Cunèṅ

C'l artìcul chè 'l è scrit in Miranduléś

Al cunèṅ (Oryctolagus cuniculus, coniglio in italiàn) 'l è 'n mamìfar ch'al fà part dla famìja di Lepòrid. I èṅ difarènt da la lévra parchè, péna nâ, i n gh'aṅ minga al pēl, i sò òć i èṅ sarâ e i gh'aṅ da dipéndar dal tut da i sò genitōr.

Al dū bèsti i faṅ part d'l órdan di Lagumòrf.

La fémna dal cunèṅ la s ciàma cunìna.

I cunèṅ i vìvan da spés in buś fónd scavâ in dla tèra e i gh'aṅ gl'uréci dimóndi lunghi.

I cunèṅ ad sòlit i màgnan dl'èrba, fój séchi, raìś e scòrsi. Esénd vegetariàṅ al magna però anc al vardùri cum al sèlar e al caròti.

In di negòsi par bèsti a s pōl catàr di mangìm cunfesiunâ apòsta par lò e ch'i gh'aṅ 'd avér dèntar:

• fibbri > 18% (in fiṅ a 'l 22-25% specialmènt p'r i sugèt vèć, ch'i s móvan pôc o cun al pēl lung)
• pruteìni 12-14% (in fiṅ a 'l 16% p'r i àngura durànt al cambi dal pēl)
• gras sóta a 'l 3%
• cals 0,6-1%
• fòsfur 0,4-0,8%

A s créd ch'al paṅ vèć al faga mâl p'r i dènt di cunèṅ, ch'al pòsa frustàr-i, ma 'l è 'n śbali parchè al silìsi preśènt in dl'èrba al parmét a i dènt ad crésar ad cuntìnuṿ e anc ad cunsumàr-as naturalmènt.

Anc s'al cunèṅ al la fà luntéra, a gh'è da dir che l'alimentasiòṅ a baś ad paṅ, féti biscutàdi, farìni ad véna, ròba dólsa e carbuidrâ in gènar (o di mangìm tut al vòlti) i pōlan purtàr-ag dimóndi prubléma.

Difàti al stómag dal cunèṅ a n gh la cava minga a digerìr-i bèṅ e la firmentasiòṅ ad chi magnàr lè la pōl purtàr prima a far-i scurśàr e pò a di blòc gastro-intestinài ch'i eṅ fra 'l càuśi più grandi ad mòrt p'r i cunèṅ ad cumpagnìa.

La bòna alimentasiòṅ dal cunèṅ la mét insém fêṅ a piaśér, vardùra frésca e pulìda, 250-300 gram par chilo ad péś dal cunèṅ e àqua sèmpar a dispuśisiòṅ.

'L è impurtànt lasàr cal magnàr lè sèmpar a sò dispuśisiòṅ parchè al stómag dal cunèṅ al digerìs in cuntinuasiòṅ e s'al ristìs dimóndi tèmp sénsa mandàr śò gnint par piò ad dód'ś óri 'l andrév in a risć ad catàr-as dal patulugìi dimóndi gravi ch'i prévan anc masàr-al.

Al cunèṅ ad cumpagnìa 'l è in gènar gustōś e pîṅ 'd afèt: anc s'l è difìcil ch'al végna davśèṅ a 'l sò padròṅ par dmandàr dal śnum (cuma i pōlan invéci far i can e i gàt), dimóndi cunèṅ i gh'aṅ però di cumpurtamènt vèrt e dispunìbii a 'l afèt ch'a gh vèṅ dâ.

Quànd i gh'aṅ biśógn ad magnàr, i vèṅ atàc a i pē dal padròṅ par dmandàr-'g-al, tirànd-as sù in sal śampi da drē o tirànd sù al muś.

I cunèṅ i èṅ dimondi pasìfic e i n daṅ minga fastìdi, i èṅ pulî e i vìvan in spasi sarnî da lōr e marcâ, anc più dna vòlta, sfargànd-as cun al grugn.

A gh'è pò da dir ch'al cunèṅ 'l è dimóndi puntilióś in dal sarnìr al magnàr: p'r eśèmpi, s'a s cata davànti a dal sèlar e a dal parsémul, al prév pascàr 'l òṅ o c'l àtar a secónd dal sò gust dal mumènt.

Quànd i vōlan punsàr, i cunèṅ i s dasténdan o i ciàpan na puśisiòṅ a balòṅ.

I cunèṅ i èṅ famóś p'r èsar di fifòṅ, difàti i pōlan spavintàr-as sōl a sintìr un ciuchèṅ, stand sèmpar in s'l atènti, specialmènt s'i n s càtan minga in un pòst cgnusû bèṅ.

In dal 1859 Thomas Austin 'l à purtâ in Austràglia 24 cunèṅ: adès a gh 'n è 300 migliòṅ a 'l incìrca!

Cal lavōr lè acsè fóra dal cumùn 'l à ispirâ in dal 1972 al film americàṅ ad William F. Claxton La nòt dla lunga paùra (La notte della lunga paura in Itagliàṅ, Night of the lepus al tìtul uriginàl) in du a gh'è un branc ad cunèṅ mutànt ch'a crés ad cuntìnuṿ e al taca a magnàr la gint. La prutagunìsta l'è la Janet Leigh, màdar ad Jamie Lee Curtis, ch'l'è pò la dóna scurtlàda sót a la dócia in Psyco.