Ragn

C'l artìcul chè 'l è scrit in Miranduléś

I ragn (Araneae, ragni in italiàn) i èṅ dal bèsti ch'i faṅ part ad 'l órdan di aràcnid ch'al mét insém 109 famìji e 41.719 spéci in tut.

I ragn i gh'ànan òt śampi e un còrp divìś in dū pès: cefalotorace e opistosoma. Al sò budèli i èṅ acsè strichi ch'i ragn i n pōlan minga magnàr gnanc un bcòṅ sòlid ma i gh'aṅ biśogn ad far-al dvintàr lìquid par mèś 'd enśìma digestìṿ tut suo. I ragn i n gh'aṅ minga di muscùi ch'i s pōlan téndar e i s mōvan cambiànd la presiòṅ dal lōr sistéma idràulic.

La tlaréda di ragn la pōl èsar cunsideràda ad un livèl più grand in cunfrònt a tut i materiài sintètic in circulasiòṅ: l'è più alśéra e anc elàstica.

A gh'è sōl na spéce ad ragn ch'la magna i vegetài, tut chi atri i èṅ carnìvuri: i pōlan magnàr di atar ragn o di insèt. I ragn grôs i gh la càvan a magnàr anc di uśèi o dal luśèrti.

I ragn śóvan i śòntan a 'l sò magnàr al nètar mèntar quéi più grand i sarnìs'n invéci al pòlin.

Dimóndi ragn i dróan al vlèn par tgnir férmi al sò vitmi e anc 'l óm al gh'à da star-'g atènti.

In di masć i pedipalpi (òrgan ch'i s càtan davśèṅ a la bóca o subìt sóta) i s èṅ mudificâ a sirìnga e i sarvìsan par fecundàr al fémni. Par far cal lavōr lè, i masć i gh'aṅ da tgnir i sò òć vèrt dimóndi parchè i vàn'n in a risć 'd èsar magnâ in cal mèntar.

I ragn più cumùṅ dal nòstri bandi, a s i cata facilmènt in dal cà, i èṅ i ragn balerèṅ (Pholcus phalangioides). I èṅ di ragn ch'i spètan che 'n insèt al s taca atàc a la sò tlaréda, pò i gh vànan adòs e i gh faṅ un sarcòfag ad fìi 'd intóran. Quànd 'l insèt 'l è mòrt, i al màgnan.

'L àtar ragn ch'a s cata da spés 'l è al ragn dal cantìni o ragn dal dvinèl (Tegenaria domestica).

Al viṿ in dal sò gnal fat a tub, vèrt in dal dū bandi. Quànd na qualc bestiulìna (in gènar, di insèt o di àtar ragn) la casca in dla tlaréda, la Tegenaria la sa gh buta adòs e la morśga a ripetisiòṅ e dòp la la pòrta dèntar par magnàr-la cun còmad. Quànd l'à finî ad far-al, la buta fóra i scart. A 'l ragn dal dvinèl a gh piàś i pòst bèi frésc e ùmid (cum al cantìni e i seminterâ).