КОКП ОК бас хатшысы

Кеңес Одағы Коммунистік партиясы Орталық Комитетінің Бас хатшысы орыс. Генеральный секретарь Центрального комитета Коммунистической партии Советского Союза
Басшылық етеді	КОКП ОК хатшылығы
Ресми резиденциясы	Мәскеу Кремілі
Тағайындалды	КОКП ОК пленумымен
Өкілеттігінің мерзімі	шексіз
Лауазым пайда болды	3 сәуір 1922 жылы
Алғашқысы	Иосиф Виссарионович Сталин
Соңғысы	Владимир Антонович Ивашко м. а.
Лауазым ыдыратылды	6 қараша 1991 жылы

КОКП ОК бас хатшысы (орыс. Генеральный секретарь ЦК КПСС; 1966 жылдан бастап: 1922—1925 жылдары — РК(б)П ОК бас хатшысы, 1925—1952 жылдары — БК(б)П ОК бас хатшысы, 1953—1966 жылдары — КОКП ОК бірінші хатшысы) — Кеңес Одағы Коммунистік партиясындағы ең жоғары лауазым.

Бас хатшы лауазымы 1922 жылы 3 сәуірде РК(б)П ХІ съезінде сайланған РКП(б) ОК пленумында КОКП ОК хатшылығының аппараттық қызметі ретінде белгіленді деп болжанады, алайда партия жарғысына тиісті өзгертулер енгізілмеді.

И.В.Сталин бұл қызметті ресми түрде қабылдаған алғашқы партия жетекшісі болды. Бейресми түрде Н.Н.Крестинскийді «бас хатшы» деп те атады, ол кезде 1919-1921 жылдары Орталық Комитеттің үш хатшысының ішінде Саяси бюроның мүшесі болған жалғыз адам болды. Партия Орталық Комитетінің 1934-1953 жылдар аралығындағы пленумдарында өткен хатшылық сайлауы кезінде бас хатшы қызметі айтылмады^[1][2], Сталин қайтыс болғанға дейін жарғысыз сол лауазымда қала берді, бірақ ол оны кейде пайдаланды.

1953 жылы қыркүйекте КОКП Орталық Комитетінің пленумында Бас хатшы лауазымының орнына КОКП ОК Бірінші хатшысы лауазымы енгізілді, дегеніменде 1966 жылы КОКП-ның XXIII съезінде қайтадан КОКП ОК Бас хатшысы болып қайта аталды және коммунистік партияның жарғысында ресми түрде бекітілді^[3].

КОКП басшылығындағы басқа партиялық қызметтерге қарағанда, бас хатшы лауазымы бірден-бір алқалық емес қызмет болды.

Сталиннің жеке хатшысы Борис Бажанов бас хатшы лауазымын құру және оған Сталинді тағайындау туралы ұсынысты Ленинмен келісе отырып, Григорий Зиновьев пен Лев Каменев жасады деп мәлімдеді^[4].

Бастапқыда партия жетекшісі лауазымы ресми түрде (Жарғы бойынша) болмаған, бірақ іс жүзінде Халық Комиссарлар Кеңесінің төрағасы Ленин бола тұра, бұл қызмет тек партиялық аппаратқа басшылық етуді білдірді (Жарғының 32-тармағында былай делінген: «Орталық комитет ұйымдастырады: саяси жұмысқа – Саяси бюро, ұйымдастыру жұмыстарына жалпы басшылық жасауға – Ұйымдастыру бюросы және ағымдағы ұйымдастырушылық және атқарушылық сипаттағы жұмысқа – Хатшылық»).

Ленин Сталинның ұйымдастырушылық қабілетін жоғары бағалады, бірақ оның деспоттық мінез-құлқы («Сталин, Бас хатшы болған соң, орасан зор билікті өз қолына шоғырландырды, мен оның бұл билікті әрқашан жеткілікті түрде ұқыпты пайдалана алатынына сенімді емеспін»^[5]) Ленинді «Съезге хатында» Сталиннің «тым дөрекі» екенін және бұл кемшіліктің «бас хатшы лауазымында адам төзгісіз» екенін жазуға мәжбүр етті. Ленин бұл хатты РК(б)П-ның XII съезіне жолдады, бірақ аурудың жаңа ұстамасы оған тиісті бұйрықтар шығаруға мүмкіндік бермеді.

Сталин, Зиновьев және Каменев Троцкийге қарсылық негізінде триумвират ұйымдастырды.

ХІІІ съезд басталар алдында (1924 жылы мамырда өтті) Лениннің жесірі Надежда Крупская «Съезге хатты» тапсырды. Бұл туралы Бастықтар кеңесінің отырысында айтылды. Сталин бұл жиналыста алғаш рет қызметтен кететінін мәлімдеді. Осы хатқа байланысты Сталиннің өзі Орталық Комитеттің пленумы алдында бірнеше рет қызметтен кету туралы мәселені көтерді. Каменев «Хатты» делегацияларға оқып беруді және осылайша оны ашық талқылаудан аулақ болуды ұсынды. Көпшілік Сталинді бас хатшы лауазымында қалдыруды қолдады, тек оппозиция жақтастары ғана қарсы болды.

Ленин қайтыс болғаннан кейін Лев Троцкий партия мен мемлекеттегі бірінші тұлға рөлін талап ете алды, бірақ Зиновьев, Каменев және Сталин тұлғасындағы «үштіктің» басшылығынан ығыстырылды. 1925 жылы желтоқсанда БК(б)П XIV съезінде Саяси бюроның бөлінуі және «жаңа оппозицияның» құрылуы нәтижесінде Сталин ОК бірінші саяси баяндамасын жасады, ауырмай тұрып Ленин әрқашан осы баяндамамен сөйлейтін, ал XII және XIII съездерінде — Зиновьев (XIV съезде ол Ленинград делегациясының қосалқы баяндамашысы болды) баяндама оқыды. Сол кезде де Сталинді өзінің адал досы К.Е.Ворошиловты «Саяси бюроның негізгі мүшесі» деп атағаны, ол «мәселелерді шешуге барынша белсене қатысады, оның ұсыныстары басқаларға қарағанда жиі қабылданады» дегені ерекше^[6].

1926 жылы 27 желтоқсанда Сталин Бас хатшы қызметінен кету туралы өтінішін берді: «Мені ОК бас хатшысы қызметінен босатуыңызды сұраймын. Мен енді бұл лауазымда жұмыс істей алмайтынымды, енді бұл лауазымда жұмыс істеуге шамам жетпейтіндігін мәлімдеймін». Қызметтен кету ұсынысы қабылданбады.

Сталин ресми құжаттарда әдетте лауазымның толық атауымен қол қоймаған. Ол «ОК хатшысы» деп қол қойып, оны ОК хатшысы ретінде атайтын. «КСРО қайраткерлері және Ресейдің революциялық қозғалыстары» энциклопедиялық анықтамалығы (1925-1926 жж. дайындалған) шыққан кезде, «Сталин» мақаласында Сталин былайша ұсынылды: «1922 ж. бастап Сталин партияның ОК хатшыларының бірі, қазірдің өзінде ол сол қызметте қалады», яғни, бас хатшы қызметі туралы бір ауыз сөз жоқ. Мақала авторы Сталиннің жеке хатшысы И.П.Товстуха болғандықтан, Сталиннің қалауы осындай болған деген сөз. Дәл осындай мәлімет «Үлкен Кеңес Энциклопедиясының» бірінші басылымында (52-том 1947 жылы шықты) берілген. ҮКЭ екінші басылымында (40-том 1957 жылы – яғни ХХ съезден кейін жарыққа шықты) мынадай мәліметтер келтірілген: «1922 жылы 3 сәуірде ОК пленумы И.В.Сталинді ОК бас хатшысы етіп сайлады. 1952 жылы Пленум И.В.Сталинді ОК төралқасының мүшесі және ОК хатшысы етіп сайлады». «Кеңестік тарихи энциклопедияда» мынадай мәтін берілген: «... ОК пленумында... 1922 жылдың 3 сәуірінде ОК бас хатшысы болып сайланды және бұл қызметте отыз жылдан астам жұмыс істеді» (13-том 1971 жылы жарық көрді - яғни Брежневтің тұсында). Дәл осындай ақпарат ҮКЭ үшінші басылымында (24-том 1976 жылы шықты) берілген.

1920 жылдардың аяғында Сталин өзінің қолында айтарлықтай жеке билікті шоғырландырғандықтан, бұл лауазым партия басшылығындағы ең жоғары лауазымға ұқсастырылды, дегенмен БК(б)П Жарғысында бұл лауазымның болуы қарастырылмаған.

1930 жылы Вячеслав Молотов КСРО халық комиссарлары кеңесінің Төрағасы болып тағайындалғанда ОК хатшысы қызметінен босатуды өтінді. Сталин келісіп, Лазарь Каганович ОК екінші хатшысының міндетін атқаруға кірісті. Ол Орталық Комитетте Сталинді алмастырды.

Р.Медведевтің айтуынша, 1934 жылы қаңтарда өткен XVII съезде негізінен ұлттық коммунистік партиялардың обком хатшылары мен ОК хатшыларынан жасырын блок құрылды. Сталинді Халық комиссарлар кеңесінің немесе Орталық атқару комитетінің төрағасы қызметіне ауыстыру, ал Орталық комитеттің Бас хатшысы қызметіне С.М.Кировты сайлау туралы ұсыныстар жасалды. Съезд делегаттарының бір тобы бұл мәселені Кировпен талқылады, бірақ ол үзілді-кесілді бас тартты, оның келісімінсіз бүкіл жоспар жүзеге аспай қалды.

Ленинград пен Ленинград облысының барлық маңыздылығына қарамастан, олардың басшысы Киров ешқашан КСРО-да екінші адам болған емес. Елдегі екінші маңызды тұлға лауазымын Халық комиссарлар кеңесінің төрағасы Молотов атқарды. Съезден кейінгі пленумда Киров та Сталин сияқты Орталық комитеттің хатшысы болып сайланды. 10 айдан кейін Киров Смолный ғимаратында бұрынғы партия қызметкерінің оғынан қайтыс болды^[7]. Сталиннің серіктесі әрі ең жақын досы, Кировтың өлімі 1937-1938 жылдары шарықтау шегіне жеткен жаппай террордың басталуына әкелді^[8]. Дәл осы XVII-съезд биліктің Сталин бастаған бір топ адамдардың қолында нақты шоғырлануын қамтамасыз етті. Сталиннің ұсынысы бойынша (баяндамада айтылды) съезд партиялық-мемлекеттік бақылау жүйесін түбегейлі қайта құруды бекітті. Бұдан былай біртұтас партиялық-мемлекеттік бақылау органы тек үкіметтік кеңестік бақылау комиссиясы және партиялық бақылау комиссиясы болып екіге бөлінді. Соңғысын съезд сайлауы керек еді, бірақ ол өз қызметінде БК(б)П Орталық Комитетіне есеп берді. Қайта құру жоспары туралы айта отырып, Сталин партиялық және мемлекеттік бақылау саяси шешімдердің орындалуын орталықтандырылған тексеруді білдіреді деп атап көрсетті. «Енді бізге тексеріс емес, орталықтың шешімдерінің орындалуын тексеру керек». Партиялық бақылау комиссиясына келсек, ол Орталық Комитеттің нұсқауын орындауға тиіс болды, ал оның жергілікті еңбекшілері енді жергілікті органдарға тәуелсіз әрекет ете алатын болды. Комиссияға тіпті Орталық Комитеттің мүшелерін де жауапқа тарту құқығы берілді, ал оның жетекшісінің өзі Орталық Комитеттің мүшесі болуы керек еді. Сталиннің өзі бұл өзгерістерді Орталық бақылау комиссиясының пленумында талқылау туралы ұсынысқа үзілді-кесілді қарсы болды, сондықтан бұл жобаға қатысты қайшылықтар болмады. Сталин өз баяндамасында Партиялық бақылау комиссиясының шешімдеріне шағымдану мүмкіндігі туралы ештеңе айтқан жоқ (сондықтан съезд қарарында бұл мәселе айтылмады).

1934 жылдан бастап құжаттардан бас хатшы қызметі туралы сөз мүлде жоғалып кетті. Партияның XVII, XVIII және XIX-съездерінен кейін өткен ОК пленумдарында Сталин, шын мәнінде, партия Орталық Комитетінің Бас хатшысының қызметін атқара отырып, ОК хатшысы болып сайланды. 1934 жылы өткен БК(б)П XVII съезінен кейін БК(б)П ОК Жданов, Каганович, Киров және Сталиннен тұратын БК(б)П ОК хатшылығын сайлады. Сталин Саяси бюро мен Хатшылық мәжілістерінің төрағасы ретінде жалпы басшылықты, яғни сол немесе басқа күн тәртібін бекіту және қарауға ұсынылған шешімдер жобаларының дайындық дәрежесін анықтау құқығын сақтап қалды^[9].

Сталин ресми құжаттарда «Орталық Комитеттің хатшысы» деп қол қоюды жалғастырды^[10], ал басқалары оған Орталық Комитеттің хатшысы ретінде жүгіне берді^[11]. Кейде Сталин бас хатшы атағын да пайдаланды.

БК(б)П ОК хатшылығының 1939 және 1946 жылдардан кейінгі жаңартулары Орталық Комитеттің формалды тең дәрежедегі хатшыларын сайлаумен де өтті. 1952 жылы қазанда КОКП-ның XIX-съезінде қабылданған КОКП Жарғысында «бас хатшы» лауазымының бар екендігі туралы ешбір сөз болған жоқ.

1941 жылы мамырда Сталиннің КСРО халық комиссарлары кеңесінің төрағасы болып тағайындалуына байланысты Саяси бюро Андрей Жданов ресми түрде Сталиннің партия бойынша орынбасары болып тағайындау жайлы қаулы қабылдады: «ОК саяси бюросының талабы бойынша жолдас Сталин БК(б)П ОК бірінші хатшысы болып қалуын ескере отырып, ОК хатшылығында жұмыс істеуге жеткілікті уақыт бөле алмайды, ОК хатшылығында жолдас Сталиннің орынбасары етіп Жданов А.А. жолдасты тағайындау.

Бұған дейін бұл рөлді іс жүзінде атқарған Вячеслав Молотов пен Лазар Кагановичке партия жетекшісінің орынбасарының ресми мәртебесі берілмеді.

Сталин қайтыс болған жағдайда партия мен үкімет басшылығындағы мұрагерлерді таңдау керек деген сұрақтың жиі көтерілуіне байланысты ел басшылары арасындағы күрес шиеленісе түсті. Молотов былай деп еске алды: «Соғыстан кейін Сталин зейнеткерлікке шықпақшы болып, үстел басында былай деді: «Енді Вячеслав жұмыс істесін. Ол жастау».

Ұзақ уақыт бойы Молотов Сталиннің ықтимал мұрагері ретінде қарастырылды, бірақ кейінірек үкімет басшысы лауазымын КСРО-дағы бірінші лауазым деп санаған Сталин жеке әңгімелесуде Николай Вознесенскийді мемлекеттік саптағы мұрагері ретінде көретіндігі жайлы ниетін айтты.

Вознесенскийден ел үкіметін басқарудағы өзінің мұрагерін көруді жалғастыра отырып, Сталин партия жетекшісі лауазымына басқа кандидатты іздей бастады. Микоян былай деп еске алды: «Меніңше, бұл 1948 жыл. Бірде Сталин 43 жастағы Алексей Кузнецовты нұсқап, болашақ көшбасшылар жас болуы керек, ал жалпы мұндай адам бір күні партия мен Орталық комитет басшылығында оның мұрагері бола алады деп айтты.

Осы уақытқа дейін ел басшылығында екі серпінді бәсекелес топтама қалыптасты. Әрі қарай оқиғалар қайғылы жағдайға ұласты. 1948 жылы тамызда «Ленинградтық топтың» жетекшісі А.А.Жданов кенеттен қайтыс болды. Арада бір жылдай уақыт өткен соң, 1949 жылы Вознесенский мен Кузнецов «Ленинград ісінің» басты тұлғаларына айналды. Олар өлім жазасына кесіліп, 1950 жылы 1 қазанда атылды.

Сталиннің денсаулығына тыйым салынған тақырып болғандықтан, оның аурулары туралы нұсқалар үшін әртүрлі қауесеттер ғана дереккөз болды. Денсаулық жағдайы оның жұмысына әсер ете бастады. Көптеген құжаттар ұзақ уақыт бойы қол қойылмай қалды. Ол Министрлер кеңесінің төрағасы болды, Министрлер Кеңесінің мәжілістерін ол емес, Николай Вознесенский (1949 жылы барлық қызметтерден босатылғанға дейін) басқарды. Вознесенскийден кейін — Георгий Маленков болды. Тарихшы Юрий Жуковтың айтуынша, Сталиннің еңбекке қабілеттілігінің төмендеуі 1950 жылдың ақпанында басталып, ең төменгі шегіне жетіп, 1951 жылдың мамырында тұрақтанған.

Сталин күнделікті істерден шаршай бастағандықтан және іскерлік қағаздар ұзақ уақыт қол қойылмағандықтан, 1951 жылдың ақпанында Сталиннің атынан үш жетекші — Маленков, Берия және Булганин қол қоюға құқылы деп шешілді және олар оның факсимилесін пайдаланды.

Георгий Маленков 1952 жылы қазанда өткен БК(б)П XIX-съезіне дайындық барысын басқарды. Съезде Маленковқа Орталық комитеттің Есепті баяндамасын жасау тапсырылды, бұл Сталиннің ерекше сенімінің белгісі болды. Георгий Маленков оның ықтимал мұрагері ретінде қарастырылды.

Съездің соңғы күні, 14 қазанда Сталин қысқаша сөз сөйледі. Бұл Сталиннің көпшілік алдында ашық айтқан соңғы сөз сөйлеуі болды.

1952 жылы 16 қазанда ОК пленумында партияның жетекші органдарын сайлау тәртібі айтарлықтай өзгеше болды. Сталин бешпентшесінің қалтасынан бір парақ қағазды алып шығып: «КОКП ОК төралқасына, мысалы, жолдас Сталинды, жолдас Андриановты, жолдас Аристовты, жолдас Берия, жолдас Булганинді сайлауға болады...» және әліпби бойынша тағы 20 фамилия, басқалармен қатар, ол өз сөзінде ешқандай негізсіз саяси сенімсіздікті білдірген Молотов пен Микоянның есімдерін де атады. Содан кейін КОКП ОК төралқасының мүшелігіне кандидаттарды, оның ішінде Брежнев пен Косыгиннің есімдерін оқып берді.

Сонда Сталин бешпентшесінің бүйір қалтасынан тағы бір қағаз шығарып, былай деді: «Енді ОК хатшылығы туралы. ОК хатшылары етіп, мысалы, Сталин жолдасты, Аристов жолдасты, Брежнев жолдасты, Игнатов жолдасты, Маленков жолдасты, Михайлов жолдасты, Пегов жолдасты, Пономаренко жолдасты, Суслов жолдасты, Хрущев жолдасты сайлауға болар еді».

Сталин Төралқа мен Хатшылыққа барлығы 36 адамды ұсынды.

Сол пленумда Сталин ОК хатшысы қызметінен бас тартып, партиялық міндеттерін атқарудан бас тартуға тырысты, бірақ пленум делегаттарының қысымымен ол бұл лауазымды қабылдады.

Барлығына күтпеген жерден Сталин жаңа, жарғылық емес орган – ОК төралқасы бюросын құруды ұсынды. Ол бұрынғы құдіретті Саяси бюроның атқарымдарын орындауы керек еді. Сталин бұл жоғарғы партия органына Молотов пен Микоянды қоспауды ұсынды. Мұны Пленум әдеттегідей бірауыздан қабылдады.

Сталин мұрагерді іздеуді жалғастырды, бірақ ол енді өз ниетін ешкіммен бөліспеді. Сталин дүниеден озар алдында Пантелеймон Пономаренконы өз ісін жалғастырушы әрі мұрагері ретінде қарастырғаны белгілі. Пономаренконың жоғары беделі КОКП XIX съезінде көрінді. Ол сөз сөйлеу үшін мінберге көтерілгенде делегаттар оны қошеметпен қарсы алды. Алайда Сталин Орталық Комитеттің Төралқасы арқылы Пономаренконы КСРО Министрлер Кеңесінің Төрағалығына сауалнама арқылы тағайындай алмады. Орталық комитет төралқасының 25 мүшесінен тек Берия, Маленков, Хрущев және Булганин тағайындау туралы құжатқа қол қойып үлгермеді.

Ресми нұсқа бойынша, 1953 жылы 1 наурызда Кунцеводағы саяжайда Сталин апоплексиялық соққы болып, одан 4 күннен кейін, 5 наурызда қайтыс болды. Тек 2 наурыз күні таңғы жетіде Кунцеводағы саяжайға келген дәрігерлер күні санаулы Сталинді тексере бастады. Қымбат уақыт жоғалды, көсемнің өлімі күні бұрын шешіліп қойды. Сталиннің ауруы туралы бірінші бюллетень 4 наурызда жарияланды, онда Сталин Кремілдегі пәтерінде болды деп жалған хабарланды, бірақ шын мәнінде ол Кунцеводағы саяжайында болды. 5 наурызда екінші бюллетень жарияланып, одан науқастың жағдайы үмітсіз екені белгілі болды.

6 наурызда барлық газеттер 5 наурыз күні сағат 21:50-де КСРО министрлер кеңесінің төрағасы әрі Кеңес Одағы Коммунистік партиясы Орталық Комитетінің хатшысы Иосиф Виссарионович Сталиннің қайтыс болғанын хабарлады.

Сталиннің инсультынан кейін 2 наурызда сағат 12-де Кунцевода КОКП ОК төралқасы бюросының бірінші отырысы өтті. 2, 3, 4, 5 наурыздың шиеленіскен күндері КОКП ОК төралқасы бюросының жаңа отырыстары өтеді. Маленков үкімет тізгінін өз қолына алғаны анық.

5 наурызда күн аяғында тағы бір отырыс өтті. Онда қабылданған қаулы мынаны білдіреді: жоғары партия жетекшілері билікті жаңа басшыға беру рәсімін жүзеге асыруға кірісті. Маленков пен Берияның ұсынысы бойынша сол күні кешке Кремілде КОКП ЖК төралқасының, Министрлер кеңесінің және КСРО Жоғарғы кеңесі төралқасының бірлескен отырысын өткізу туралы шешім қабылданды.

Қабылданған қаулыда «Сталин жолдастың азды-көпті ұзақ уақыт басшылық қызметке қатыспауға әкеп соғатын ауыр кеселіне байланысты Сталин жолдас болмаған кезде партия мен үкіметтің е�� маңызды міндетін үзіліссіз қамтамасыз етуді және елдің бүкіл өмірін дұрыс басқаруды қарастыру...» белгіленді.

Бірлескен отырыс кешкі сағат 8-ге жоспарланған болатын. Сегіз қырықта ғана жиналыс ашылды. Отырыс қысқа болды: бар болғаны он минутқа созылды. Оның басты нәтижесі – Сталин үкімет басшысы қызметінен босатылды. Бұл лауазымды Маленков алды. Сталинді ресми түрде ең жоғарғы үкімет басшысы лауазымында қалдырғылары келмеді.

Маленков Сталин мұрасына басты үміткерлердің бірі болды және Хрущевпен, Бериямен және басқалармен келісе отырып, КСРО-дағы ең маңызды қызмет - Министрлер Кеңесінің Төрағасы болды. Маленков, Берия және басқалар Министрлер Кеңесіндегі лауазымдар әлдеқайда маңызды деп есептеді. Бұған 1941 жылы мамырда Халық комиссарлар кеңесін басқарған Сталиннің саясатындағы өзгеріс нәтижесінде партияның Орталық комитеті емес, КСРО Үкіметі болды, 1940 және 1950 жылдардың басы іс жүзінде мемлекеттік биліктің жоғарғы органына айналды.

Отырыс соңында Хрущев бірлескен отырысты жабық деп жариялады. Отырыстан кейін бір сағаттан соң Сталин көз жұмады. Хрущев өз естелігінде «портфолдерді» бөлу Сталин қайтыс болғаннан кейін жүргізілді дегені қате.

14 наурызда Маленков партия аппаратын бақылауды Хрущевке тапсырып, Орталық Комитеттің хатшысы қызметінен бас тартуға мәжбүр болды. Маленков наурыздық ОК пленумының (1953 ж. 14 наурыз) шешімімен ОК хатшылығындағы жұмысын тастап кеткеніне қарамастан, ол жиырмасыншы жылдардың басындағы Ленин сияқты Орталық комитет төралқасының отырыстарын басқару құқығын алды^[12]. Маленков билік үшін күрестегі басты бәсекені Хрущевпен жүргізілді. Орталық комитет төралқасы отырыстарының күн тәртібін - Маленков пен Хрущевке бірге жасау керек деген келісім болды.

Маленков Бериямен болған одаққа сүйенуін тоқтатты. Бұл одақтан бас тарту Маленковты қуатты қолдаудан айырды, оның айналасында саяси вакуумның пайда болуына ықпал етіп, ақыр аяғында көшбасшылықты жоғалтуға ықпал етті. Дегенмен, Маленков та, Хрущев те Берияда билік үшін күресте мүмкін болатын үшінші күшті көрді. Өзара келісім бойынша Берияны жою туралы шешім қабылданды.

Триумвираттың нақты билігі кезінде — Маленков, Берия, Хрущев — соңғысы, Булганин мен Жуковтың қолдауымен Берияны тұтқындауды ұйымдастырды, кейінірек Маленковты ығыстыра алды^[13].

1953 жылдың тамызында әлі де көпшілікке елдің көшбасшысы ретінде Маленков болып көрінетін. Мәселен, тамыз айының басында өткен КСРО Жоғарғы Кеңесінің сессиясында бағдарлама ретінде қабылданған баяндамамен сөз сөйледі.

Бір ай өткен соң, жағдай күрт өзгерді. Маленковтың бәсекелесі — Никита Хрущев — 1953 жылы 5 наурызда Кремлде бірлескен отырысында қабылданған жоғары партиялық және мемлекеттік органдарды орнатуды жүзеге асыруға кірісті. Бұл нұсқамаға сәйкес, Хрущевке «КОКП Орталық Комитетіндегі жұмысқа шоғырлану» тапсырылды. Мұндай «шоғырланудың» нұсқасын Хрущев мүлтіксіз деп таныды. Хрущевтің бастамасымен КОКП ОК бірінші хатшысы лауазымы құрылып, оны өзі 1953 жылы 7 қыркүйекте атқарды.

Жарты жыл бойы, 1953 жылдың наурызынан қыркүйекке дейін Сталинге тиесілі лауазымды иеленген Маленков оның тікелей мұрагері ретінде қабылданды. Бірақ партияның ОК бас хатшысы қызметін жойған Сталин мұрагерлік үшін арнаулы партиялық лауазымды қалдырған жоқ және осылайша оның мұрагерлерін басшылық мәселесін «автоматты түрде» шешу құқығынан айырды. Хрущев осыған ұқсас маңызды лауазымды енгізуге қол жеткізіп, қалаған мақсатына жетті, партия жетекшісі — елдің көшбасшысы деген сталиндік сұрақтың тұжырымын қайта жандандырды.

Орталық комитеттің қыркүйек Пленумы кезінде пленум отырыстарының арасында Маленков күтпеген жерден Төралқа мүшелеріне Хрущевті Орталық комитеттің бірінші хатшысы етіп сайлау туралы ұсынысын жолдады. Булганин бұл ұсынысты ықыласпен қолдады. Қалғандары бұл ұсынысты ұстамдылықпен қабылдады. Елдің бас жетекшісі Маленковтың мұндай ұсыныс жасауға итермелеуі оны басқа төралқа мүшелерінің қолдауына ықпал етті. Пленумда осындай шешім ұсынылды. Сөзбе-сөз жұмыстың соңғы минуттарында, ешқандай талқылаусыз, Н.С.Хрущев бірауыздан партияның бірінші хатшысы болып сайланды.

Бұл лауазымның құрылуы Бас хатшы лауазымының нақты қайта жандануын білдірді. Бірінші хатшы лауазымы 1920-жылдардағы Бас хатшы лаууазымындай партия жарғысында қарастырылмаған еді. 1953 жылы қыркүйекте бірінші хатшы лауазымының белгіленуі де осыдан жарты жыл бұрын Орталық Комитеттің наурыз Пленумында қабылданған ұжымдық басшылық қағидасынан бас тартуды білдірді.

ОК бірінші хатшысы лауазымына ие болған Хрущев мемлекеттік құрылымдар иерархиясындағы жетекші лауазымына сәйкес орынға бірден ие болмады. Саяси билік бірінші хатшы мен коммунистердің консервативтік қанаты қолдайтын КСРО министрлер кеңесінің төрағасы арасында бөлінді. Ал ел басшысы сол кездегі ұғым бойынша үкімет басшысы лауазымына лайық болатын. Мұндай қызметте Ленин де, Сталин де болды. Хрущев та оны алды, бірақ бірден емес, 1953 жылғы қыркүйек Пленумынан кейін төрт жарым жылдан соң.

1953 жылдың қыркүйегінен кейін Маленков әлі де Хрущевпен басшылықты бөлісуге тырысты, бірақ ол сәтті болмады. Содан кейін Маленков Министрлер кеңесінің төрағасы болып бір жарым жылға жетер-жетпес уақыт қызмет етті. Бұл оның саяси мансабының аяқталуы еді.

1957 жылы маусымда сталиншілер тобы: Маленков, Молотов, Каганович және т.б. Хрущевті орнынан түсірудің алғашқы әрекетін жасады. Төрт күнге созылған ОК төралқасының отырысында Төралқаның 7 мүшесі Хрущевті ОК бірінші хатшысы қызметінен босатуға дауыс берді. Олар Хрущевті асыра сілтеушілік пен партияның беделін түсірді деп айыптады, орнынан алып тастағаннан кейін оны ауыл шаруашылығы министрі етіп тағайындауды ойлады.

КОКП ОК бірінші хатшысы қызметі жойылуы тиіс еді. Маленковтың пікірінше, ОК төралқасы мәжілістерін Министрлер Кеңесінің басшысы, Сабуров пен Первухиннің пікірінше, Төралқаның барлық мүшелері кезекпен жүргізуі керек еді. Ескі сталиндік гвардия Вячеслав Молотовты партия жетекшілігіне кандидат деп есептеді.

1957 жылғы 18 маусым — КОКП ОК төралқасы Н.С.Хрущевті КОКП ОК бірінші хатшысы қызметінен алу туралы шешім қабылдады.

Министрлер кеңесі төрағасы Булганин ішкі істер министріне ОК төралқасының шешімі туралы облыстық комитеттерге және республикалық Орталық комитеттерге шифрланған жеделхаттар жіберуді бұйырды, ал ТАСС пен радио және теледидар мемлекеттік комитетінің басшыларына бұл жайлы бұқаралық ақпарат құралдарында хабарлауды бұйырды. Алайда олар бұл бұйрықтарды орындамады, өйткені Хрущев ОК хатшылығы елді басқаруды өз қолына алуы үшін шаралар қолданып үлгерді. ОК төралқасының мәжілісі өтіп жатқан кезде ОК хатшылығының қызметкерлері Хрущевке адал ОК мүшелерін хабардар етіп, оларды Төралқаға тойтарыс беруді ұйымдастыру үшін жинай бастады, ал осы уақытта, ОК төралқасының барлық мүшелерін жинау керек деген сылтаумен Микоян Төралқа отырысын келесі күні жалғастыруға қол жеткізді.

Хрущев Маршал Жуковтың бейтарап болған жағдайында Төралқа көтерілісшілеріне қарсы жақсы қаруланған МҚК бөлімшелерін қолдана алар еді. Егер 1953 жылы маусымда Маленков пен Хрущев Берияның оларға қарсы ІІМ қарулы адамдарын қолданады деп қорыққан болса, енді Маленков пен оның одақтастарына қарсы МҚК төрағасы Серов пен оның адамдары Хрущевтың жағында шығады деп қорықты. Бұл кезде бір-бірімен күресуші тараптар Жуковтың қолдауын іздеді. Оның орны 1953 жылдың маусымындағы лауазымынан айтарлықтай ерекшеленді. Сол кезде ол одан жоғары тұрған бастықтары Булганин мен Маленковтың бұйрықтарын бұлжытпай орындайтын. Енді ол ОК төралқасының мүшелігіне кандидат және Қорғаныс министрі еді. Уақытша қос билік жағдайында Жуков күресуші топтардың өзіне тәуелділігін сезінді. Ақырында Жуков Хрущевтің жағына шықты.

19 маусымда тағы да жалғасқан ОК төралқасының отырысы алдында Хрущев өз жақтастарымен кездесу өткізді. Жуков Хрущевке: «Мен оларды тұтқындаймын, менде бәрі дайын», — деді. Фурцева Жуковты қолдады: «Дұрыс, оларды алып тастау керек». Суслов пен Мухитдинов қарсы болды. Бұл ретте хатшылық ОК төралқасынан жасырын түрде астанадан тыс жерде жүрген ОК мүшелерін Мәскеуге шақыруды ұйымдастырды. Оларды Мәскеуге әуе күштерінің ұшақтарымен жеткізді. 19 маусымда Мәскеуде ОК бірнеше ондаған мүшелері мен мүшелігіне кандидаттар жиналды. Бұл адамдардың әрекетін Фурцева мен Игнатов үйлестірді. Олар ОК төралқасының мүшелерімен келіссөздер жүргізу үшін 20 адамнан тұратын делегация құрады.

Жуков төралқа отырысында елдің бүлікшіл қарулы күштерінің басшысы ретінде әрекет ету ниетін мәлімдеді. Жуковтың байбаламы, басқа күш министрлерінің белсенді көмегі, ТАСС пен Гостелерадионың іріткісі, ОК мүшелерінің қысымы – Төралқа мүшелеріне әсер етті. 20-21 маусымда Төралқа отырысы жалғасты. Пікірталас өте қызу өтті. К.Е.Ворошилов оның Саяси бюрода жұмыс істеген бүкіл кезеңінде мұндай ештеңе болмағанына шағымданды. Қызу байбаламға шыдай алмаған Брежнев есінен танып, жиналыс бөлмесінен шығарылды. Свердлов залына жиналған ОК мүшелері пленум шақыру ниетіне қол жеткізді.

1957 жылы 22 маусымда ОК пленумы ашылды, онда ОК төралқасы мүшелерінің көпшілігі Н.Хрущевке қарсы болғандығын көзге түсірмеу үшін Суслов, Хрущев және басқалары негізгі кінәні — Маленков, Каганович және Молотов үшеуіне артуға тырысты. Баяндамашының бағалары залда қолдау тапқаны бірден белгілі болды.

Пленум 22-29 маусым аралығында сегіз күнге созылды. Пленумның (тек 4 шілдеде жарияланды) «Г.М.Маленковтың, Л.М.Кагановичтің, В.М.Молотовтың антипартиялық тобы туралы» қаулысы бірауыздан, біреуі қалыс қалғандығына (В. М. Молотов) қарамастан қабылданды. Пленумда ОК құрамынан Молотов, Маленков, Каганович, Шепилов шығарылды. Хрущев төртеуі де тұтқындалмағандығын және атылмағандығын бірнеше рет атап өтіп, бұны өзінің еңбегі деп қарады. Қарсыластары да оны тұтқынға алуды ұсынбағанын, тіпті ОК төралқасы мүшелігінен шығаруды да ұсынбағанын ол айтпады.

1957 жылғы маусым оқиғасы елдің жоғарғы партиялық басшылығының тағдыры айтарлықтай қорғаныс министрі Г.К.Жуков тұлғасында КСРО қарулы күштері басшылығының ұстанымына байланысты екенін көрсетті. Жуковтың оның бұйрығынсыз танктер қозғалмайды деген сөзін есіне алып, Хрущев жиі қайталады. Маусымдағы саяси ұрыстардың ортасында Жуков Хрущевтің қарсыластарына оның халыққа жүгінгені жеткілікті — сол кезде бәрі оны қолдайтынын айтты. Жуковтың немқұрайлы мәлімдемесі төрт айдан кейін маршалдың бонапартизм және өзін-өзі мақтауымен айыпталып, КСРО қорғаныс министрі қызметінен босатылуына себеп болды.

1958 жылы Хрущев КСРО министрлер кеңесі төрағасы қызметін КОКП ОК бірінші хатшысы лауазымымен біріктіре бастағаннан кейін оның ұстанымы нығая түсті. Үкімет пен Коммунистік партия басшысы лауазымдарының бірігуі «басшылықтың алқалылығын тоқтатып», партиялық және мемлекеттік атқарушы биліктің бір қолға шоғырлануына әкелді.

КСРО-ға барған француз социалисті Гастон Деффер 1964 жылдың наурыз айында «Meridional» газетінде мақала жариялады, онда ол «Хрущевті жуырда орнынан алынып тасталуы сөзсіз ...» деп сендірді.

1964 жылдың алғашқы 9 айында Хрущев Мәскеуден тыс жерде 150 күн болды. Хрущевтің және оның көптеген көмекшілерінің Мәскеуден тыс жерде болуы оған қарсы астыртын әрекет дайындауды жеңілдетті.

Брежнев Хрущевті қызметінен босатуды ұйымдастыру бойынша практикалық жұмыс жүргізді, бұл мәселе бойынша Орталық Комитет төралқасының әрбір мүшесімен және мүшелігіне кандидатпен жеке сөйлесті.

В.Семичастный куәландырғандай, Брежнев 1964 жылдың көктемінде Хрущевті физикалық түрде шеттетуді талап ете бастады. Бұл жағдайда оның биліктен кетіру себептерін түсіндірмей-ақ қоюға болар еді. Брежнев бұл ұсыныстарды Хрущевтің Мысырға сапары кезінде (1964 ж. 8-25 мамыр) айта бастады. Семичастный мен Шелепин Брежнев пен оның одақтастарының өзгелердің қолымен қылмыс жасамақшы екендігін түсінді. Бұрынғы комсомол жетекшілері Брежнев пен оның сыбайластарының опасыздығын ұқты. Өйткені, соңғысы Хрущевтің өліміне Шелепин мен Семичастныйды кінәлап, содан кейін оларды тез арада шеттетіп, Хрущевті өлтірген және ОК төралқасының басқа мүшелерін өлтіруге дайындалған зұлым қастандықтан елдің құтқарылғанын жариялауы мүмкін еді.

1964 жылы 13 қазанда сағат 16.00-де Кремілде Бірінші хатшының кабинетінде ОК төралқасының отырысы басталды. Бүлікшілер 1957 жылғы Маленковтың, Булганиннің және басқалардың қателіктерін қайталамады — енді бүлікшілер МҚК-ның, Қорғаныс министрлігінің және Орталық Комитет мүшелерінің едәуір бөлігінің толық қолдауына сене алды. Хрущевті қызметінен босату керек деген ұсынысты бірінші болып Геннадий Воронов айтты. Отырыс кешкі сағат 8-ге дейін жалғасты. Үкімет басшысы айыптаулардың бірталай тізіміне тап болды: ауыл шаруашылығының күйреуі мен шетелден астық сатып алудан бастап екі жыл ішінде оның мыңнан астам фотосуреттерінің баспасөзде жариялануына дейін. Келесі күні отырыс жалғасты. А.Косыгин өз сөзінде екінші хатшы қызметін енгізуді ұсынды. Брежнев Хрущевке сөйлеген сөзінде: «Мен сіздермен 1938 жылдан бері біргемін. 1957 жылы мен сен үшін соғыстым. Мен ар-ұжданыммен мәмілеге келе алмаймын ... Хрущевті қызметінен босатыңыз, лауазымдарды бөліңіз».

Хрущев отырыстың соңында сөз сөйледі. Ол өз сөзінде: «Мен сіздермен бірге партияға қарсы топқа қарсы күрестім. Мен сіздердің адалдықтарыңызды бағалаймын... Мен екі пост алмауға тырыстым, бірақ маған осы екі постты сіздер бердіңіздер! ...Сахнадан шыға келе, қайталап айтамын: мен сіздермен күреспеймін... Мен қазір уайымдап, қуанып отырмын, өйткені ОК төралқасының мүшелері ОК Бірінші хатшының қызметін бақылай және толық дауыспен сөйлей бастаған кезең келді... Мен «культпін» бе? Сіздер мені б... деп ластадыңыздар, мен: «Дұрыс» деймін. Бұл культ па?! Орталық комитет төралқасының бүгінгі отырысы партияның жеңісі... Маған отставкаға кетуге мүмкіндік бергеніңіздер үшін алғыс айтамын. Сіздерді менің атымнан өтініш жазуларыңызды өтінемін, мен оған қол қоямын. Мен партияның мүддесі үшін бәрін жасауға дайынмын... Мүмкін сіздер қандай да бір құрметті лауазымды орнатасыздар деп ойлаймын. Бірақ мен бұны сіздерден сұрамаймын. Менің қайда тұратындығымды өзідеріңіз шешіңіздер. Қажет болса, кез келген жерге баруға дайынмын. Сын үшін, жылдар бойы бірге жұмыс істегендеріңіз үшін және мені зейнеткерлікке шығаруға дайын болғандарыңыз үшін тағы да рақмет».

Төралқаның шешімімен Хрущевтің атынан оның отставкаға кетуін жайлы өтініш дайындалды. Хрущев оған қол қойды. Содан кейін Брежнев Николай Подгорныйды КОКП ОК бірінші хатшысы етіп сайлауды ұсынды, бірақ ол бұдан бас тарта бастап, бұл қызметке Леонид Брежневті ұсынды. Бұл шешім қабылданды. Сондай-ақ КСРО министрлер кеңесінің Төрағасы қызметіне Алексей Косыгинді ұсыну туралы шешім қабылданды.

14 қазан күні кешке Кремльдің Свердлов залында өткен Орталық Комитеттің Пленумында Суслов ОК төралқасының отырысында Хрущевке тағылған айыптарды қорытындылайтын екі сағаттық баяндама жасады. Пленумда «партиядан шығарылсын!», «сотқа беріңдер!» деген талаптар қойылды. Хрущев бетін қолымен жауып, қимылсыз отырды. Суслов Хрущевтің отставкаға кетуін өтінген өтінішін, сондай-ақ Хрущев денсаулығына байланысты қызметінен босатылып жатқаны туралы қаулы жобасын оқыды. Содан кейін Хрущевтің отставкаға кету жайлы қаулысын бірауыздан қабылдады.

Молотов, Каганович, Маленков және басқаларына қарағанда Хрущев партиядан шығарылмады. Ол келесі съездке дейін (1966) Орталық Комитеттің мүшесі болып қала берді. Оған кеңес басшыларының қолында болған көптеген материалдық игіліктерді де қалды.

1964 жылы 14 қазанда ОК пленумында Брежнев КОКП ОК бірінші хатшысы болып сайланды. 1966 жылы өткен КОКП XXIII съезінде КОКП Жарғысына өзгерістер енгізілді. Жарғыға «бас хатшы» қызметі енгізілді, бұл қызметті Л.И.Брежнев алды. Бұл ретте «КОКП ОК саяси бюросы» атауы 1952 жылдан бері жұмыс істеп келе жатқан «КОКП ОК төралқасы» деген атаумен алмастырылды.

1974 жылы Брежневтің денсаулығы күрт нашарлап, 1976 жылы ауыр инсульт алды. Тіс протездеріне байланысты сөздері түсініксіз болды. Беріштік құбылыстар, сылбырлық жүріс, тез шаршағыштық байқалды. Жазбаша мәтінсіз ол үлкен аудиторияда ғана емес, Саяси Бюроның отырыстарында да сөз сөйлей алмады. Брежнев өз мүмкіндіктерінің әлсіреу дәрежесін түсінді, оны бұл жағдай қинады. Оның отставкаға кетуі туралы мәселе екі рет көтерілді, бірақ оған Саяси Бюроның барлық ықпалды мүшелері қарсы болды. 1979 жылдың сәуірінде ол тағы да зейнеткерлікке шығу ниеті туралы айтты, бірақ Саяси бюро мәселені талқылағаннан кейін оның жұмысын жалғастыруды қолдады.

Партияның XXV съезі қарсаңында Брежневті жақтағандардың жақын ортасы бас хатшының денсаулығының нашарлауын пайдаланып, Подгорный партия жетекшісі лауазымына үміткер болуы мүмкін деп қауіптенді. Бірақ съезде бұл болмағанымен, 1977 жылдың жазында сау Подгорный зейнеткерлікке жіберілді, ал науқас бас хатшы Жоғарғы Кеңес төралқасының Төрағасы қызметіне кірісті. Кейіннен бұл екі лауазымды біріктіру КСРО ыдырағанға дейін сақталып келген дәстүрге айналды.

1976 жылы Брежнев Григорий Романовты мұрагер ретінде көрді. Қарт Суслов пен Косыгин оны өздерінің орнына, болашақ партия мен мемлекет басшылығына дайындады. Осы мақсатта Романов ОК саяси бюросына тең құқықты мүше ретінде ұсынылды. Алайда, 1979 жылы 48 жастағы Михаил Горбачевтың Саяси Бюро мүшелігіне кандидат (Андроповтың ұсынысы бойынша), 1980 жылы Саяси Бюро мүшесі болып сайлануымен 57 жастағы Романовтың жастық артықшылығы өшіп қалды.

Дмитрий Устинов Брежневке орасан зор ықпал етті, бірақ ол ешқашан саяси ықпал тұрғысынан кеңірек орынды талап еткен емес.

Кейбір мәліметтерге қарағанда, Брежнев Владимир Щербицкийді бас хатшы лауазымында өзінің мұрагері ретінде қарастырған. Бұл нұсқаны Гришин де растады, ол өз естелігінде Брежнев Щербицкийді ОК келесі Пленумында Щербицкийді бас хатшы етіп ұсынбақшы болды, өзі партия төрағасы қызметіне ауысуды ойлап жүргенін жазды. КОКП ОК хатшысы Иван Капитонов өз естелігінде дәл осындай нұсқаны растайды.

Брежневтің ауруы дамып келе жатқан кезде КСРО-ның сыртқы және қорғаныс саясатын Устинов, Андропов және Громыкодан тұратын үштік айқындады.

Идеология жағынан кеңес дәуіріндегі ОК хатшысы қызметі дәстүрлі түрде маңыздылығы жағынан екінші хатшы және шын мәнінде жоғарғы басшылықтағы екінші тұлға ретінде қарастырылды. Бұл қызметті ұзақ жылдар бойы Брежневтің тұсында Михаил Суслов атқарды. 1982 жылы қаңтарда қайтыс болғаннан кейін партия басшылығында осы лауазым үшін күрес басталды. Сол кездің өзінде Андропов пен Черненко арасындағы бақталастық анық байқалды. 1982 жылы мамырда бұл қызметке Юрий Андропов сайланды. 1982 жылдың шілдесінде Андропов де-юре ғана емес, сонымен қатар де-факто партиядағы екінші адам болды және Брежневтің ықтимал мұрагері ретінде қарастырыла бастады. Бірақ Брежнев өзінің мұрагеріне қатысты түпкілікті таңдау жасамады, бірде не Щербицкий, не Черненко деп атады.

1982 жылы 10 қарашада Брежнев қайтыс болды, сол күні оңашаланып, Министрлер кеңесі төрағасы Николай Тихоновтың қатысуымен триумвират Бас хатшы мәселесін шешті. Устинов Брежневтің ең жақын серігі Константин Черненконың бос тұрған бас хатшы лауазымына үлкен үміттері бар екенін білді. 10 қараша күні кешке Саяси бюроның шұғыл отырысында Тихонов бұл қызметке оның кандидатурасын ұсынуға дайындалып жатқан. Тихоновтың ықтимал бастамасын «бейтараптандыру» үшін Устинов Черненконың бас хатшы лауазымына Андроповтың кандидатурасын ұсынуды өтінді. Черненко Устинов бастамасының артында қарсы тұра алмайтын келісімдер жасырылған деген қорытындыға келіп, келісімін білдірді. Мәселе шешілді. КОКП ОК пленумы Андроповты бұл қызметке бекітті.

1983 жылы 1 қыркүйекте Андропов өміріндегі Саяси бюроның соңғы отырысын жүргізді. Өте нашар көрінді. Ол кезде жасанды бүйрекпен өмір сүріп жүрген еді. 1984 жылы 9 ақпанда екі бүйрегінің тоқтап қалуынан қайтыс болды.

1984 жылы 10 ақпанда Андропов қайтыс болғаннан кейінгі күні Саяси бюроның кезектен тыс отырысы басталды. 1982 жылдың қарашасындағыдай, Брежнев қайтыс болғаннан кейін бұл кездесудің алдында Саяси Бюро мүшелерінің бейресми отырыстары өтті. Барлығы төртеудің: Устинов, Черненко, Громыко, Тихонов келіссөздерінде шешілді.

Бұл келіссөздерде жиналғандарды таң қалдырған Андрей Громыко бас хатшы лауазымын алу мақсатында жағдайды байқап біле бастады. Оқиғалардың мұндай өрісіне жол бермеуге тырысқан Устинов бұл қызметке Черненконы ұсынды. Бұл кандидатура бәріне жақты.

Ол кезде жас Горбачевтің кандидатурасы байыптап қарастырылмады: партия ақсақалдары оның жоғары билікке келгеннен кейін олармен тез қоштаса алатынынан қорықты. Ал Горбачевтың өзі Андропов қайтыс болғаннан кейін Устиновпен сөйлескенде, оған қолдау көрсетуге уәде беріп, бас хатшы болуды ұсынды, бірақ Устинов: «Мен қартайдым, әмбе ауруларым көп. Черненко алсын». Екі айдан кейін Горбачев ОК екінші хатшысы қызметіне де-факто кіріседі.

1984 жылы 13 ақпанда Черненко КОКП орталық комитетінің Бас хатшысы болып сайланды. Саясатта Черненко Андроповтан кейін Брежнев тәсіліне оралуға тырысты. Ол Сталин туралы жақсы айтты, оның сіңірген еңбегін бағалады, бірақ ақтауға уақыт жеткіліксіз болды. Ол В.М.Молотовты партия қатарына қайта алды.

1984 жылдың аяғынан бастап ауыр сырқатына байланысты жұмысқа сирек келетін, жұмыста болатын күндері кабинетінде екі-үш сағаттан аспайтын уақыт қана отыратын. Оны жұмысқа мүгедектер арбасында алып келетін. Әрең сөйлейтін. Өмірінің соңғы айларында Черненко ауруханада жатты, бірақ қажет болған жағдайда киімін ауыстырып, үстел басына отырғызып, теледидар камераларының алдында белсенді қоғамдық-саяси белсенділікті көрсететін.

Черненко 1985 жылы 10 наурызда қайтыс болды. Қызыл алаңда жерлеу рәсімі 13 наурызда, яғни қайтыс болғаннан кейін екі күннен соң өтті. Бір қызығы, Брежнев те, Андропов та қайтыс болғаннан кейін төрт күннен кейін жерленген.

1985 жылы наурызда Черненко қайтыс болғаннан кейін жаңа бас хатшы мәселесі тез шешілді. Қаралы хабар түскеннен кейін бірден осы мәселе бойынша кеңестер жүргізілді. Горбачевты бас хатшы етіп сайлауды табанды түрде жақтаған Сыртқы істер министрі Громыко кеңестерге барынша белсенді түрде қатысқаны белгілі.

Горбачевты ОК бас хатшысы қызметіне ұсынуда Громыко шешуші рөл атқарды, оның ұлы, Африка зерттеулері институтының директоры Ан. А. Громыко арқылы өзінің жақтастары Яковлев және Примаковпен жасырын келіссөздер жүргізді. Громыко Горбачевтің кандидатурасын қолдағаны үшін КСРО Жоғарғы Кеңесі төралқасы төрағасы лауазымын иеленуге уәде алды. 1985 жылы 11 наурызда қайтыс болған Черненконың орнына Бас хатшының кандидатурасы туралы шешім қабылдаған КОКП ОК саяси бюросының отырысында Громыко Горбачевті сайлауды ұсынды. Дәл сол күні жетекшілердің ескі гвардиясымен бірігіп, осы ұсынысымен ОК пленумында сөз сөйледі.

Горбачевтің ықтимал бәсекелестері ОК хатшысы Григорий Романов пен Мәскеу қалалық партия комитетінің бірінші хатшысы Виктор Гришин болды. Алайда, олардың бәсекелестігі іс жүзінде алдын-ала кеңесулерден ары аспады. Щербицкий 11 наурызда АҚШ-та болуына байланысты жаңа бас хатшының кандидатурасын талқылаған Саяси бюроның отырысына қатысқан жоқ. Сондай-ақ Саяси бюроның отырысына Палангада демалыста жүрген Григорий Романов пен алдағы кездесуден хабарсыз болған, соның салдарынан Алматыдан ұшып үлгермеген Дінмұхамед Қонаев та қатысқан жоқ. Горбачев бас хатшы болып сайланғаннан кейін үш ай өткен соң Романов «денсаулығына байланысты» зейнеткерлікке шықты. Келесі бір жарым жыл ішінде Гришин мен Қонаев қызметтерінен айырылды.

Горбачев билікте болған алғашқы үш жарым жыл ішінде өзінің көшбасшылық менмендігін КОКП Орталық Комитетінің бас хатшысы лауазымымен шектеді. Алайда, 1988 жылдың күзінде Брежнев, Андропов және Черненко сияқты қайталамақ болып, жоғары партиялық қызметті жоғары мемлекеттік қызметпен біріктіруді ұйғарды. Осы жоспарды жүзеге асыру үшін 1985 жылдың шілде айынан бастап КСРО Жоғарғы Кеңесі төралқасының төрағасы болған Громыконы шұғыл түрде зейнеткерлікке жіберілді.

1990 жылы наурызда КОКП Орталық Комитетінің пленумында Горбачев КСРО Конституциясынан партияның кеңестік қоғам өміріндегі жетекші рөлі туралы 6 және 7-баптарды алып тастауды ұсынды. 1990 жылы наурызда КСРО Президенті лауазымы Горбачев тұсында енгізілді және былайша айтқанда, маңызды кезең болды: оның құрылуы саяси жүйедегі ірі өзгерістерді атап өтті, ең алдымен КОКП-ның елде жетекші рөлін конституциялық мойындаудан бас тартумен байланысты.

КОКП XXVIII съезі (1990 ж. шілде) бас хатшыны бұрынғыдай КОКП Орталық Комитетінің пленумы емес, тікелей съезд сайлайтынын белгіледі.

1990-1991 жж. КОКП ОК бас хатшысының орынбасары қызметі болды. Бұл лауазымды атқарған жалғыз адам Бас хатшыны теориялық тұрғыдан ауыстырған В.А.Ивашко болды. 1991 жылғы тамыз оқиғасы кезінде КОКП ОК Бас хатшысының орынбасары Фороста үйқамақта отырған Горбачевтің міндетін ешбір жағынан көрсетпей орындау мүмкіндігінен іс жүзінде айырылды.

1991 жылғы 19-21 тамыздағы оқиғалар ТЖМК-нің сәтсіздігімен және өзін-өзі таратуымен аяқталды және бұл оқиғалар КОКП-ға тыйым салуды алдын ала анықтады.

1991 жылы 23 тамызда түске дейін Горбачев РКФСР Жоғарғы Кеңесінің сессиясында сөз сөйледі, оны сессиясында салқын қарсы алды. Оның қарсылығына қарамастан, РКФСР Президенті Борис Ельцин залда РКФСР Коммунистік партиясының қызметін тоқтату туралы Жарлыққа қол қойды. ��ұл жарлық КОКП ұйымдық құрылымдарын тарату туралы жарлық ретінде қабылданды.

Сол күні КСРО Президенті, КОКП Орталық Комитетінің Бас хатшысы Горбачевтің шешіміне сәйкес және Мәскеу әкімі Попов өкімінің негізінде сағат 15.00-ден бастап КОКП ОК ғимараттары және КОКП ОК ғимараттарының бүкіл кешенінің есіктеріне сүргі соғылды. Рой Медведевтің пікірінше, КОКП орталық органдарын жоюды бастауға РКФСР Коммунистік партиясына ғана қатысты Ельциннің жарлығы емес, дәл осы қарар мүмкіндік берді.

1991 жылы 24 тамызда Кремілге бас хатшыға шақырылған Попов пен Лужковтың айтарлықтай дәрежедегі қысымымен Михаил Горбачев КОКП ОК бас хатшысы қызметінен кетіп, КОКП орталық комитетін таратып жіберді.

Сол күні Горбачев КСРО Президенті ретінде: «Халық депутаттары Кеңестері КОКП-ның мүлкін қарамағына алды» деген Жарлыққа қол қойды.

25 тамызда КОКП-ға тиесілі барлық мүлік РКФСР-дің мемлекеттік меншігі деп жарияланды. Жарлық: «КОКП Орталық Комитетінің таратылуына байланысты...» деген сөздермен басталады.

29 тамызда КСРО Жоғарғы Кеңесі өз Жарлығымен бүкіл КСРО аумағында КОКП қызметін тоқтатты, ал РКФСР Президенті 1991 жылғы 6 қарашадағы жарлығымен КОКП және Ресейдің республикалық ұйымы – РКФСР коммунистік партиясының қызметін республика аумағында түпкілікті тоқтатты. Бірақ 1992 жылы 30 қарашада Ресей Федерациясының Конституциялық соты КОКП бастауыш ұйымдары – РКФСР КП таратуды конституциялық емес деп таныды.

Партия жетекшілері, әдетте, жоғары мемлекеттік лауазымдардың бірін де атқарды. Ленин (1917 ж. бастап), Сталин (1941 ж. бастап) және Хрущев (1958 ж. бастап) үкіметті — Халық комиссарлар кеңесін басқарды, кейіннен Министрлер кеңесі деп аталды. Сталин партиялық және мемлекеттік қызметтерді біріктіре отырып, баспасөзде және ресми құжаттарда көбінесе «мемлекеттік» жағынан әрекет етті. Сталин 1922 жылы 3 сәуірде Орталық Комитеттің Бас хатшысы болып сайланды, бұл қызметте 1952 жылдың қазан айына дейін қалды. Орталық Комитеттің қазан пленумынан кейін Сталин КСРО Министрлер Кеңесінің төрағасы қызметін сақтай отырып, партия хатшыларының бірі ғана болып қалды, ал бас хатшылық қызметі жойылды. Ресми партия жетекшісі лауазымы (1952 жылы қазанда БК(б)П басқаша КОКП болып өзгертілді) Сталин қайтыс болғаннан кейін жарты жылдан соң 1953 жылы ғана қалпына келтірілді. Бұл қызметке Хрущев сайланды, ол наурыз айында партия аппаратын басқарды, бірақ 1953 жылдың қыркүйегіне дейін КОКП Орталық Комитеті төралқасының отырыстарын басқарған ол емес, Министрлер Кеңесін басқарған Георгий Маленков болды. Көптеген ақпарат көздері Маленковты сол кездегі КСРО-ның нақты басшысы деп санайды. Кейіннен Маленков Хрущевке қарсы күресте өз орнын жоғалтты, содан бері КОКП ОК бірінші хатшы (кейінірек бұл лауазым қайтадан Бас хатшы болып өзгертілді) қызметін атқарған адам КСРО-ның саяси жетекшісі болды.

Партиялық басшылықты ең жоғары мемлекеттік лауазыммен ұштастыру дәстүрі 1977 жылдың жазында Жоғарғы Кеңес төралқасының төрағасы болған Брежнев билігінің екінші жартысында басталды. Дәл осындай лауазымды Андропов пен Черненко да атқарды. Горбачев Бас хатшы болып сайланғаннан кейін үш жарым жылдан кейін ғана ресми мемлекет басшысы болды. КСРО Президенті лауазымын енгізгеннен кейін Горбачев Бас хатшы лауазымының орнына осы нақты лауазымды атап өткенді жөн көрді.

ТАӘ менен билік еткен жылдары	Лауазымдары
Сталин И. В. (1924—1953)	РК(б)П ОК бас хатшысы (3.04.1922—1925), 1925 ж. бастап қазан 1952 дейін — БК(б)П ОК. Ленин қайтыс болғаннан кейін (21.01.1924 ж.) партия мен мемлекет басшылығы бірте-бірте оған өтті. КСРО Халық Комиссарлары Кеңесінің Төрағасы (06.05.1941-03.15.1946), КСРО Министрлер Кеңесінің Төрағасы (19.03.1946-03.05.1953)
Маленков Г. М.	1953 жылдың 5 наурызынан 14 наурызына дейін КОКП ОК хатшысы және КСРО Министрлер Кеңесінің Төрағасы қызметтерін қатар атқарды[14].
Хрущев Н. С. (1953—1964)	КОКП ОК бірінші хатшысы (13.09.1953-10.14.1964), КСРО Министрлер Кеңесінің Төрағасы (27.03.1958-10.15.1964)
Брежнев Л.И. (1964—1982)	КОКП ОК бірінші хатшысы (14.10.1964-04.8.1966), КОКП ОК бас хатшысы (04.08.1966-11.10.1982), КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының Төрағасы (16.06.1977-11.10.1982)
Андропов Ю. В. (1982—1984)	КОКП ОК бас хатшысы (12.11.1982 – 02.09.1984), КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының Төрағасы (16.06.1983 – 09.02.1984)
Черненко К. У. (1984—1985)	КОКП ОК бас хатшысы (13.02.1984—10.03.1985), КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының Төрағасы (11.04.1984—10.03.1985)
Горбачев М. С. (1985—1991)	КОКП ОК бас хатшысы (11.03.1985—24.08.1991; 1990 жылы 14 наурызда конституцияның 6-бабының күші жойылып, КОКП ресми түрде жетекші күш болып саналмады, бірақ 1991 жылғы тамыз оқиғасына дейін билеуші партия болып қала берді), КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының Төрағасы (1.10.1988—25.05.1989), КСРО Жоғарғы Кеңесінің Төрағасы (25.05.1989—15.03.1990), КСРО Президенті (15.03.1990—25.12.1991)