Rutenii

Rutenii (Ru — ruthenium latinan kelel) om 44nz' himine element himižiden elementoiden periodižes tabludes. Sen sijaduz om kahesandes gruppas (vanhtunuden klassifikacijan mödhe — kahesanden gruppan laptalagruppas, VIIIB), tabluden videndes periodas.

Element om harv londuses lujas, pala Man kores — 10⁻¹⁰ (74. sija elementoiden keskes). Ei voi löuta sidä joudjas olendas.

Venämalaine Karl Klaus-himik avaiži rutenijan vl 1844. Element om nimitadud Venän/Venäman ühten latinižiš nimitusišpäi mödhe (Ruthenia).

Rutenii om hobedahk päličmänendmetall. Se om magnitine material honuzližel lämudel.

Atommass — 101,07. Ninevuz (normaližiš arvoimižiš) — 12,41 g/sm³. Suladandlämuz — 2607 K (2334 C°). Kehundlämuz — 4423 K (4150 C°).

Londuseline rutenii kogoneb seičemes stabiližes izotopaspäi: ⁹⁶Ru (5,7 % massan mödhe), ⁹⁸Ru (2,2 %), ⁹⁹Ru (12,8 %), ¹⁰⁰Ru (12,7 %), ¹⁰¹Ru (13 %), ¹⁰²Ru (31,3 %) i ¹⁰⁴Ru (18,3 %). Tetas 27 ratud radioaktivišt izotopad 87..95, 97, 103, 105..120 atommassanke, i niiden seičeme izomärad. Kaikiš hätkembad čihodajad oma ¹⁰⁶Ru-izotop 373,6 päivest pol'čihodamižen pordonke, ¹⁰³Ru (T_½=39,6 päivest) i ⁹⁷Ru (2,79 päivest). Radioaktivižed izotopad hajetas β- i neitronižen (nomerad 114, 115) vai muite β-čihodamižen (kaik toižed) kal't, kändasoiš tehnecijaks vai rodijaks.

Rutenii om inertine himižikš, ku ei ole hapanikad, ka ei voi segoitada metallad muiktusihe. Reagiruib hloranke, ftoranke, NO-gruppanke, tegeb hapandusid, muigotandmär voib olda 0..+8. Se om hüväks katalizatoraks.

Lämbitamižen aigan il'mas rutenijan pind kändase mustaks RuO₂-hapandusen sädamižen tagut. Ku reakcii mäneb 700° lämudel da sen korktemba, ka RuO₂- i RuO₄-hapandusiden segoituz tegese.

Rajatas metallan pol't elektronikas: rezistorad i varmdad elektrokontaktad. Ottas kävutamižhe räkänvastaižiš ühthesuladusiš. Rutenijan 0,1-procentine ližaduz titanan ühthesuladushe kaičeb korrozijad vaste. Kävutadas katalizatoraks. Ottas «rusked rutenii»-ühtnendad ioniden indikatoraks.

Sadas platinan puhtastamižel ližasegoitusišpäi, mugažo südäitukuižiden reakcijoiden jänduseks (rutenii-103 i -106, 250 grammhasai tonnas). Koncentriruiše Uralmägiden mineralas platinanke (Venäma), om löudmižsijid Kanadas i Suviafrikan Tazovaldkundas. Sadas severt-se kümned tonnoid vodes mail'mas (35,5 tonnad vl 2017). Maksoi 42 US$ troižes uncijas (vai 1,35 US$ grammas) vn 2016 semendkul.

• Rutenii webelements.com-saital. (angl.)
• Kirjutuz rutenijas Himižiden elementoiden populärižes n-t.ru-kirjištos. (ven.)

Rutenii Vikiaitas