Arzintèla

C'l artìcul chè 'l è scrit in Arzân

L' arzintèla (lucertola in italiân - Lacertilia al só nòm sientéfich), ind i paèiş ed léngua latèina în pió cgnusû cme Sauri (Sauria, în 'na sòt categoréia 'd serpèint ed la categoréia Squamata).

Al j arzintèli a gh'àn la tèsta piâta e a teriângol, al côrp piât e 'na còva lònga. În per lo pió a quâter gâmbi, ânch cun dal gâmbi ch' an 's vèden mìa (int j aguidi cme l'urbèt), céchi (int i scincidi cme la Lusengola - l'arzintèla dal fèin) e gh'àn al j urèci d'ed fōra sèinsa al gîr ed l'urècia. J ôc a gh'àn al lumèli nîgri e la lûş ed l' ôc zâla e a gh'àn al palpēdri. La léngua l'é a dō pûnti e la sêrov a l'arzintèla cme ôrghen ed tâst e cme êrma ed câsa in quânt la saléia la tratîn al bestiulèini ch' la mâgna: insèt, bèigh e vêrem.

L' arzintèla la gh'à dō masèli rubósti e dō fîli ed dèint tót cumpâgn. Tr'al careteréstichi ed soquânt gróp, l' autotomia, oséia în bòuni, per inganêr chi 'gh dà la câsa, de stachêr la còva in chêş ed perécol, ed sôlit dōp l' a 'gh tōrna a crèser.

Ind i pió grând, ed cól gróp ché, la lunghèsa la pōl andêr da i pōch centémeter (quêlch geco di Caraibi) fîn a i trî mēter dal drêgh ed Komodo.
Al j arzintèli, in gèner, a gh'an 'na bòuna resistèinsa a j atâch ed chi 'gh dà la câsa, perché dal prōvi fâti in laboratôri, in pió ed turnêr a fêres la còva, în bòuni 'd arsanêres ânca cun dal grôsi frîdi. In pió în bòuni, sèimper in chêş ed perécol, ed fêr al fînti môrti cgnusûda cme fêlsa môrt, (in italiân: morte apparente o tanatosi).

Soquânti arzintèli în bòuni ed cambiêr culōr. Al chêş pió cgnusû l' é l' Arzintlòuna (Camaleonte in italiân) mó cla carateréstica ché égh l' àn ânch ed dièter gèner.

Ed sôlit a mâgnen ed j insèt o mâgne ed la chêrna. Soquânt gèner a mâgnen ed l'êrba o a mâgnen ed tót, un eşèimpi carateréstich ed quisché l' é l' Iguana, ch' la mâgna sōl ed l'êrba.

Inrâsen 'na vôlta a l'ân ind la têrda primavèira. A mèten zò da 3 a 8 ōv in bûşi che schêven cun al sâmpi davânti, mèinter a cócen vìa la tèra scavêda cun al sâmpi dedrê. J ōv în céch e biancûş e al gós l' é alâstich. I céch a şbrêghen al gós cun un gèner ed dèint insém al mûş ch' al câsca subét dôp la nâsita.

Cme bèle dét, soquânt gróp 'd arzintèli a gh' àn la carateréstica ed prèir pêrder la còva s' égh vîn dê adôs da quelchidûn. La pêrta ed la còva stachêda la gh'à di cèinter nervōş relativamèint indipendèint dal servèl, ch' a pōlen cumbinêr un muvimèint 'd arvujamèint ânca se la còva l'é stachêda dal côrp. Còst al şluntâna l'atensiòun ed còl ch' al gh'é drē saltêr adôs ch' al crèd che la còva la sìa la metê vîva ed la bèstia, mèinter l'arzintèla, ch' l'armâgn fērma cme môrta, apèina la vèd al mumèint gióst la scâpa.

J arvujamèint ed la còva, pôch a la vôlta, a câlen int al mumèint che l' oségen int al vèini tajêdi al câla.

Al destâch ed la còva l'é cavşêda da 'n grôs artiramèint di móscol ch' a gh'é e la sucêd lòngh a di piân ed rotûra pervést tra i nōd dal filòun, ch' în al zôni pió dèbel dal filòun ed la schîna.

I móscol armâgnen artirê ânca dôp al destâch per bluchêr la moragìa fîn a quând la frîda l'é guarîda. Da sté frîda a gnirà arfâta 'na còva nōva. Quând la frîda an n' é mìa pêra dal vôlti a pōl sucêder ch'a vègna arfât pió ed 'na còva.

• NicolaNitti – Tót insém a i serpèint e al bèsti ch' a stân in âcva e fōra

C'l artìcul chè 'l è scrit in Bulgnaiṡ

Al lusért én dal bisti cinén cun quater zanp. Comm tott i sàn, a cal bisti qué ai piès ed stèr al såul o in vatta al prêd bujänti. I canbien la temperatura dal låur corp spustànds stra al sît al såul e quî a l'ånnbra.

C'l artìcul chè 'l è scrit in Mudnés

Al rugór (nòm latèin Lacerta bilineata) l'è na luśértla ed la famìja di Lacertidi, dimòndi śvélt, ed culór vérd (tant ch'a s dìs t'è vérd cum un rugór).

Al só corp 'l è stréch e lóngh, cumpàgn ai luśértli, cun la còvva lónga e puntùda.
Quand i én grand i én lóngh circa 30 cm e i pésen intóren ai 35 grâm. A gh'n è 'd quī ch'i én pió gròs ed 40 cm ed lunghèssa e 'd 40 grammi ed pēś.

I rugór i én bésti cun un fort sèins dal teritòri: i mas'c' i fan la lòta in dla stagiòun di amór. A diferèinsa di luśértli, i rugór i preferéssen stèr lughê in di prê e in dl'érba piotòst che 'rampichèr-es. I pàsen 'l invéren a durmìr nascòst in di bùś in dla tèra o in di vec' mur.

I màgnen sovertót di insêt, dal lumèghi, di ragn, di lumbrìgh, dal moschi, dal parpài e via a discòrer.

I rugór i én pròunt ad acupièr-es intór'n a i dū an. II mas'c', ch'ed sòlit i én bòun e tranquéll, in dal tèimp dl acopiamèint dop la durmìda d'invéren, i dvèinten catìv da mat e se un èter mas'c' al vin atàch a la só fèmna igh cùren adrê finchè al n'và via.
Al rît par fèr l'amór l'è bèin bóss, e al tàca quand al mas'c' al dà un murzgòt a la còvva dla fèmna. I fan tra i 6 e i 25 óv, in di pòst mói e chèld, ad eśèimp i èlber mèrz.

Al rugór al s'pò catèr in Spagna, Frància, Andòra, Austria, Croàsia, Germània, Monaco, Slovènia, Svézzra, Règno Unî e Itàlia.
In Italia al gh'è dapertót, méno ch'in Sardègna. La só zòna ed difusiòun l'è cumpàgna a quèla ed la Lacerta viridis, un rugór estéren (ch'a s càta in dl'Euròpa da l'est) in dal nord-est Itàlia.

• Wikimedia Commons contiene file multimediali su Arzintèla
• Wikispecies contiene informazioni su Arzintèla

C'l artìcul chè 'l è scrit in Miranduléś

La luśèrta (Lacertilia) o nigról o rìgula l'è na bèstia ch'la fà part dal régn di rètii ad 'l órdan di Squamata. In di paéś latìṅ la s ciàma anc Sauro.

La luśèrta la gh'à la tèsta piàta fata a triàngul, al còrp piàt e la cóa lunga. I gh'àṅ quàśi tut dū para ad gambi, gl'uréci i èṅ ad fóra sénsa al padigliòṅ uriculàr. I òć i gh'àṅ dal pupìli négri cun al dintóran śal e i dróan al palpàbri par quaciàr-i. La léngua la s vèra in dū in fónd e la sarvìs par tastàr i quèi e anc par casàr parchè la salìa la tîṅ stric al bistiulìni pìculi: insèt, bêg e vérum. La luśèrta la gh'à du ganàsi rubùsti e na sfilaràda ad dènt ch'i èṅ tut cumpàgn, cum in di mamìfar. Soquànti luśèrti i pōlan pèrdar la cóa in caś ad perìcul e ad sòlit pò la crés incóra. Dagli atri vòlti i s fànan crédar mòrti p'ar buśaràr i predadōr. A gh'è pò dal luśerti ch'i gh la cavan a cambiar culor cum al camaleont e da gl'altri ch'i magnan sol ad l'erba (iguana).

Al sò mumènt di amōr 'l è in primavéra tarda. La fà da tri a òt óṿ e la i saplìs in di buś ch'la fà scavànd cun al śampi davànti. I óṿ i èṅ pìcui e biànc mént'r al gus 'l è elàstig. I luśertèṅ i śbràg'n al gus con un śavàj ch'al par un dènt ch'al s cata in sal grugn e ch'al cróda śò subìt dòp ch'i èṅ nâ.

Cum è bèla stâ dit, soquànt grup ad luśèrti i gh'ànan al vantàś ad psér pèrdar la cóa in caś ch'a gh sia di predadōr ch'i gh cur'n adrē. La part dla cóa tajàda la gh'à di sèntar nervōś indipendènt in na qualc manéra da 'l sarvèl e 'l è par qvést chè che la cóa la cuntìnua a mov'r-as anc s'l'è dastacàda da 'l còrp. Al predadōr al vèn acsè dastràt da la cóa cardénd ch'la sia un quèl viṿ dla bèstia e la luśèrta la pōl scapàr via e salvàr-as. Quànd 'l usìgen preśènt in dal véni al taca a 'ndàr śò, i muimènt dla cóa i tàcan sèmp'r ad piò a clàr, fin tant che la n ś mōv piò.

La luśèrta la viṿ in tut i cuntinènt.

• (CARPŚ) 'L è pròpia 'n luśertlòun! (IT) È proprio un dritto!