bydgoskie Przedmieście Wrzosy Koniuchy Chełmińskie Przedmieście Rybaki Stare Miasto Katarzynka Mokre Jakubskie Przedmieście Rubinkowo Winnica Grębocin nad Strugą Bielawy Na Skarpie Kaszczorek Piaski Podgórz Glinki Stawki Rudak Czerniewice

Liczba zameldowanych mieszkańców w Toruniu, w kolejności od najbardziej zaludnionych części miasta (stan na 31 marca 2022)^[58]

Nazwa jednostki urbanistycznej	Liczba osób zameldowanych na pobyt stały	Liczba osób zameldowanych na pobyt czasowy
Chełmińskie Przedmieście	30947	1537
Rubinkowo	22151	509
Na Skarpie	21131	265
Bydgoskie Przedmieście	20870	726
Wrzosy	15746	378
Mokre	12697	495
Stawki	10917	249
Podgórz	10194	259
Jakubskie Przedmieście	8677	299
Stare Miasto	4714	602
Bielany	4196	377
Bielawy	3085	48
Grębocin nad Strugą	3046	79
Kaszczorek	2434	33
Czerniewice	2147	17
Grębocin przy lesie	1448	22
Rudak	846	20
Starotoruńskie Przedmieście	174	11
Katarzynka	34	1
Barbarka	5	0
Razem	175459	5927

Toruń (miasto na prawach powiatu) wraz z powiatem toruńskim (Toruński Obszar Funkcjonalny) wchodzi w skład bicentrycznej aglomeracji bydgosko-toruńskiej, która oficjalnie powstała w kwietniu 2014 roku. W skład Bydgosko-Toruńskiego Obszaru Funkcjonalnego ponadto wchodzą: miasto Bydgoszcz, powiat bydgoski, a także gminy: Łabiszyn, Szubin, Nakło i Kowalewo Pomorskie. Obszar ten zamieszkuje ponad 850 tys. osób, co stanowi prawie 41% ludności prawie dwumilionowego województwa kujawsko-pomorskiego. Bydgosko-Toruński Obszar Funkcjonalny, zajmujący powierzchnię 3744 km², stanowi zatem jeden z największych obszarów miejskich w Polsce^{[potrzebny przypis]}.

Z aglomeracyjnych funkcji miasta, takich jak: handel, usługi, infrastruktura medyczna, szkolnictwo, kultura, rozrywka czy miejsca pracy, korzystają i wyraźnie ciążą w stronę Torunia również gminy niewchodzące w skład Toruńskiego Obszaru Funkcjonalnego. Są to gminy powiatu aleksandrowskiego, rypińskiego, golubsko-dobrzyńskiego, chełmińskiego, wąbrzeskiego i brodnickiego, w mniejszym stopniu powiatu inowrocławskiego^{[potrzebny przypis]}.

Od 2013 roku przeważa liczba zgonów nad urodzeniami. Faktyczne spadki liczby ludności trwają (z przerwami) od 1991 roku. Przyczyną tego stanu rzeczy jest ujemne saldo migracji^[59]. Od 2000 do 2016 i od 2018 roku następuje nadwyżka salda ujemnego migracji nad przyrostem naturalnym^[60]. Od 2001 roku liczba urodzeń w podokresach pięcioletnich wzrasta (z 9088 do 10 099). W tym samym okresie liczba zgonów wzrosła z 8530 do 10 489. Przyrost naturalny Torunia jest hamowany głównie przez odpływ osób w wieku 20–39 lat^[61].

• Liczba ludności miasta Torunia od końca XIV w.

Źródła:

Koniec XIV w.: K. Mikulski, Toruń narodów i wyznań, Kraków 2015
Rok 1454: Historia Torunia. Marian Biskup (red.). T. I: W czasach średniowiecza (do roku 1454). Toruń: 1999, s. 202, 254.
Rok 1570: Historia Torunia. Marian Biskup (red.). T. II. Cz. II: W czasach renesansu, reformacji i wczesnego baroku (1548-1600). Toruń: 1994, s. 14–15.

Początek XVII w.: K. Mikulski, Toruń w drugiej połowie XVI i na początku XVII wieku, [w:] Henryk Stroband (1548–1609) burmistrz toruński, Towarzystwo Miłośników Torunia, Toruń 2010.
Lata 1703–1769: Historia Torunia. Marian Biskup (red.). T. II. Cz. III: Między barokiem i oświeceniem (1660-1793). Toruń: 1996, s. 8–12.
Lata 1815–1900: Historia Torunia. Marian Biskup (red.). T. III. Cz. I: W czasach zaboru pruskiego (1793-1920). Toruń: 2003, s. 62, 120.
Lata 1925, 1930: Kazimierz Esden-Tempski: Księga Pamiątkowa Dziesięciolecia Pomorza. Toruń: Pomorski Związek Podoficerów Rezerwy, 1930, s. 482.
Uwagi:
1. Wartości szacunkowe.
2. Wartości hipotetyczne.
3. Ludność wraz z wojskiem.

Struktura demograficzna mieszkańców miasta Toruń według danych z 31 grudnia 2010^{[potrzebny przypis]}

Opis	Ogółem		Kobiety		Mężczyźni
Jednostka	osób	%	osób	%	osób	%
Populacja	205 312	100	110 357	53,75	94 955	46,25
Wiek przedprodukcyjny (0–17 lat)	33 987	16,55	16 724	8,15	17 263	8,41
Wiek produkcyjny (18–65 lat)	136 311	66,39	68 551	33,39	67 760	33
Wiek poprodukcyjny (powyżej 65 lat)	35 014	17,05	25 082	12,22	9932	4,84

Piramida wieku mieszkańców Torunia w 2014 roku^[62].

Od początku lat 90. XX wieku znacząco rośnie liczba mieszkańców zurbanizowanych osiedli podmiejskich wokół Torunia: Przysiek-Rozgarty, Złotoria, Lubicz, Grębocin, Mała i Wielka Nieszawka, Łysomice. Do gmin podmiejskich, bezpośrednio związanych z Toruniem, należą Gmina Łubianka, Gmina Lubicz, Gmina Zławieś Wielka, Gmina Łysomice, Gmina Wielka Nieszawka.

Od blisko dekady, co jakiś czas, w lokalnych mediach trwa dyskusja na temat ewentualnego przyłączenia do obszaru administracyjnego Torunia niektórych gmin przylegających do miasta. W dyskusji przewija się propozycja, aby miasto powiększyło się o gminy i wsie, takie jak: Mała i Wielka Nieszawka, Przysiek, Rozgarty, Stary Toruń, Różankowo, Łysomice, Ostaszewo, Papowo Toruńskie, Grębocin, Rogowo, Rogówko, Lubicz oraz Złotoria. Jednak do tej pory żadna ze stron nie podjęła w tej kwestii czynności administracyjnych czy prawnych^[63].

Mieszkańcy Torunia wybierają posłów na Sejm Rzeczypospolitej Polskiej z okręgu wyborczego numer 4, do Senatu z okręgu wyborczego numer 11, natomiast do Parlamentu Europejskiego z okręgu wyborczego numer 2. W mieście znajdują się liczne biura poselskie, posłów zasiadających zarówno w parlamencie polskim, jak i europejskim.

W Toruniu ma swą siedzibę delegatura Krajowego Biura Wyborczego oraz Okręgowa Komisja Wyborcza dla okręgu wyborczego nr 5 do Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej, obejmująca miasta: Grudziądz, Toruń i Włocławek oraz powiaty: aleksandrowski, brodnicki, chełmiński, golubsko-dobrzyński, grudziądzki, lipnowski, radziejowski, rypiński, toruński, wąbrzeski i włocławski, a także okręgu wyborczego nr 11, okręgu wyborczego nr 13 i okręgu wyborczego nr 12 do Senatu Rzeczypospolitej Polskiej.

Toruń był siedzibą trzech obrad sejmu w okresie I Rzeczypospolitej (1519, 1576, 1626). W podtoruńskiej Nieszawie na Zamku Dybowskim nadano słynne przywileje szlacheckie, rozpoczynające okres „złotej wolności szlacheckiej”. W Toruniu zawarto I pokój toruński i II pokój toruński, a także ostatni rozejm polsko-krzyżacki w 1521 roku.

W czasie rozbiorów, w 1807 roku był siedzibą rządu powstańczego – przy Rynku Nowomiejskim w Toruniu. W tym okresie posiadał dwa konsulaty: Rosja i USA. W okresie międzywojennym w Toruniu ulokowano pięć konsulatów, w tym Konsulat Generalny Niemiec i III Rzeszy, Francji, Belgii.

Obecnie w Toruniu znajduje się sześć konsulatów honorowych:

• Konsulat Honorowy Peru – od 14 lipca 1998 roku
• Konsulat Honorowy Słowenii – od 21 czerwca 2003 roku^[64]
• Konsulat Honorowy Litwy – od październik 2006 roku
• Konsulat Honorowy Finlandii – od 29 maja 2014 roku^[65]
• Konsulat Honorowy Mołdawii – od 23 czerwca 2014 roku^[66]
• Konsulat Honorowy Tunezji – od 2018 roku^{[potrzebny przypis]}

W Toruniu swoją siedzibę mają także placówki dydaktyczne: British Council (placówka Wielkiej Brytanii), Goethe Institut (placówka Niemiec), Alliance Française (placówka Ambasady Francji), Centrum Badań Kanadyjskich (placówka Ambasady Kanady), Centrum Badań Australijskich (placówka Ambasady Australii), Pracownia Języka i Kultury Japońskiej (placówka Japonii), Confucius Classroom (placówka Chin) oraz Pracownia Języka i Kultury Arabskiej (placówka Arabii Saudyjskiej)^{[potrzebny przypis]}.

Toruń to regionalny ośrodek gospodarczy, a także siedziba władz lokalnych kluczowych organizacji gospodarczych. Jest siedzibą władz samorządowych województwa kujawsko-pomorskiego, a także węzłem komunikacyjnym (autostrada A1).

Miasto jest liderem w województwie pod względem liczby największych przedsiębiorstw, a także najwyższego w regionie wynagrodzenia za pracę oraz niskiego bezrobocia. W styczniu 2017 roku stopa bezrobocia w Toruniu wynosiła 5,2%, w powiecie toruńskim 12%, a w województwie 9,8^{[potrzebny przypis]}.

Do największych przedsiębiorstw w Toruniu należą: Neuca, Toruńskie Zakłady Materiałów Opatrunkowych, Thyssenkrupp Materials Poland, Krajowa Spółka Cukrowa, Nova Trading, Apator, Cereal Partners Poland Toruń Pacific, United Beverages^[67].

Toruń leży na skrzyżowaniu dróg tranzytowych biegnących z południa kraju na północ (Paneuropejski korytarz transportowy) i z zachodu na wschód. W okolicach miasta (osiedle Czerniewice) krzyżuje się jedyna w województwie autostrada A1 z drogą szybkiego ruchu S10 (węzeł Toruń Południe). Poza tym przez miasto przebiegają cztery drogi krajowe i 10 dróg wojewódzkich.

Węzły drogowe w okolicach Torunia:

• Toruń Południe – A1/S10^[68]
• Lubicz – A1/S10^[69]
• Turzno – A1/15
• Toruń Zachód – S10/15

Wykaz dróg:

• A1E75 autostrada A1 – w kierunku Gdańska i Łodzi
• S10 (południowa obwodnica Torunia) – fragment drogi szybkiego ruchu S10, otwarty 15 listopada 2005 roku jako jednojezdniowy fragment.
• drogi krajowe:

10 w kierunku Bydgoszczy, Szczecina i Warszawy

15 w kierunku Inowrocławia, Poznania, Krotoszyna, Wrocławia do Olsztyna

80 w kierunku Bydgoszczy

91 w kierunku Gdańska i Łodzi

• drogi wojewódzkie:

257 (Toruń ul. Przybyszewskiego – rzeka Wisła – Toruń ul. Nieszawska)

273 (Toruń – Cierpice)

552 (Różankowo – Lubicz)

553 (Toruń – Wybcz

585 (ul. Podgórska – ul. Dybowska)

654 (Toruń – Złotoria – Silno)

Wszystkimi drogami w Toruniu zawiaduje Miejski Zarząd Dróg, do którego zadań należy budowa, przebudowa, planowanie oraz bieżące utrzymanie dróg i obiektów inżynierskich^{[potrzebny przypis]}. W mieście swoją siedzibę ma także Rejon Dróg GDDKiA^[70], który zajmuje się remontami i bieżącym utrzymaniem autostrad, dróg ekspresowych i dróg krajowych na terenie rejonu toruńskiego^{[potrzebny przypis]} oraz Rejon Dróg Wojewódzkich, zarząd dróg wojewódzkich. Jednostka ta odpowiada za utrzymanie dróg w powiatach chełmińskim, toruńskim, golubsko-dobrzyńskim i części bydgoskiego^[71].

Miasto jest także siedzibą Wojewódzkiego Ośrodka Ruchu Drogowego^[72] oraz Kujawsko-Pomorskiej Wojewódzkiej Rady Bezpieczeństwa Ruchu Drogowego^{[potrzebny przypis]}.

W 2024 roku Toruń zajął 4. miejsce w Rankingu Miast Przyjaznych Kierowcom przygotowanym przez Oponeo.pl i Yanosik. W centrum miasta średnia prędkość pojazdów wynosi 30 km/h, a poza centrum – 39 km/h. Toruń wyróżnia się także niską liczbą kolizji (1485 zgłoszonych incydentów) w porównaniu z innymi miastami do 300 tys. mieszkańców, co wpływa na bezpieczeństwo drogowe^[73].

Miasto rozwija infrastrukturę parkingową, udostępniając 439 miejsc w dwóch strefach Park & Ride. W Toruniu funkcjonuje również 47 stacji ładowania samochodów elektrycznych, co zwiększa wygodę korzystania z pojazdów zeroemisyjnych^[74][75].

Organizatorem publicznego transportu zbiorowego na terenie Torunia jest Gmina Miasta Toruń. Obsługę komunikacyjną zapewnia Miejski Zakład Komunikacji, istniejący od 1891 roku. Jest on głównym przewoźnikiem w mieście. Komunikację z innymi miejscowościami w regionie i w Polsce oferuje ReloBus Transport Polska, posiadająca swoją główną siedzibę na dworcu autobusowym przy ul. Dąbrowskiego^{[potrzebny przypis]}.

W Toruniu znajduje się 44 postojów taksówek^[76].

Toruński Węzeł Kolejowy tworzą następujące linie kolejowe:

• 18 Kutno – Piła Główna
• 353 Poznań Wschód – Skandawa (GP) – Żeleznodorożnyj
• 734 Nieszawka – Toruń Główny
• 207 Toruń Wschodni – Malbork
• 27 Nasielsk – Toruń Wschodni
• 246 Toruń Wschodni – Olek (daw. Chełmno)
• 734 Grębocin – Katarzynka

W granicach administracyjnych miasta znajdują się trzy dworce kolejowe: Toruń Główny, Toruń Miasto, Toruń Wschodni oraz trzy przystanki osobowe: Toruń Kluczyki, Toruń Czerniewice, Toruń Grębocin

W samym Toruniu znajduje się lotnisko, którego użytkownikiem jest Aeroklub Pomorski, istniejące od 1922 roku.

Na terenie Torunia istnieją dwa porty rzeczne:

• Port Drzewny – ul. Starotoruńska
• Port Zimowy – ul. Popiełuszki (Rybaki)

Istnieje także osiem przystani żeglarskich:

• AKS
• AZS z Bazą Wioślarską
• KS Budowlani
• Szkwał, Port Drzewny
• Towimo, Port Drzewny
• Walter, Port Drzewny
• Yacht Klub Toruń, Port Drzewny
• Liga Morska i Rzeczna, Port Drzewny

Ponadto w 2015 roku na rzece Drwęcy w Kaszczorku została wybudowana przystań kajakowa wraz z infrastrukturą turystyczną^{[potrzebny przypis]}.

Na terenie Torunia w 2015 roku znajdowało się ok. 97 km dróg rowerowych^[77]. Od 18 kwietnia 2014 roku dostępny jest Toruński Rower Miejski^[78].

Czynnikami wyróżniający Toruń pod kątem turystycznym są: zabytkowa architektura, bogata historia oraz tradycja wyrobu pierników. Największą atrakcją turystyczną Torunia jest Stare Miasto, wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. Największy ruch turystyczny przypada wiosną i latem^[79]. Ze względu na tradycje piwowarskie rozwinęła się również biroturystyka^[80]. W 2019 roku liczba turystów przekroczyła 2,5 mln osób. W 2020 roku w wyniku pandemii COVID-19 w Polsce liczba turystów spadła do ok. 900 tys. W 2021 roku liczba turystów wyniosła ok. 1,5 mln^[81].

Hasłami reklamujące Toruń na arenie krajowej są: „Gród Mikołaja Kopernika”, „Gotyk na dotyk”, „Piernikowe miasto”^[80].

Zespół Staromiejski Torunia jest jednym z najcenniejszych zespołów zabytkowych w Polsce. W 1997 roku został wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego UNESCO. Obejmuje Stare i Nowe Miasto z zachowanym prawie bez zmian XIII-wiecznym układem urbanistycznym oraz teren zamku krzyżackiego. Zabytki Torunia znajdują się na Europejskim Szlaku Gotyku Ceglanego. Na obszarze tym znajduje się ok. 1100 obiektów wpisanych do rejestru zabytków^{[potrzebny przypis]}.

Główne zabytki sakralne na terenie Zespołu Staromiejskiego:

• Kościoły gotyckie
  • Katedra św. św. Janów Chrzciciela i Ewangelisty
  • Kościół pofranciszkański Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny
  • Kościół św. Jakuba
• Kościół późnobarokowy
  • kościół poewangelicki św. Ducha
• Kościół neoromański
  • kościół poewangelicki św. Trójcy
• Kościoły neogotyckie
  • Kościół św. Szczepana z 1903 roku
  • Kościół garnizonowy św. Katarzyny z 1897 roku
  • Kaplica ewangelicko-augsburska z 1846 roku

Główne zabytki świeckie na terenie Zespołu Staromiejskiego:

• Ratusz Staromiejski – wzniesiony w końcu XIV wieku. Obecnie siedziba Muzeum Okręgowego.
• ruiny zamku krzyżackiego – siedziba komtura, został wzniesiony w XIII wieku i rozbudowany w XIV I XV wieku. Zdobyli go i zburzyli mieszczanie toruńscy po zwycięstwie powstaniu przeciw zakonowi krzyżackiego w 1454 roku.
• gotycki most, jeden z nielicznych w Polsce, pod ulicą Most Pauliński
• zespół mieszczańskich i patrycjuszowskich kamienic: gotyckich z XIV–XVI w., renesansowych oraz barokowych, w tym m.in. Dom Kopernika (XV w.), Dom Eskenów (XIV w., przebudowany w XVI i XIX w.) oraz kamienice przy ul. Chełmińskiej, Łaziennej, Małe Garbary, Mostowej, Szczytnej, Szerokiej, Szewskiej, Wielkie Garbary, Żeglarskiej, z których wiele przekształcono w drugiej połowie XIX w. na czynszowe, wielomieszkaniowe
• barokowe pałace miejskie: pałac Dąmbskich, o bogato zdobionej fasadzie z roku 1693, Fengera (1742, przebudowany w XIX w.), Meissnera (1739, przebudowany ok. 1800 roku)
• Kamienica Pod Gwiazdą, dom z XV w. przez krótki czas będący własnością znanego humanisty Filipa Kallimacha, przebudowywany w XVII w., fasada o dekoracji stiukowej z 1697 roku
• spichrze z XIV-XVIII w.
• Pomnik Mikołaja Kopernika
• Dwór Artusa w Toruniu, monumentalny neorenesansowy gmach (1889–1891, R. Schmidt) położony w południowej części Rynku Staromiejskiego – obecnie Centrum Kultury
• Teatr im. W. Horzycy – powstały w 1904, neobarokowo-secesyjny, dzieło wiedeńskich architektów specjalizujących się w projektowaniu budynków teatralnych, F. Fellnera i H. Helmera
• siedziba Towarzystwa Naukowego w Toruniu z 1881 roku
• budynek neogotyckiej poczty z końca XIX wieku
• Łuk Cezara
• „Okrąglak” – areszt śledczy wzniesiony pod koniec XIX wieku
• Planetarium – dawny zbiornik gazowy z końca XIX wieku
• Apteka pod Złotym Lwem – pochodzi ze średniowiecza, częściowo przebudowana w XIX wieku
• dawny szpital Piotra i Pawła przy ul. Wielkie Garbary 7
• pozostałości średniowiecznych obwarowań miejskich Starego Miasta: fragmenty murów, budowanych od połowy XIII, rozbudowywanych i modernizowanych do XV w., zachowały się m.in. odcinki wzdłuż Wisły i ulicy Podmurnej. Pozostałości obwarowań miejskich Nowego Miasta przy ul. Międzymurze, Piernikarskiej i terenie dawnego klasztoru dominikańskiego^[82].
• bramy i baszty: Gołębnik, Dwór Mieszczański, Monstrancja, Koci Łeb, Mostowa, Klasztorna, Żeglarska^[83]
• spichrze

Zabytki sakralne poza Zespołem Staromiejskim:

• Kościół gotycki
  • Kościół pw. Podwyższenia Krzyża Świętego – Kaszczorek
• Kościół barokowy
  • Kościół pw. świętych Apostołów Piotra i Pawła – Podgórz
• Kościoły neogotyckie
  • poewangelicki Kościół pw. Opatrzności Bożej – Rudak
  • poewangelicki Kościół pw. Matki Boskiej Zwycięskiej i św. Jerzego – Mokre
• Kościoły szachulcowe
  • Kaplica polskokatolicka pw. Narodzenia Najświętszej Maryi Panny – Chełmińskie Przedmieście
  • Kaplica pw. św. Barbary – Barbarka
• Kościół modernistyczny
  • Kościół pw. Chrystusa Króla – Mokre
• Kościół konstruktywistyczny
  • Kościół pw. św. Józefa – Bielany
• Kościół drewniany
  • Cerkiew pw. św. Mikołaja – Mokre

• Twierdza Toruń – XIX-wieczna Twierdza Toruń składa się z ponad 150 obiektów (w tym 15 dużych fortów). Fortyfikacje toruńskie są zabytkami techniki wojennej i tworzą unikatowy system fortyfikacji na skalę europejską. Twierdza Toruń do rejestru zabytków została wpisana w 1971 roku^{[potrzebny przypis]}. Wykaz fortów (nazwy polskie)^[84]:

Pozostałe zabytki:

• Zabytki przyrodnicze
  • Ogród Zoobotaniczny – najstarszy w Polsce (1797 rok)
  • Park Miejski na Bydgoskim Przedmieściu – park ten założony został w 1817 roku. W 1997 roku został wpisany do rejestru zabytków
• Zamki
  • ruiny zamku Dybowskiego – zbudowany w latach 1424–1428
• Młyny Richtera
• fabryki Born & Schütze

Toruń jest jednym z większych ośrodków kulturalnych północnej Polski. Działa tu kilka dużych placówek kulturalnych, m.in. Toruńska Orkiestra Symfoniczna, Centrum Kultury Dwór Artusa, Centrum Kulturalno-Kongresowe Jordanki, Centrum Sztuki Współczesnej Znaki Czasu, Toruńska Agenda Kulturalna, Teatr im. Wilama Horzycy, Teatr Baj Pomorski, Centrum Kultury Zamek Krzyżacki, galerie sztuki, kina, kilkanaście muzeów oraz jedyne w województwie Centrum Nowoczesności – Młyn Wiedzy^{[potrzebny przypis]}.

Tradycje teatralne sięgają XVI wieku. W tym czasie Gimnazjum Akademickie oraz kolegium jezuickie wystawiały własne sztuki^[85].

W 1904 roku przy placu Teatralnym wzniesiono Stadttheater Thorn, będący najstarszym budynkiem teatralnym w Toruniu. Pierwotnie był to teatr niemiecki, który w swoim założeniu miał chronić kulturę niemiecką przed polską. Po powrocie Torunia do Polski utworzono w nim Państwowy Teatr Narodowy, będący pierwszym teatrem publicznym w Polsce. Pierwszą wystawioną sztuką była Zemsta Aleksandra Fredry. W 1960 roku teatr przyjął imię Wilama Horzycy, na cześć dyrektora teatru w latach 1945–1948^[86].

Od 1946 roku przy ul. Piernikarskiej 9 działa Teatr Baj Pomorski, do 1992 roku noszący nazwę Państwowy Teatr Lalki i Aktora „Baj Pomorski”. Teatr powstał w 1945 roku w Bydgoszczy z inicjatywy Ireny Pikiel-Samorewiczowej, rok później został przeniesiony do Torunia^[87].

W Toruniu działają również: Kujawsko-Pomorski Teatr Muzyczny, będący jedynym w województwie kujawsko-pomorskim teatrem prezentującym spektakle muzyczne), Teatr Wiczy (od 1991 roku, pierwotnie działający w Brodnicy), Teatr Vaška, Teatr Impresaryjny „Afisz”^[88], Teatr „Scena Młodych Studio ’P’” (w ramach Młodzieżowego Domu Kultury)^[89]. W latach 1950–2019 działał również Teatr Lalek „Zaczarowany Świat”^[88][90].

W Toruniu organizowane są festiwale: Międzynarodowy Festiwal Teatralny „Kontakt” (co dwa lata), Alternatywne Spotkania Teatralne Klamra, Międzynarodowe Toruńskie Spotkania Teatrów Lalek, Toruńskie Spotkania Teatrów Jednego Aktora (corocznie)^[88].

W 2016 roku Toruniu czynnych było osiem kin. Od kameralnych kin klubowych do wielkich multipleksów. Łącznie dysponują one 26. salami^{[potrzebny przypis]}. Ważniejsze to: Kino Centrum (studyjne, w Centrum Sztuki Współczesnej Znaki Czasu)^[91], Cinema City, Niebieski Kocyk (w Akademickim Centrum Kultury i Sztuki „Od Nowa”), Kino Tumult (w dawnym kościele Świętej Trójcy, prowadzone przez Fundację Tumult), Kino Diecezjalne (w piwnicach Kościoła św. Józefa)^{[potrzebny przypis]}, Artus Art Cinema (w piwnicach Dworu Artusa)^[92].

Pośród festiwali teatralnych najbardziej znany w kraju jest Międzynarodowy Festiwal Teatralny „Kontakt”, odbywający się od 1991 roku. Teatr studencki reprezentują Akademickie Spotkania Teatralne Klamra, folkowy – Międzynarodowe Spotkania Kapel Ludowych i Festiwal Folkloru Miejskiego. Teatr dziecięcy to Międzynarodowe Toruńskie Spotkania Teatrów Lalek. Kino i film reprezentują Międzynarodowy Festiwal Lato Filmów (2006 r. i 2007 r.) i Tofifest^{[potrzebny przypis]}.

Z imprez i festiwali muzyki poważnej działa Międzynarodowy Festiwal „Nova Muzyka i Architektura” oraz Międzynarodowy Festiwal Haendlowski. Festiwal Muzyki i Sztuki Krajów Bałtyckich Probaltica odbywa się poza Toruniem, także w Warszawie i Grudziądzu, podobnie Europejskie Spotkania Artystyczne – oprócz Torunia w Przysieku i Zamku Bierzgłowskim. Świętojański Festiwal Muzyki Organowej trwa przez całe dwa letnie miesiące. Z festiwali muzyki współczesnej w Toruniu zorganizowano Jazz Od Nowa Festival, Toruń Blues Meeting, CoCArt Music Festival – organizowany przez Centrum Sztuki Współczesnej Znaki Czasu, Afryka Reggae Festival i Toruń-Bydgoszcz Harmonica Bridge. Największy rozgłos zyskał Międzynarodowy Festiwal Muzyki Chrześcijańskiej Song Of Songs. Poezja jest reprezentowana przez Ogólnopolski Konkurs Poetycki „O liść konwalii” im. Zbigniewa Herberta^{[potrzebny przypis]}.

Z imprez naukowych jest tu najstarszy w regionie Toruński Festiwal Nauki i Sztuki oraz impreza uniwersytecka Promocja Edukacyjna, ukazująca ofertę szkół wyższych z całej Polski^{[potrzebny przypis]}. W 1995 roku odbyła się pierwsza edycja Toruńskiego Festiwalu Książki. W 2022 roku wydarzenie zostało przemianowane na Toruński Festiwal Słów^[93][94]. Sztuki plastyczne reprezentowane są przez jedną z największych światowych imprez graficznych, odbywającą się w kilku miastach – Międzynarodowe Triennale Grafiki Kolor w grafice, najstarszy regionalny Konkurs ZPAP Dzieło Roku, a także unikatowy w skali europejskiej Międzynarodowy Konkurs Twórczości Plastycznej Dzieci i Młodzieży^{[potrzebny przypis]}.

Imprezy masowe i popularne to Otwarte Mikrolotowe Mistrzostwa Polski – Festiwal Wiatru, coroczna odsłona Piernikowej Alei Gwiazd, Święto Muzyki, Dni Torunia i Święto Piernika. Od dwóch lat odbywa się także Festiwal Anielskie Spotkania, festiwal wolontariuszy pod hasłem „Toruń miastem aniołów”^{[potrzebny przypis]}.

W mieście istnieje ponad 20 instytucji muzealnych^{[potrzebny przypis]}. Najstarszą instytucją jest Muzeum Okręgowe. Wywodzi się ono z założonego w 1861 roku Muzeum Miejskiego i Muzeum Toruńskiego Towarzystwa Naukowego otwartego w 1876 roku. Jego oddziałami są^[95][96][97]:

• Ratusz Staromiejski
• Muzeum Historii Torunia w Domu Eskenów
• Muzeum Toruńskiego Piernika
• Muzeum Sztuki Dalekiego Wschodu
• Dom Kopernika
• Muzeum Podróżników im. Tony’ego Halika

Pozostałe to:

• Muzeum Etnograficzne^[98]
  • skansen etnograficzny przy Muzeum Etnograficznym (jedyny w kraju skansen w centrum miasta)
  • oddział muzeum w Kaszczorku – Zagroda Rybacko-Rolnicza
  • oddział muzeum w Wielkiej Nieszawce
• Muzeum Inżynierii Komunalnej Torunia^[99]
• Centrum Sztuki Współczesnej Znaki Czasu^[100]
• Żywe Muzeum Piernika w Toruniu^[96]
• Muzeum Uniwersyteckie w Toruniu^[96]
• Muzeum Artylerii w Toruniu (od 2013 roku wchodząca w skład Muzeum Wojsk Lądowych w Bydgoszczy)^[101]
• Muzeum Motoryzacji w Toruniu (przy Zespole Szkół Samochodowych w Toruniu)^[102][103]
• Muzeum Fortyfikacji Pancernej Twierdzy Toruń^[104]
• Fort IV^[105]
• Muzeum Diecezjalne w Toruniu^[96]
• Dom PRL-u^[106]
• Muzeum Rycerzy i Żołnierzyków^[107]

Ofertę kulturalną w Toruniu uzupełniają placówki związane z kulturą oraz jej popularyzacją, są to m.in. kluby studenckie, ogniska pracy pozaszkolnej, domy kultury. Największą tego typu placówką jest Centrum Nowoczesności Młyn Wiedzy, który otwarto w 2013 roku. To pierwsza taka instytucja w Toruniu, a także w województwie i jedna z nielicznych w kraju. Posiada ona najdłuższe w Polsce, zamontowane na stałe, Wahadło Foucaulta^{[potrzebny przypis]}.

Pozostałe instytucje kultury to:

• Toruńska Agenda Kulturalna^[108]
• Centrum Popularyzacji Kosmosu „Planetarium – Toruń”^[109]
• Centrum Kultury „Dwór Artusa”^[110]
• Centrum Sztuki Współczesnej „Znaki Czasu”^[100]
• Akademickie Centrum Kultury i Sztuki „Od Nowa”^[111]
• Ognisko Pracy Pozaszkolnej – Dom Harcerza w Toruniu^[112]
• Młodzieżowy Dom Kultury w Toruniu^[113]
• Wojewódzki Ośrodek Animacji Kultury w Toruniu^[114][115]
• Międzynarodowe Centrum Spotkań Młodzieży^[116]

Życie muzyczne Torunia przybiera wiele form^{[styl do poprawy]}. Jedną z nich stanowią wykonawcy muzyki poważnej, czyli Toruńska Orkiestra Symfoniczna, która założona została w sezonie artystycznym 1978/79 jako Toruńska Orkiestra Kameralna^{[styl do poprawy]}. Status symfonicznej uzyskała w 2006 roku^{[potrzebny przypis]}. Drugim zespołem jest Multicamerata, zespół kameralny działający od 1991 roku^[117].

Oprócz zespołów instrumentalnych w Toruniu działa kilka chórów, m.in.: Chór „Lutnia” (od 1898 roku), Chór Akademicki Uniwersytetu Mikołaja Kopernika (od 1979 roku), Toruński Chór Nauczycielski „Con Anima” (od 1985 roku)^[118].

Toruń w latach 80. XX wieku nazywany był żartobliwie wylęgarnią talentów muzyki młodzieżowej. Powstały tu wówczas takie zespoły, jak: rockowa Republika, Kobranocka, Bikini, punkrockowa Rejestracja, bluesowa Nocna Zmiana Bluesa i Tortilla Flat, a później: Butelka, SOFA i Manchester oraz formacja Organek. Z Torunia pochodzi też wokalista Sławomir Uniatowski^{[potrzebny przypis]}.

W Toruniu swoją siedzibę ma kilkanaście galerii. Najważniejsze i największe są galeriami państwowymi. Do tego grona są zaliczane: najstarszą, działającą od 1950 roku, Galerię Sztuki „Wozownia”, która prezentuje dokonania współczesnych twórców na ekspozycjach indywidualnych i zbiorowych^{[potrzebny przypis]}, założoną w 1964 roku Galerię i Ośrodek Plastycznej Twórczości Dziecka oraz Centrum Sztuki Współczesnej „Znaki Czasu” – najnowsze (2008) i największe muzeum sztuki współczesnej w mieście^[119].

Ponadto w Toruniu znajdują się:

• Galeria Rusz^[119]
• Galeria Domu Muz i Fotogaleria^[119]
• Galeria Forum^[119]
• Galeria Miłość^[120]
• Mała Galeria Fotografii ZPAF^[119]
• Galeria Sztuki Wozownia^[119]
• Galeria Omega im. Marka Hoffmanna^[119]
• Wirtualna Galeria 21 Wieku^[119]

W Torunia działa 26 szkół podstawowych, Ogólnokształcąca Szkoła Muzyczna (I i II stopnia^[121][122]), dwie specjalne szkoły podstawowe, jedna szkoła podstawowa dla dorosłych^[121], jedenaście liceów, osiem techników, sześć szkół branżowych, Szkoła Specjalna Przysposabiająca do Pracy, Liceum Ogólnokształcące dla Dorosłych i Szkoła Policealna dla Dorosłych^[122]. W Toruniu znajduje się 18 przedszkoli miejskich^[123].

Toruń jest dużym ośrodkiem naukowym. W Toruniu znajduje się najstarsza uczelnia publiczna w północnej Polsce, czyli Uniwersytet Mikołaja Kopernika. Znajdują się tu jedyne w województwie ośrodki instytucji Polskiej Akademii Nauk, a także kilkanaście innych placówek naukowo-badawczych. Działalność naukowo-badawczą prowadzą towarzystwa i stowarzyszenia naukowe oraz społeczno-kulturalne posiadające oddziały (w większości o charakterze regionalnym) w Toruniu^{[potrzebny przypis]}. Największą w Toruniu jest Towarzystwo Naukowe w Toruniu, założone w 1875 roku^[124] i posiadające sześć wydziałów^[125].

Według danych z 31 grudnia 2013 roku na ogólną liczbę 1198 osób kształcących się w regionie, 763 pobierało naukę w Toruniu (na całym Uniwersytecie Mikołaja Kopernika było to 881 osób, z czego 117 na Wydziałach Collegium Medicum w Bydgoszczy)^[126].

Uczelnie w Toruniu:

• Uniwersytet Mikołaja Kopernika (założona w 1945) – największa uczelnia w województwie kujawsko-pomorskim. Posiada ona 16 wydziałów: 13 w Toruniu i 3 w Bydgoszczy jako Collegium Medicum. Uczelnie współpracuje również z Wyższym Seminarium Duchownym we Włocławku i Wyższym Seminarium Duchownym w Pelplinie. Uniwersytet posiada Obserwatorium Astronomiczne w Piwnicach, gdzie znajduje się największy w Europie Środkowo-Wschodniej radioteleskop, oraz Stację Polarną na Spitsbergenie. Na UMK działa jedyne w Polsce Archiwum Emigracji – ośrodek archiwalno-naukowy gromadzący zbiory i badania dokumentacji związanej z emigracją polską po 1945. Uczelnia kieruje również Uniwersyteckim Liceum Ogólnokształcącym w Toruniu^{[potrzebny przypis]}
• Wyższe Seminarium Duchowne Diecezji Toruńskiej (założone w 1993)
• Studium Muzyki Kościelnej Diecezji Toruńskiej w Toruniu (założone w 1996) będące niepubliczną szkołą muzyczną
• Wyższa Szkoła Bankowa (założona w 1998) – największa biznesowa uczelnia niepubliczna w województwie kujawsko-pomorskim^{[potrzebny przypis]}
• Akademia Kultury Społecznej i Medialnej w Toruniu (założona w 2001) – uczelnia niepubliczna należąca do Fundacji Lux Veritatis
• Centrum Szkolenia Artylerii i Uzbrojenia – jednostka szkolnictwa Wojska Polskiego
• Toruńska Szkoła Wyższa

Najstarsze biblioteki w Toruniu mieścił się w szkole miejskiej przy kościele św. Janów oraz przy klasztorach franciszkanów i dominikanów. Biblioteki prowadzone przez zakonników były udostępniane uczniom szkół przyklasztornych oraz mieszczanom. W XVI wieku powstały biblioteki przy Gimnazjum Akademickim (w 1594), kolegium jezuickim i Radzie Miasta. Biblioteka Gimnazjum Akademickiego była pierwszą typową biblioteką publiczną w mieście. W XVII wieku biblioteka posiadała ok. 10 tys. woluminów. Bibliotekę zasilały dary, toruńskie drukarnie oddawały egzemplarz obowiązkowy na rzecz Biblioteki, Rada miejska regularnie kupował nowe książki dla Biblioteki. Podczas wojen napoleońskich większość zbiorów z Biblioteki Gimnazjum Akademickiego przepadło (prawdopodobnie w wyniku kradzieży). Zbiory biblioteki Gimnazjum Akademickiego znajdują się obecnie w Wojewódzkiej Bibliotece Publicznej – Książnicy Kopernikańskiej w Toruniu^[127].

Głównymi działającymi obecnie bibliotekami w Toruniu są Biblioteka Uniwersytecka oraz Wojewódzka Biblioteka Publiczna – Książnica Kopernikańska w Toruniu. Książnica Kopernikańska powstała w 1923 roku^[128]. Od 1973 roku jej główna siedziba mieści się przy ul. Słowackiego^[129]. Biblioteka Główna Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu powstała w 1945 roku, działalność rozpoczęła w maju 1947 roku. Od 1973 roku mieści się w miasteczku akademickim na Bielanach. Biblioteka Główna wraz z bibliotekami wydziałowymi z Torunia i Bydgoszczy tworzą Bibliotekę Uniwersytecką, wspólną sieć biblioteczno-informacyjną^[130].

W mieście znajduje się studio i biuro korespondenta telewizji TVN^[131], a także siedziba ogólnopolskiej Telewizji Trwam. Ponadto w Toruniu swoje studio i redakcję posiada Telewizja Polska, dzięki którym program z Torunia może być emitowany zarówno na antenie TVP3 Bydgoszcz, jak i ogólnopolskiej. Placówka TVP powstała w mieście w 1996 roku, a jej siedziba od 2005 roku mieści się w kamienicy przy ul. Kopernika 4. W mieście działają również lokalne stacje telewizyjne, z których największą i najstarszą jest Telewizja Toruń^{[potrzebny przypis]}.

15 stycznia 1935 roku rozpoczęła działalność Pomorska Rozgłośnia Polskiego Radia. Od 1945 roku działała w strukturze Polskiego Radia w Bydgoszczy^[132]. Od lat 90. tradycje Rozgłośni Pomorskiej kontynuuje Polskie Radio Pomorza i Kujaw mające w Toruniu siedzibę przy ul. Ślusarskiej 5^[133]. Ponadto w mieście swoją siedzibę ma ogólnopolskie katolickie Radio Maryja. Toruń jest także siedzibą innych lokalnych rozgłośni radiowych m.in. Radia GRA, Radia Sfera (studencka stacja radiowa) czy Meloradia. W Toruniu działa również regionalny oddział RMF FM^{[potrzebny przypis]}.

W mieście działają liczne redakcje gazet, ukazują się dwa regionalne dzienniki: Nowości Dziennik Toruński (siedziba przy ul. Grudziądzkiej 46/48)^[134] oraz Gazeta Pomorska. Istnieje także wiele portali internetowych od informacyjnych po kulturalne i sportowe^{[potrzebny przypis]}.

W Toruniu znajduje się kilkadziesiąt placówek ochrony zdrowia, w tym 6 szpitali, ponadto miasto jest siedzibą wojewódzkiego, kujawsko-pomorskiego oddziału PFRON; znajduje się tu delegatura NFZ dla byłego województwa toruńskiego oraz Departament Zdrowia i Nadzoru Właścicielskiego Kujawsko-Pomorskiego Urzędu Marszałkowskiego, który sprawuje nadzór i kontrolę nad samodzielnymi zakładami opieki zdrowotnej, powołanymi przez Samorząd Województwa^{[potrzebny przypis]}.

Szpitale w Toruniu:

• Wojewódzki Szpital Zespolony im. Ludwika Rydygiera, ul. św. Józefa 53-59^[135]
• Wojewódzki Szpital Zespolony – Szpital Specjalistyczny dla Dzieci i Dorosłych, ul. Konstytucji 3 Maja 42^{[potrzebny przypis]}
• Wojewódzki Szpital Zespolony – Szpital Obserwacyjno-Zakaźny, ul. Krasińskiego 4/4a^{[potrzebny przypis]}
• Wojewódzki Szpital Zespolony – Szpital Psychiatryczny, ul. Mickiewicza 24/26, ul. M. Skłodowskiej-Curie 27/29^{[potrzebny przypis]}
• Specjalistyczny Szpital Miejski im. Mikołaja Kopernika, ul. Batorego 17/19^{[potrzebny przypis]}
• Szpital Specjalistyczny Matopat, ul. Storczykowa 8/10^{[potrzebny przypis]}
• Szpital Cito Care, ul. Skłodowskiej-Curie 73^[136]

W Toruniu istnieją wojewódzkie i miejskie instytucje dbające o bezpieczeństwo zarówno w mieście, jak i w powiecie oraz w województwie. Dyspozytorzy powyższych służb pełnią dyżury w Toruńskim Centrum Zarządzania Kryzysowego mieszczącym się przy ulicy Legionów 70/76 (siedziba Państwowej Straży Pożarnej)^{[potrzebny przypis]}.

W Toruniu znajduje się Komenda Miejska Policji. Jej siedziba znajduje się przy ulicy Grudziądzkiej 17^[137]. Podlegają jej następujące komisariaty^[137]:

• Komisariat Policji w Chełmży (ul. Sądowa 2)
• Komisariat Policji w Dobrzejewicach (Dobrzejewice 65)
• Komisariat Policji Toruń Podgórz (ul. Poznańska 127/129)
• Komisariat Policji Toruń Rubinkowo (ul. Dziewulskiego 1)
• Komisariat Policji Toruń Śródmieście (ul. Polskiego Czerwonego Krzyża 2)
• Posterunek Policji w Złejwsi Wielkiej (ul. Słoneczna 10)

W Torunia swoją siedzibę ma Komenda Wojewódzka Państwowej Straży Pożarnej mieszcząca się w centrum miasta przy ulicy Prostej 32, a także Wojewódzkie Stanowisko Koordynacji Ratownictwa PSP i Ośrodek Szkolenia Państwowej Straży Pożarnej. Natomiast przy ulicy Legionów 70/76 umieszczono Komendę Miejską Państwowej Straży Pożarnej, której podlegają bezpośrednio następujące jednostki:

1. Ratowniczo-Gaśnicza nr 1 (Mokre)
2. Ratowniczo-Gaśnicza nr 2 (Podgórz)
3. Ratowniczo-Gaśnicza nr 3 (Bielawy)
4. Ratowniczo-Gaśnicza w Chełmży.

Pozostałe instytucje to: Straż Miejska^[138], Stacja Pogotowia Ratunkowego, Izba celna, Urząd Celny, WOPR, Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Żandarmeria Wojskowa, Straż Rybacka, Straż Leśna i Straż Ochrony Kolei.

Garnizon toruński swoim zasięgiem obejmuje kilka powiatów we wschodnio-południowej części województwa kujawsko-pomorskiego (m.in. toruński, aleksandrowski, włocławski, lipnowski) i należy do jednego z największych w tym regionie. Największe miasta na terenie tego garnizonu to Toruń oraz Włocławek. Komenda garnizonu mieści się przy ulicy Sobieskiego (CSAiU)^{[potrzebny przypis]}.

• Centrum Szkolenia Artylerii i Uzbrojenia im. gen. Józefa Bema – jednostka szkoleniowa Wojska Polskiego. Powstała 22 kwietnia 2002 roku. Centrum kontynuuje tradycje bojowe oraz historyczne 22 jednostek i instytucji związanych ze szkolnictwem artylerii i uzbrojenia

• 1. Baza Materiałowo-Techniczna, w skład której wchodzą^[139]:
  • Warsztaty techniki lotniczej
  • 12. Wojskowy Oddział Gospodarczy im. gen. dyw. Karola Otto Kniaziewicza^[140]
  • Skład numer 1^{[potrzebny przypis]}
  • Skład numer 2^{[potrzebny przypis]}
• 6. Samodzielny Oddział Geograficzny im. płk dypl. inż. Tadeusza Zieleniewskiego^[141]
• Wojskowa Komenda Transportu^{[potrzebny przypis]}
• Centrum Szkolenia Wojsk Obrony Terytorialnej^[142]
• Archiwum Wojskowe^[143]
• Wojskowe Centrum Rekrutacji^[144]
• Żandarmeria Wojskowa^{[potrzebny przypis]}
• Komenda Garnizonu Toruń^{[potrzebny przypis]}

Toruń od 1992 roku jest stolicą diecezji toruńskiej Kościoła rzymskokatolickiego, ustanowionej przez papieża Jana Pawła II bullą Totus Tuus Poloniae Populus z dnia 25 marca tego samego roku. Ingres pierwszego biskupa toruńskiego Andrzeja Wojciecha Suskiego do katedry św. Jana Ewangelisty i św. Jana Chrzciciela w Toruniu odbył się dnia 31 maja 1992 roku. Miasto obejmują cztery dekanaty: Toruń I, Toruń II, Toruń III i Toruń IV^{[potrzebny przypis]}.

Do 1992 roku prawobrzeżny Toruń należał do diecezji chełmińskiej, a lewobrzeżny do archidiecezji gnieźnieńskiej^{[potrzebny przypis]}.

W Toruniu swoje domy zakonne mają zarówno zakony i zgromadzenia męskie (franciszkanie, jezuici, redemptoryści, michalici, paulini, salezjanie, somaskowie), jak i żeńskie (serafitki, Karmelitanki, nazaretanki, pasterki, elżbietanki, józefitki, michalitki, urszulanki)^{[potrzebny przypis]}.

W mieście działa również kaplica św. Jana Marii Vianneya, należąca do reprezentującego tradycjonalizm katolicki Bractwa Kapłańskiego Świętego Piusa X^[145].

W Toruniu działalność duszpasterską prowadzi parafia polskokatolicka pw. Narodzenia Najświętszej Maryi Panny^{[potrzebny przypis]}.

W Toruniu znajduje się greckokatolicka parafia bł. Iwana Ziatyka. Do parafii należy cerkiew konsekrowana 24 września 2023 roku^[146].

W Toruniu znajduje się jedna parafia prawosławna pw. św. Mikołaja należąca do Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego^{[potrzebny przypis]}.

Od połowy XVI w. Toruń był miastem protestanckim, dziś kontynuatorką tej tradycji jest parafia ewangelicko-augsburska oraz szereg zborów innych wyznań protestanckich. Większość toruńskich kościołów protestanckich reprezentuje nurt chrześcijaństwa ewangelicznego i należy do Toruńskiego Przymierza Protestanckiego oraz Aliansu Ewangelicznego w RP^{[potrzebny przypis]}.

Kościoły protestanckie działające w Toruniu:

• Chrześcijańska Wspólnota Ewangeliczna – placówka misyjna w Toruniu^[147]
• Kościół Adwentystów Dnia Siódmego w RP – Zbór Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego^[148]
• Kościół Boży w Polsce^[149] – Kościół „Chrystus dla Wszystkich” w Toruniu, Kościół Boży HESED w Toruniu^{[potrzebny przypis]}
• Kościół Boży w Toruniu^[150]
• Kościół Chrześcijan Baptystów w RP – Zbór Kościoła Chrześcijan Baptystów w Toruniu, Placówka K5N w Toruniu^[151]
• Kościół Ewangelicko-Augsburski w RP – Parafia Ewangelicko-Augsburska w Toruniu^[152]
• Kościół Ewangelicznych Chrześcijan w RP – Zbór Kościoła Ewangelicznych Chrześcijan w Toruniu^[153]
• Kościół Zielonoświątkowy w RP – Kościół w Toruniu, Kościół Dla Torunia „Freedom”^[154][155]
• Mesjańskie Zbory Boże (Dnia Siódmego) – punkt misyjny w Toruniu podległy zborowi w Warszawie^[156]
• Zbór Braterski w Toruniu^[157]

W Toruniu działają ośrodki należące do Buddyjskiej Wspólnoty „Zen Kannon”^[158], Misji Buddyjskiej – Trzy Schronienia (Sakya Dechen Choling)^[159] oraz Związku Buddyjskiego Bencien Karma Kamtsang^[160]. W Toruniu działa 9 zborów Świadków Jehowy^[161].

W Toruniu znajduje się kilkanaście cmentarzy różnych wyznań, co wiąże się z wielokulturową historią miasta. Najstarsza zachowana nekropolia na terenie Torunia to mieszczący się przy ulicy Gałczyńskiego, w pobliżu zespołu staromiejskiego, cmentarz św. Jerzego z 1811 roku (jego historia sięga XIV w.) Pochowani są tam wybitni torunianie: rajcowie miejscy, notable, naukowcy, duchowieństwo, a także zwykli mieszkańcy miasta^{[potrzebny przypis]}. Od 2003 roku 1 Listopada Towarzystwo Miłośników Torunia i władze miasta organizuje kwestę, której celem jest ratowanie najbardziej zniszczonych, a cennych nagrobków tego cmentarza^[162]. Największą toruńską nekropolią jest założony w 1973 roku Centralny Cmentarz Komunalny, mieszczący się w północnej części miasta i zajmujący powierzchnię 27, 84 ha^{[potrzebny przypis]}.

Najbardziej znanym i charakterystycznym pomnikiem w Toruniu jest stojący na Rynku Staromiejskim pomnik Mikołaja Kopernika. Ponadto w Toruniu występują liczne mniejsze pomniki, rzeźby, kamienie pamiątkowe, tablice, instalacje artystyczne i inne^{[potrzebny przypis]}.

• KS Toruń S.A. – żużel (ekstraliga)
• KS Toruń HSA – hokej na lodzie (ekstraklasa – Polska Hokej Liga)
• Twarde Pierniki Toruń – męska drużyna koszykówki (ekstraklasa)
• Energa Toruń – żeńska drużyna koszykówki (ekstraklasa)
• FC Toruń – futsal (ekstraklasa)
• Energa KTS Toruń – tenis stołowy (superliga)
• KS Pomorzanin Toruń
  • sekcja hokeja na trawie (I liga),
  • sekcja piłkarska (IV liga),
  • sekcja bokserska
• AZS Toruń
  • sekcja piłki ręcznej mężczyzn (II liga)
  • sekcja koszykówki (II liga)
  • sekcja wioślarska
• Anioły Toruń – męska drużyna siatkówki (II liga)
• Angels Toruń – futbol amerykański (II liga)
• TKP Elana Toruń – piłka nożna (III liga)
• Budowlani Toruń
  • sekcja siatkówki żeńskiej
  • sekcja szermierki
  • sekcja wioślarska
• KS Start-Wisła Toruń – tenis i jazda figurowa na lodzie
• MKS Axel Toruń – jazda figurowa na lodzie, curling
• KS Laguna 24 Toruń – pływanie

Do największych obiektów sportowych na terenie Torunia należy oddana do użytku w 2014 roku hala sportowo-widowiskowa przy ulicy Bema. Wielofunkcyjny obiekt o charakterze sportowo-widowiskowym wyposażony jest w sześciotorową bieżnię lekkoatletyczną o długości 200 metrów, a także w bieżnię treningową. Ponadto w hali znajdują się: ośmiotorowa bieżnia prosta do biegów sprinterskich, rozbieżnia do skoków w dal, trójskoku, skoku o tyczce i skoku wzwyż, a także rzutnia do pchnięcia kulą. Toruńska hala jest również przystosowana do dyscyplin zespołowych, takich jak: piłka ręczna, piłka siatkowa, piłka koszykowa, hokej halowy, tenis stołowy, halowy hokej na trawie, boks, kickboxing, badminton, tenis ziemny, szermierka, gimnastyka i akrobatyka sportowa^[163]. Drugim co do wielkości obiektem sportowym w mieście jest Motoarena im. Mariana Rosego, zlokalizowana w zachodniej części Torunia. Jest najnowocześniejszym stadionem żużlowym na świecie. Obiekt otwarty został w maju 2009 roku^[164]. W Toruniu istnieje również kryte lodowisko Tor-Tor im. Józefa Stogowskiego^[165]. Lodowisko powstało w 1960 roku, natomiast w 1986 roku obiekt został zadaszony^{[potrzebny przypis]}.

Miasta partnerskie Torunia:

• Filadelfia – umowa z Toruniem od 1976 roku^[166]
• Getynga – umowa z Toruniem od 1978 roku^[166]
• Lejda – umowa z Toruniem od 1988 roku^[166]
• Hämeenlinna – umowa z Toruniem od 1989 roku^[166]
• Čadca – umowa z Toruniem od 1996^[166]
• Swindon – umowa z Toruniem od 2003 roku^[166]
• Łuck – umowa z Toruniem od 2008 roku^[166]
• Novo mesto – umowa z Toruniem od 2009 roku^[166]
• Guilin – umowa z Toruniem od 2010 roku^[166]
• Angers – umowa z Toruniem od 2016 roku^[167]
• Kowno – umowa z Toruniem od 2018 roku^[168]

Ponadto w latach 1995–2022 miastem partnerskim Torunia był Królewiec^[166][169]. Umowę rozwiązano 3 marca 2022 roku w związku z inwazją Rosji na Ukrainę^[169][170].

• ORP Toruń – monitor rzeczny Flotylli Rzecznej Marynarki Wojennej
• ORP Toruń Transportowo-Minowy (morski)
• MS Uniwersytet Toruński
• SY Województwo Toruńskie

• Doktorzy honoris causa Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu
• Cmentarz żydowski w Toruniu
• Obóz jeniecki w Toruniu-Glinkach
• Planetoida 12999 Toruń

• Marian Arszyński. Toruń na Liście Światowego Dziedzictwa UNESCO. „Rocznik Toruński”. 26, 1999. 
• Maria Bogucka. Miasto i mieszczanin w społeczeństwie Polski nowożytnej XVI-XVIII w.. „Czasy Nowożytne”. 22, 2009. 
• Maria Bogucka, Henryk Samsonowicz: Dzieje miast i mieszczaństwa w Polsce przedrozbiorowej. Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1986. ISBN 83-04-01701-6.
• Tomasz Ceran: Zbrodnia pomorska 1939. Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej, 2018. ISBN 978-83-8098-466-0.
• Włodzimierz Ignacy Deczyński. Germanizacja i nazyfikacja nazw topograficznych Torunia dokonana przez niemieckie władze okupacyjne w 1939 roku. „Rocznik Toruński”. 48, 2021. 
• Maciej Dorna. About the date with the foundation privilege was granted to Chełmno and Toruń. „Zapiski Historyczne”. LXXX, 2015. 
• Jan Falkowski. Toruń i jego byłe województwo toruńskie. „Rocznik Toruński”. 27, 2000. 
• Maria Gąsiorowska, Eugeniusz Gąsiorowski: Toruń. Przewodnik. Toruń: Sport i Turystyka, 1971.
• Mirosław Giętkowski, Zbigniew Karpus, Waldemar Rezmer: Twierdza Toruń. Toruń: Dom Wydawniczy Duet, 2004. ISBN 83-89706-12-1.
• Ireneusz Grabowski. Działalność dobroczynna polskich organizacji kobiecych w Toruniu w latach 1914–1918. „Rocznik Toruński”. 43, 2016. 
• Alicja Lewandowska, Justyna Chodkowska-Miszczuk. Zrównoważona turystyka miejska jako nowe, niezbędne podejście do rozwoju turystyki kulturowej. Przykład Torunia. „Turystyka Kulturowa”. 5, 2019. 
• Stan Lewicki: Historja handlu w Polsce na tle przywilejów handlowych : (prawo składu). Warszawa: 1920.
• Bogusław Mansfeld: Toruń i okolice. Przewodnik. Sport i Turystyka, 1971.
• Nieujarzmiona natura. W: Krzysztof Mikulski, Jacek Wijaczka: Historia powszechna: Wiek XVI-XVII. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2011.
• Magdalena Niedzielska: Życie polityczne i kulturalne Torunia (1815–1914). W: Marian Biskup (red.): Historia Torunia, tom 3, cz. 1.. Toruń: 2003.
• Witold Rakowski. Przemiany demograficzne ludności Torunia w latach 1946–2019. „Rocznik Toruński”. 49, 2022. 
• Marek Rumiński: Kościół p.w. św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty w życiu duchowym społeczności miasta. W: Katarzyna Kluczwajd, Michał Woźniak (red.): Dzieje i skarby Kościoła Świętojańskiego w Toruniu. Materiały z konferencji przygotowanej przez Toruński Oddział Stowarzyszenia Historyków Sztuki w X rocznicę ustanowienia diecezji toruńskiej pod patronatem Biskupa Toruńskiego oraz Prezydenta Miasta Torunia [22-23 marca 2002]. Toruń: 2002. ISBN 83-7285-116-6.
• Stanisław Salmonowicz. Języki kultury i życia codziennego w Toruniu w XVII-XVIII wieku. „Odrodzenie i Reformacja w Polsce”. XLIII, 1999. ISSN 0029-8514. 
• Stanisław Salmonowicz: Rösner Jan Gotfryd. W: Krzysztof Mikulski (red.): Toruński Słownik Biograficzny, t. 2. Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 2000.
• Andrzej Urbański: Mikołaj Kopernik. Osobliwości Kujaw i Pomorza. Toruń: 2003. ISBN 83-88219-07-3.
• BogusławaB. Wawrzykowska BogusławaB., Odkrywanie przeszłości, Toruń: Muzeum Okręgowe w Toruniu, 1998, ISBN 83-87083-12-7 .
• Henryk Wisner: Rzeczpospolita Wazów. Czasy Zygmunta III i Władysława IV, t.1. Warszawa: 2002.

• Oficjalna strona miejska
• Toruń, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XII: Szlurpkiszki – Warłynka, Warszawa 1892, s. 411 .
• http://www.slownik.ihpan.edu.pl/search.php?id=1947&q=Torun&d=0&t=0