Tomé de Aquino

Tomé de Aquino naceu en 1224 ou 1225 no castelo de Roccasecca, preto de Aquino, no seo dunha numerosa e nobre familia de ascendencia xermana.^[17][3] O seu pai, Landolfo, descendente dos condes de Aquino, estaba emparentado co emperador Federico II. A súa nai, Teodora, era filla dos condes de Taete e Chieti. Foi Tomé o menor de nove irmáns. Segundo unha lenda, Bonus, un santo ermitán, predixo a Teodora que o seu fillo ordenaríase dominico e chegaría a alcanzar a santidade. ^[18][19][20]

Cumpridos os cinco anos, Tomé recibiu os seus primeiros ensinos na abadía de Montecasino, da que un tío seu era abade. Os seus biógrafos Guilelmus de Tocco, Bernardo Guido e Pedro Calo destacan a súa singular e temperá devoción sinalando que desde bebé, aferrábase fortemente a un papiro que tiña escrito o Avemaría.^[21] Comezou entón a súa aprendizaxe de gramática, moral, música e relixión ata que en 1239 o emperador Federico II decretou a expulsión dos monxes. Entón, o mozo Tomé continuou a súa educación na Universidade de Nápoles onde o estudo das artes liberais, o currículo educativo da época, púxoo en contacto cos principios da lóxica aristotélica. En 1244, á idade de dezanove anos, Tomé decidiu unirse á recentemente fundada Orde dominica grazas á amizade que trabara co mestre xeral Xoán de Wildeshausen, por cuxa vida austera e intelectual sentíose atraído despois de coñecelo anteriormente nun convento de Nápoles.^[22]

A decisión contrariou á súa familia, que planificara que Tomé sucedese ao seu tío á fronte da abadía de Montecasino.^[22] Decatados de que Tomé dirixiríase a Roma para iniciarse nos estudos do noviciado, os seus irmáns secuestrárono e retiverono durante máis dun ano nos castelos familiares de monte San Giovanni e Roccasecca nun intento de evitar que asumise o hábito dominico e para obrigalo a renunciar á súa nova aspiración. Pasou este tempo de proba dando clases particulares ás súas irmás e comunicándose con membros da Orde Dominica.^[23] Os familiares desesperáronse por disuadir a Tomé, que seguía decidido a unirse aos dominicos. Nun momento, dous dos seus irmáns recorreron á medida de contratar a unha prostituta para seducilo. Segundo a lenda, Tomé afastouna empuñando un ferro de lume e dous anxos aparecéronselle mentres durmía e fortaleceron a súa determinación de permanecer célibe. Ao ver que todos os seus intentos de disuadir a Tomé fracasaran, Teodora buscou salvar a dignidade da familia facendo que Tomé escapase pola xanela durante a noite.^[24]

Logrou fuxir do castelo e trasladouse a París para afastarse da súa familia. O Aquinate sorprendeu aos frades cando viron que se dedicou a ler e memorizar a Biblia e as Sententias de Pedro Lombardo, mesmo comentara un apartado das Refutacións sofísticas de Aristóteles que eran as referencias para os estudos da época.

A Universidade de París era ideal para as aspiracións do mozo Tomé pola súa marcada predisposición ao Trivium (xa tradicional en París) e polas súas escolas de teoloxía. Tivo por mestres máis destacados a Alexander Hales e a Alberte o Magno, ambos acolledores da doutrina aristotélica (especialmente o segundo). Entre os seus compañeiros estaba Boaventura de Bagnoregio con quen mantivo unha singular relación de amizade, aínda que tamén de certa polémica intelectual. Antes de que Tome acabase os estudos, Alberte o Magno, sorprendido polo entendemento do seu alumno napolitano, encárgalle un acto escolástico, e aos seus fortísimos argumentos o alumno responde con perfecta distinción, desfacendo o discurso do seu mestre e futuro Doutor da Igrexa, o cal dixo á asemblea:

Vós chamades a este o Boi mudo, pero eu asegúrovos que este Boi dará tales frémitos co seu saber que ecoarán polo mundo enteiro

Barbado Viejo, F. Introducción General en Tomás de Aquino Suma teológica Tomo I. BAC 1947, p.12

Alberte o Magno, seguro do potencial do novizo, levouno consigo a Colonia, para ensinarlle e estudar profundamente as obras de Aristóteles, que ambos haberían de defender posteriormente. Nesa época Tomé foi ordenado sacerdote. Tomé volvería a París en 1252 para continuar os seus estudos, pero atoparía unha forte oposición ás Ordes mendicantes, liderada polos profesores seculares, que perseguían o abandono da Universidade, en sinal de protesta contra o encarceramento de alumnos delincuentes. Pero o obxecto último da súa ira eran os mestres mendicantes: a súa singular pobreza, constancia e hábito de estudo enchía as súas clases de alumnos (véxase o caso de Alberte o Magno) e poñía en evidencia aos seculares.

O punto álxido daquel enfrontamento, que chegou a ameazar a vida dos mendicantes, chegou cando o doutor Guillermo de Saint-Amour publicou os seus tratados, Libro do anticristo e os seus ministros e Contra os perigos dos novísimos tempos. Tomé escribiu en outubro de 1256, uns meses máis tarde do segundo panfleto de Saint-Amour, Contra os que impugnan o culto divino e, o papa Alexandre IV, ese mesmo mes, excomungaría a Saint-Amour, prohibíndolle o ensino e os sacramentos. O mozo napolitano contaría, por mor da súa resposta a Saint-Amour, coa confianza papal en cuestións teolóxicas, e asignóuselle a revisión do Libro introdutorio ao Evanxeo eterno, de influencias xaquinistas.

Tras aquela destacada actuación concedéuselle o doutoramento á excepcional idade de 31 anos, polo cal, en 1256 exerce como mestre de teoloxía na Universidade de París. Alí escribe varios opúsculos de gran profundidade metafísica, como De ente et essentia e a súa primeira Summa ou compendio do saber: o Scriptum super Sententias. Ademais, goza do posto de conselleiro persoal do rey Lois IX de Francia.

En xuño de 1259, Tomé é chamado a Valenciennes, xunto con Alberte o Magno e Pierre de Tarentaise (futuro papa Inocencio V), para organizar os estudos da Orde, aproveitando que tiña que trasladarse á súa Italia natal. Estivo durante un período de dez anos ensinando en Nápoles, Orvieto, Roma e Viterbo. Nesta época, Tomé termina a Summa contra gentiles, que sería a guía de apoloxía da Orde en España, encarga a tradución de numerosas obras de Aristóteles ao seu amigo erudito Guillerme de Moerbeke, para evitar certos erros de interpretación cometidos polos árabes, e comeza a redacción da Summa Theologiae. É mester sinalar que o papa Urbano IV nomeouno conselleiro persoal, e que lle encargou a Catena aurea (Comentario aos catro Evanxeos), o Oficio e misa propia do Corpus Christi e a revisión do libro Sobre a fe na Santísima Trindade, atribuído ao bispo Nicolás de Durazzo.

O Aquinate foi enviado de volta a París, debido á grande oposición que se alzou en contra da súa figura e doutrina. Esta época, por ser a última, é a máis madura e fecunda do Aquinate pois se enfrontaría a tres brazos do pensamento: os idealistas agustinistas, encabezados por John Peckham, os seculares antimendicantes, dirixidos por Gérard d'Abbeville e, por último os averroístas, cuxa figura visible era Siger de Brabant. Tomé xa asumira publicamente numerosas ideas aristotélicas e completou as Exposicións das máis destacadas obras de Aristóteles, do Evanxeo de Xoán e das Cartas de Pablo o apóstolo. Doutra banda, escribe as súas famosas cuestións disputadas de ética e algúns opúsculos en resposta a John Peckham e Nicolás de Lisieux, á vez que terminaba a segunda parte da Summa Theologiae.

Pero a súa gran loita veu contra os averroístas: Sigerio de Brabante, máxima figura da Facultade das Artes, manifestara nas súas clases (non nas súas obras, de lóxica e física, como o Sophisma e o seu comentario á Física de Aristóteles) que o home non tiña natureza espiritual polo que a razón podía contradicir a fe sen deixar ambas as de ser verdadeiras. Tomé, líder indiscutible da Facultade de Teoloxía, respondería ese mesmo ano co seu De unitate intellectus contra averroistas terminando devandito opúsculo con esta declaración:

Velaquí a nosa refutación do erro. Non está baseada en documentos de fe senón de razón, e nos asertos dos filósofos. Se hai, pois, alguén que, orgullosamente fachendoso na súa suposta ciencia, queira desafiar o escrito, que non o faga nun recuncho ou ante nenos, senón que responda publicamente se se atreve. El atoparame fronte a si, e non só ao mísero de min, senón a moitos outros que estudan a verdade. Daremos batalla aos seus erros ou curaremos a súa ignorancia

G.K. Chesterton Santo Tomás de Aquino. Espasa-Calpe 1941, p.84

Tras este desafío singular dise, pois non consta entre os seus biógrafos, que ambos se enfrontaron publicamente^[25] e non sería desatinado, xa que Tomé disputara con, por exemplo, Peckham #ante a universidade^[26] pero o historicamente válido é que Tomé saíu amplamente vitorioso tras a publicación do opúsculo, xa que, en primeiro lugar, Siger retractouse de moitas cuestións na súa De anima intellectiva, e en segundo lugar, o bispo de París, Esteban Tempier condenaría aos poucos meses ata trece cuestiones esenciais do averroísmo, o que provocou unha gran folga na Facultade das Artes.

Terminada o seu labor en Francia, encargóuselle a fundación dun novo capítulo provincial en Nápoles. Antes diso, Tomé visitou a súa familia e os seus amigos, o cardeal Anibaldo degli Anibaldi e o abade de Montecassino Bernard Ayglier.

En Nápoles debe destacarse que foi recibido como un rei, así como a numerosa correspondencia que mantivo, respondendo dúbidas ao mesmo Bernard Ayglier entre moitos outros. Con todo, tan pronto comezou a terceira parte da Summa Theologiae tivo unha singular experiencia mística (xa as tiña antes, está ben documentado^[27]) tras a cal se lle faría imposible escribir:

Omnia quae scripsi videntur mihi palae respectu eorum quae vidi et revelata sunt mihi.

Fóronme reveladas semellantes cousas que o que escribín paréceme palla.

Forment (2005, p. 21)

Con todo, accedeu á invitación do papa Gregorio X de asistir ao Concilio de Lión II, pero de súpeto enfermou e tiveron que acollelo na abadía de Fossanova. Tomé morreu facendo unha enérxica profesión de fe o 7 de marzo de 1274, preto de Terracina. Posteriormente, o 28 de xaneiro de 1369, os seus restos mortais foron trasladados a Tolosa de Languedoc, data na que a Igrexa católica o celebra.

A importancia e a gravitación política de Tomé de Aquino foi de tal magnitude, que aínda existen dúbidas acerca da causa da súa morte. Certamente, escribiuse sobre un posible envelenamento por orde do rei de Sicilia, Carlos de Anjou, segundo unha afirmación sostida por Dante Alighieri no Purgatorio da Divina Comedia, ^[28] epopea escrita entre 1304 e 1321.

Despois da súa morte, algunhas teses de Tomé de Aquino, confundidas entre as averroístas, foron incluídas nunha lista de 219 tese condenada polo bispo de París, Étienne Tempier, na Universidade de París en 1277. A pesar diso, tras varias profecías e milagres^[29] documentados con numerosos testemuños, Tomé de Aquino foi canonizado case aos 50 anos da súa morte, o 18 de xaneiro de 1323. As condenas de 1277 foron inmediatamente levantadas no que respecta a Tomé de Aquino o 14 de febreiro de 1325.

Tomé de Aquino é un dos intelectuais máis profundos, sistemáticos e fecundos da Historia. Entre os escritos filosóficos de Tomé de Aquino merecen destacarse numerosos comentarios ás obras de Aristóteles, así como os opúsculos O ente e a esencia e Sobre a unidade do entendemento en contra dos averroistas. Canto á súa produción teolóxica, as obras máis importantes para a filosofía son a Suma teolóxica, as Cuestións disputadas e Suma contra xentís.

Tomé de Aquino foi canonizado polo papa Xoán XXII no ano 1323. Pío V proclamouno doutor da Igrexa en 1567. León XIII declarouno en 1880 patrón das universidade, colexios e escolas.

Durante a Idade Media, a relixión cristiá ocupaba todos os ámbitos da vida cultural, incluído o da ética. Durante este período, a ética tomou unha dimensión sobrenatural, é dicir, pensábase que Deus era o sumo ben, e a realidade suprema, creador e lexislador do Universo e de toda orde moral. Mediante a revelación, Deus comunicara a todos os homes o que estaba ben e máis o que estaba mal, e estes debían someterse obedientemente aos seus mandamentos.

O ser humano, durante este período, tiña a impresión de estar "de paso" nesta vida, de que nesta vida o comportamento das persoas só tiña importancia porque en función del salvaríanse ou condenaríanse para a vida eterna. Os conceptos antigos de "mal", "felicidade" e "sabedoría", que eran propios do mundo clásico, foron substituídos polos conceptos cristiáns de "pecado", "beatitude" e "santidade".

A filosofía tomista caracterizábase por harmonizar os dogmas da relixión cristiá coas principais teses filosóficas de Aristóteles, nunha época na que este último era visto como o principal inimigo intelectual do cristianismo.

Tomé, como máximo expoñente da figura de Aristóteles, ten no ser o punto de partida do seu esquema do pensamento. Umberto Eco expresa que "Tomé non aristoteliza o cristianismo, senón que cristianiza a Aristóteles".^[30]

O Aquinate comeza a súa ciencia no ente, que se define como o que está a ser. Aí introduce a súa innovadora distinción entre esencia e existencia. Xa que podemos actualizar interiormente a esencia dun obxecto (a súa figura, os seus límites), independentemente de que exista, de que teña realidade propia, contido propio, hai que concluír que ambos son principios diferentes. Tomé asocia a esencia, por ser limitación, coa potencia aristotélica, e a existencia, por ser perfección, como acto; nesta independencia da existencia respecto a a esencia radica a cuestión da continxencia dos obxectos e de toda metafísica en xeral. Ao fío diso, Tomé refírese a Deus, que é plenamente subsistente non-continxente daquela a súa existencia atópase na súa esencia, defínese como o ser propio e absoluto.^{[Cómpre referencia]}

Perdidas desde a época do Imperio Romano, as obras aristotélicas foron redescubertas no século XII, resultando especialmente significativo para a súa transmisión o labor de Domingo Gundisalvo na Escola de Tradutores de Toledo. Neste senso son especialmente relevantes os intentos de Tomé de Aquino de oporse ós comentarios sobre Aristóteles feitos polo filósofo árabe de orixe española Averroes (1126-1198), explicando teses claramente opostas á Revelación cristiá. Fronte a teoría das dúas verdades deste pensador, para Tomé de Aquino filosofía e teoloxía non poden entrar en conflito porque sería unha discordancia dentro da verdade. Son dous saberes independentes con dous obxectos formais distintos pero co mesmo campo común.

A seguinte innovación radica nas propiedades inherentes do ser, ou transcendentais, que son tres:

• Unicidade: un ente, por principio de non contradición, é unha realidade simple, é dicir, incontradictoria. Isto enlaza co que dixo Aristóteles:

O Ser e o Un son a mesma cousa

Aristóteles. Metafísica, libro IV, capítulo II. Alianza Editorial, 2011, p.112

• Verdade: dise aquí que todo ente é intelixible, que calquera ente cabe de ser pensado. A verdade sería pois a propiedade de cognoscibilidade do ente, cousa afirmada por Agostiño de Hipona e reforzada por Tomé na súa famosa definición:

Conformidade do entendemento co seu principio, as cousas

Tomé de Aquino. Suma Teolóxica Tomo I. BAC, 1947, pg. 639

• Bondade: xa que o mal, por ser mera corrupción, non existe como tal, como ente, non hai ente que sexa "malo", así pois, todo ente é bo, apetecible pola vontade.

A ontoloxía de Tomé non é, pois, unha metafísica das esencias e das categorías como viña sendo tempo atrás senón de algo aínda máis profundo: do ser mesmo ^[31] o cal supón un punto de vista máis real, optimista e exacto.

A teoría do coñecemento de Tomé de Aquino é un rescate da defendida por Aristóteles. Para ambos o entendemento toma a forma xenérica e substancial dos obxectos do exterior (percibida a través dos individuos, plenamente recoñecidos pola intencionalidade do esciente) e a abstrae, dando lugar á especie universal no acto. Niso radica a diferenza cognoscitiva entre home e animal, xa que o universal é un elemento indispensable para toda ciencia, que só pode alcanzar o home.

Así, para Tomé de Aquino, a verdade do intelecto humano baséase na verdade das cousas (verdade ontolóxica). Por iso o ente é ser inteligible. Escribiu unha reformulación da opinión de Aristóteles na súa Suma teolóxica como adecuación do entendemento coa cousa, Adaequatio rei et intellectus,^[32][33] o que se chamou impropiamente verdade lóxica que hoxe chamaríamos verdade semántica ou verdade epistemolóxica.^[34][35] Aquino defendeu o que hoxe se coñece como a "teoría correspondentista da verdade".^[32]

A novidade de Tomé neste tema reside na súa resposta ao problema dos universais. Devandito problema, mencionado primeiramente por Porfirio no seu Isagoge, analiza o modo de ser do universal. Xa que esta cuestión é de capital importancia antropolóxica (Está visto arriba), directa ou indirectamente as grandes figuras intelectuais da Idade Media como Agostiño de Hipona, Xoán Escoto Eríxena, Anselmo de Canterbury, Pierre Abélard ou Sigerio de Brabante tomaron postura na polémica. Tomé adoptou a posición chamada realismo moderado e deu a seguinte solución, destacando tres estados reais do universal: ^[36][37][38]

• Ante rem (Anteriores á cousa): Na mente de Deus, por ser Creador do mesmo, como arquetipo dos entes da realidade material.
• In re (Na cousa): Como estrutura que conforma a especie dun obxecto singular. Está mesturado coa materia, polo que, como tal, no aspecto sensitivo é potencial e imperceptible.
• Post Rem (Posteriores á cousa): Como conceptos lóxicos, abstraídos dos entes reais materiais e, necesariamente polo devandito arriba, inmateriais.

Tomé de Aquino cría "para coñecer unha verdade, de calquera orde que sexa, o home necesita dun auxilio divino mediante o cal o entendemento sexa impulsado ao seu propio acto". Con todo, cría que os seres humanos teñen a capacidade natural de coñecer moitas cousas sen unha revelación divina especial, aínda que tal revelación ocorre de cando en vez, "sobre todo das que se refiren á fe". Pero esta é a luz que Deus dálle ao home segundo a natureza do home: "cada forma comunicada por Deus ás criaturas ten eficacia respecto dun acto determinado, do que é capaz pola súa propia natureza; pero a súa acción non pode ir máis aló a non ser en virtude dunha forma sobreañadida, como a auga non pode comunicar calor se non foi previamente quentada polo lume. Así, pois, o entendemento humano ten unha forma determinada, que é a súa mesma luz intelectual, de seu suficiente para coñecer algunhas cousas intelixibles, aquelas que alcanzamos a través do sensible".^[39] Polo tanto, comprendemos a esencia, quididade, natureza ou forma dun obxecto espiritualmente por un órgano como o ollo, a cal forma unha especie intelixible na memoria ao quitar as propiedades que lle son accidentais, creándose unha "palabra interior" ou "concepto" do devandito obxecto.^[40]

Tamén, para Tomé de Aquino o entendemento ten como obxecto o ser de todo o real, pero en canto que o home é unión substancial entre corpo e alma, o entendemento humano ten por obxecto o ser das realidades sensibles. O corpo está dotado de órganos do coñecemento, que son os sentidos, de aí que o coñecemento intelectual comece co coñecemento sensible. O entendemento elabora conceptos a partir de datos subministrados pola percepción sensible.

A partir disto, o entendemento posúe unha capacidade abstractiva, unha capacidade de universalizar convertendo en conceptos as representacións sensibles universais. Por iso o entendemento coñece primaria e directamente o universal e os seres na súa individualidade dun xeito indirecto e secundario. Isto resulta do seguinte proceso:

• Os órganos corporais sensoriais acadan unha percepción sensible
• Isto imprime unha imaxe ou representación que denomina fantasma
• O entendemento axente universaliza os datos da experiencia sensible e formula un concepto quedando cos trazos esenciais
• A partir de aí coñece o singular indirectamente como por certa reflexión
• Debido ao principio de individuación, a materia concreta, distinta en cada individuo, permite entender as cousas singulares.

Tomé de Aquino tivo un dos sistemas éticos mellor desenvolvidos, tratando temas como a axioloxía, as paixóns, teoría da virtude, ética normativa, ética aplicada, dereito e graza.^[41] Tomé argumentou que así como o primeiro principio de demostración evidente é o principio de non contradición, o principio da razón práctica é a noción do ben (Bonum), e formúlase así: «o ben é o que todos apetecen».^[42]

Para Tomé, a lei é «unha prescrición da razón, en orde ao ben común (bonum commune), promulgada por aquel que ten o coidado da comunidade».^[43] Distingue catro tipos de leis:^[43]

1. a lei divina, que son todos os mandamentos divinos e só pódese coñecer por medio da revelación;^[44]
2. A lei eterna, que é «a razón da divina sabedoría en canto dirixe todos os actos e movementos»;^[45]
3. a lei humana, que consiste en todas as regras aprobadas polos sistemas legais^[46] instituídas para que «se modere a audacia humana, quede protexida a inocencia no medio dos malvados e se refre en estes»;^[47]
4. e por último a lei natural, que é «a participación da lei eterna na criatura racional»,^[45] un conxunto de principios morais básicos enraizados na natureza que se poden coñecer mediante a razón.^[46] Desta vén a noción de ben.^[42]

Este último precepto da lei natural prescribe facer e perseguir o que a razón sabe que é bo evitando o mal. A razón sabe o que é obxectivamente bo porque o ben é naturalmente benéfico e o mal é o contrario. Para explicar os bens que son naturalmente evidentes, Tomé de Aquino divídeos en tres categorías: bens substanciais de autopreservación desexados por todos; os bens comúns tanto aos animais como aos humanos, como a procreación e educación da descendencia; e bens propios dos seres racionais e intelectuais, como vivir en comunidade e buscar a verdade sobre Deus. ^[42] Querer tales bens naturais para un mesmo e para os demais é amar. En consecuencia, Santo Tomé de Aquino afirma que o precepto do amor que obriga a amar a Deus e ao próximo son "os preceptos primeiros e universais da lei natural, de seu evidentes á razón, ou pola natureza, ou pola fe; e así os preceptos do decálogo redúcense a eles como conclusións aos seus principios”.^[48][49]

A moral de Aquino está baseada neste último principio que tomou do pensamento estoico.^[46] Seguidor da ética das virtudes, Tomé escribiu na súa Summa theologiae:

A virtude designa unha perfección da potencia. Agora ben, a perfección de cada cousa enténdese principalmente en orde ao seu propio fin. Sendo, pois, o fin da potencia o seu propio acto, a potencia será perfecta despois de que se determine ao seu propio acto.

Suma teológica, Parte I-II, Cuestión 55, Artigo 1

Tomé salientou que "se di que a sindérese é lei do noso entendemento, porque é un hábito que contén os preceptos da lei natural que son principios primeiros do obrar humano".^[42][50] Segundo Tomé:

"[...] todos os seres sentense naturalmente inclinados a realizar as operacións que lles corresponden en consonancia coa súa forma; por exemplo, o lume inclínase por natureza a quentar. E como a forma propia do home é a alma racional, todo home sentese naturalmente inclinado a obrar de acordo coa razón. E isto é obrar virtuosamente. Por conseguinte, así considerados, todos os actos das virtudes caen baixo a lei natural, debido a que a cada un a propia razón impúlsao por natureza a obrar virtuosamente. Se, en cambio, consideramos os actos virtuosos en si mesmos ou segundo a súa especie, non todos eles son de lei natural. Porque hai moitas accións virtuosas que non responden de maneira inmediata a unha inclinación natural, senón que son o resultado do proceso racional polo que os homes buscan o máis útil para vivir ben"

Suma teológica, Parte I-II, Cuestión 55, Artigo 3

A lei natural e humana non é suficiente por si soa. A necesidade de que a conduta humana sexa dirixida fixo necesario ter lei divina revelada nas Escrituras. Tomás cita: "o Apóstolo di en Heb 7,12: Mudado o sacerdocio, por forza debe mudarse tamén a lei. Máis o sacerdocio, segundo dise no mesmo lugar (v.11s), é dobre, a saber, o sacerdocio levítico e o sacerdocio de Cristo. Logo tamén é dobre a lei divina: a antiga e a nova".^[51]

Tomé fundamentou a xustiza legal na lei eterna e, á xustiza particular que Aristóteles chamaba "xustiza correctiva".^[52] Do mesmo xeito que Aristóteles, para Aquino cada ser actúa por un fin e o ser humano ten un fin último. O fin último do home é o ben da súa especie, a súa plenitude-perfección, alcanzar a felicidade, a cal é imperfecta. Para obtela debe responderse á súa natureza, á súa forma humana, e que o ser humano entende a Deus, Sumo Ben, polo ditame do seu intelecto é como chega ao ben (do cal dá Deus razón) das cousas.^[53] Xa que todo ente ten unha forma, cos seus límites e medidas, segundo esas leis de natureza, o home alcanza o seu ben, a súa virtude. A iso chamaríaselle lei natural, que son verdades necesarias que reflicte Deus. Daquela todos os seres humanos desexan a unión contemplativa con Deus e só a felicidade humana no ceo é perfecta.^[41]

Tomei de Aquino recolle as virtudes aristotélicas cuxa realización está no xusto medio. Isto vese corroborado, profundado e transcendido pola revelación cristiá. Segundo esta, o compendio da ética é o amor ao próximo, que é querer o ben de todo home. As virtudes cardinais de Santo Tomei son a prudencia, a xustiza, a temperanza e a fortaleza;^[54] e as virtudes teoloxais son a fe, a esperanza e a caridade.^[55] De todas elas a máis importantes é a caridade.

Pero na orde de perfección, a caridade precede á fe e á esperanza, porque tanto a fe como a esperanza están informadas pola caridade e dela reciben a perfección de virtude. Pois deste xeito a caridade é nai e raíz de todas as virtudes, despois de que é forma de todas elas, segundo dirase posteriormente.

Suma teológica, Parte I-II, Cuestión 62, Artigo 4

Tomé tamén recolle uns bens humanos básicos (bona humana),^[56] os cales inclúe a preservación da vida, a procreación, a vida social, o coñecemento e a conduta racional. Esta lista foi expandida por filósofos posteriores como Germain Grisez e John Finnis.^[57]

Mediante a razón é posible chegar á realidade das cousas. Estas, agás Deus, son continxentes, poderían non existir. Por iso a composición decisiva é a composición de esencia e existencia. A esencia das cousas non comporta necesariamente a súa existencia. Só en Deus esencia e existencia coinciden. A esencia é potencia no sentido aristotélico e a existencia é acto en sentido aristotélico. A cada tipo de esencia corresponde un grao distinto de existencia. O existir é o acto da esencia, esta é potencia ou capacidade de ser. Só Deus é o ser subsistente onde se identifican esencia e ser. Os entes creados participan no ser en graos distintos segundo a capacidade de ser das súas respectivas esencias.

A metafísica tomista destaca por introducir a distinción entre esencia e existencia, base conceptual sobre a que lexitimar unha xerarquización dos entes existentes, desde a primacía de Deus, ente supremo e transcendente, ata os seres inanimados, pasando polos anxos, os humanos e o resto dos seres vivos. A separación fundamental entre Deus e o resto dos entes estriba en que o primeiro ten a existencia como propiedade constitutiva da esencia divina, mentres que o resto recibe, en diversos graos, a existencia de Deus a través dun acto creador.

Desde o punto de vista da Teoloxía filosófica, tamén son destacables as cinco vías tomistas da existencia de Deus, nas que pretende demostrar racionalmente a súa existencia partindo de feitos observables por calquera ser humano. Parte da idea aristotélica do motor inmóbil, fonte de todo movemento entendido como paso da potencia ao acto e do concepto de causa eficiente, axente, material e final. Coñécense co nome de probas a posteriori para diferencialas das probas soamente racionais propostas anteriormente no século XI polo monxe Anselmo de Canterbury. Para Tomé de Aquino, nada pasa da potencia ao acto a non ser baixo a acción de algo que estea xa en acto. Deus é o acto puro, tal como sostiña Aristóteles, pero a diferenza do sostido por este non está pechado en si mesmo no seu autocoñecemento senón que crea o mundo, comunícase a el e coñéceo coñecéndose a si mesmo.

Sentado isto, as cinco vías para afirmar a existencia de Deus serían:

• O movemento: todo é movido por algo, ten que haber un motor inmóbil
• A causa eficiente: todo é unha concatenación de causas, a causa prima é Deus
• Polo posible e o necesario: os entes son continxentes, chega un momento que non son, pero do nada nada sae e o nada nada produce polo que ten que haber un ser necesario por si mesmo. Por definición é Deus
• Polos graos de perfección: a experiencia fálanos de que hai graos de perfección, isto non ten senso se non existe a perfección absoluta
• Pola orde do mundo: os entes intelixentes tenden a un fin e a unha orde. A razón reclama un ser que ordena a natureza e a impulsa cara a un fin.

Tomé de Aquino entende que a concepción aristotélica non implica necesariamente a eternidade do mundo pero non exclúe esa posibilidade porque o cosmos pode ser á vez creado e eterno. Como creador Deus é a causa eficiente, a causa exemplar e a causa final, pois crea por amor, é o Amor e por amor endereza todo cara ao seu fin que é el mesmo. En Deus o ser, a intelixencia e o amor son unha soa substancia.

No home non existen dúas substancias: alma e corpo. Senón que a alma é a forma, en sentido aristotélico, do corpo. Alma e corpo, xa que logo, configuran unha unión substancial. O home é unha substancia completa e única, non dual. O home arela permanecer no seu modo de ser, ese degaro non pode ser en van e absurdo, polo que a alma é inmortal e volverá a unirse ao corpo na resurrección da carne, aínda que isto segundo coñecémolo por revelación.

Para Tomé de Aquino o fin derradeiro do home é a felicidade, só coñecendo a súa natureza e as tendencias enraizadas nela poderemos saber o que lle fai feliz. De aí se poden deducir certas normas de conduta para acadar a felicidade. Existen pois unhas normas que son esixencia da súa propia natureza. Esta tende a conservar a existencia, a procrear, a coñecer racionalmente a verdade e a vivir en sociedade. Por iso a lei natural é evidente, universal e inmutable.

En ética e política desenvolveu a distinción entre lei natural e lei positiva, sendo a primeira a base obxectiva na que enraizar todo código moral humano concreto (elimínase así o relativismo moral) e toda lei civil positiva. A lei civil contraria á lei natural é inxusta porque é contraria ao ben do home. O dereito ten que estar subordinado á xustiza. O concepto de lei natural baséase e fundamenta a liberdade do home e expresa a esixencia dunha ordenación racional da conduta humana baseada nas demandas da súa natureza. Por iso para Tomé de Aquino a peor forma de goberno é a tiranía. No caso de conflito entre a autoridade civil e a autoridade da Igrexa, debería prevalecer o criterio desta última, pois ocúpase do ben da alma, superior, segundo Tomé, ó ben corporal (asunto do poder civil).

Para Tomé de Aquino a fin derradeira das persoas era a beatitude. Todo o que as persoas apetecían ou desexaban o facían en función dese fin derradeiro. As persoas, segundo San Tomé, acadaban a beatitude coa visión de Deus, pero este era un premio que estaba reservado para os ben aventurados na outra vida polas súas accións virtuosas nesta.

O ben, polo tanto, identificábase, na ética medieval, co cumprimento da vontade de Deus durante a breve e pasaxeira vida terreal das persoas para gozar dunha felicidade que só alcanzarían despois da morte. Tamén, neste caso, revelación e pensamento conflúen porque para Tomé de Aquino, parafraseando a Paulo de Tarso o amor ao próximo é a plenitude da Lei e, para el, a definición do amor é querer o ben do próximo e actuar en consecuencia. Segundo Tomé de Aquino, Deus en Xesús de Nazaret refundiu toda a xustiza humana nun só precepto: o amor.

• Di Ceglie, Roberto (2016). "Faith, reason, and charity in Thomas Aquinas’s thought". International Journal for Philosophy of Religion 79: 133–146. doi:10.1007/s11153-015-9513-6. 
• Losada Sierra, Manuel (xullo-decembro, 2009). "Origen y desarrollo del iusnaturalismo en Tomás de Aquino". Revista de Relaciones Internaciones, Estrategia y Seguridad (Bogotá) 4 (2): 109–125. ISSN 1909-3063. 

• Escolástica
• De Regno (obra menor)