صادقی بیگ افشار
صادقی بیگ افشار خدابنده‌لو تاتاری جغتائی تبریزی گیلانی، تخلصو <صادقی> و شؤهرتی <صادقی افشار> و <صادقی کتابدار> (اؤلوم: 1018هـ/م) نقاش، خطاط، موسیقیچی، منشی، بیوگراف و شاعیر.
حیاتی
[دَییشدیر]صادقی بیگ تورک افشار طایفاسینا منسوب اوْلان اصیلزاده بیر عاییله‌ده دونیایا گلمیش‌دیر. او، ۱۵۳۳-نجو ایلده تبریزده دوغولموش و هله اوشاقلیقدان شعر و نقاشلیغا ماراقلانمیشدیر. ایگیرمی یاشیندا ایکن آتاسینی ایتیرن صادقی درویش لیباسیندا عرب دونیاسینین بیر چوخ اؤلکه و شهرلرینی گزمه‌یه چیخیر. وطنه دؤندوکدن سوْنرا ایسه خیردا حاکیملرین مالیکانه‌لرینده تصروفات ایشلرینده چالیشمیشدیر.
غئیری-عادی فیزیکی و یارادیجیلیق ائنئرژیسینه مالیک اوْلان صادقی بی کیچیک سارایلارداکی موحیطدن تئز بئزیر. صنعتکارین اؤزو بۇ باره‌ده یازیر: "اگر صنعته و پئشه‌کارلیغا جان آتیرسانسا، نه قدر باجارسان، اؤزونو کامیللشدیرمه‌یه چالیش. اینجه‌صنعتسیز حیات عؤمور-گون دئییل." او، اؤز تحصیلینی آرتیرماق فیکرینه گله‌رک، بؤیوک رسسام بئهزادین بیر قوهومونا شاگیرد دورور. اؤز سؤزلرینه گؤره، "هانسی ایشدن یاپیشیردیمسا، منه ساده و آسان گلیردی. ان بؤیوک آرزوم بئهزادین صنعتینه ییه‌لنمک ایدی... بونا گؤره ده اؤزومه بئهزادا برابر بیر اوستاد آختاریردیم. نهایت، آچیق اورکلی، دؤورونده تایی اولمایان بیر اوستاد تاپدیم کی، او دا صنعتی بئهزاد فیرچاسیندان اؤیرنمیشدی."
موظفر الینین یانیندا کئچیردیگی تحصیل ایللرینده صادقی بی هم ده آستراباد تورکمنلری ایله دؤیوشلرده اؤزونون جسورلوغو و هونرورلیگی ایله شؤهرت قازانیر. اؤز خاراکتئرینین بۇ چیزگیلرینی صادقی بی آذربایجان و تورک‌منشالی اولماسی ایله علاقه‌لندیریردی. همیشه دئیرمیش کی، "تورکلویومو گؤزه چارپدیرماقلا و قیزیلباش عنعنه‌لرینه صداقت گؤسترمکله اؤزومو جسور و قورخماز ساییر و زامانیمین جسور آداملاریندان هئچ کیمی اؤزومه تای بیلمیرم."
سککیز ایللیک تحصیل مودتی هاوایی کئچمیر. موعاصیرلرینین یازدیغینا گؤره، صادقی بی "نهایت، بؤیوک اوغورلار قازانیر و تایی-برابری اولمایان اینجه فیرچالی مینیاتور رسسامینا چئوریلیر. او، مینلرله پورترئت ایشله‌میشدیر". صادقی بیی سارایا دعوت ائدیرلر. ایکی شاه ایسماعیلین دؤورونده صادقی بی شاه کیتابخاناسینین نزدینده‌کی اعمالاتخانالاردا ایشله‌ییر، شاه محمد خودابنده‌نین (1578-1587) زامانیندا ایسه همین مشهور کیتابخانانین رهبری اولور و بۇ موناسیبتله اؤزونو "صادقی-کیتابدار" آدلاندیریر. بو، همین کیتابخانا ایدی کی، واختیله اونون باشیندا داهی مینیاتورچولاردان بئهزاد و سولطان محمد دورموشدو. بۇ کیتابخانا اصل "اینجه‌صنعنت آکادئمییاسی" ایدی. بوراداکی اعمالاتخانالاردا کیتابلارین اوزو کؤچورولور، مینیاتورلار یارائدیلیر، رنگ و کاغیذ ایستحصالینین تئخنولوگییاسی ایشله‌نیب حاضیرلانیر، بدیعی جهتدن کامیل جیلدلر دوزلدیلیردی. عئینی زاماندا بورادا خطاط، اورنامئنتالیست (نققاش)، قیزیل سویونا چکمه (موذههیب)، رنگکار (مصوّر)، کارتون (صحاف) و دری جیلدله‌مه (موجللید) اوزره کادرلار حاضیرلانیردی. صادقی بی بیرینجی شاه عابباسین واختیندا دا همین وظیفه‌ده چالیشیر. سوْنرالار اونو ایستعدادلی خطاط و داها ایستعدادلی سارای خادیمی و ائله بونا گؤره ده "شاه نواز" ("شاهین نوازیشچیسی") آدلاندیریلان علیرضا تبریزی عوض ائدیر. ایسکندر مونشینین "تاریخی -عالم آرایی-عابباسی" اثرینده یازدیغی کیمی، صادقی بی بوندان سوْنرا دا فورمال اولاراق، کیتابدار ساییلیردی: " …صادقی اؤله‌نه قدر اونون خیدمتی وضعیتینده دییشیکلیک اولمور و او، دؤولت دفترخاناسینین کیتابداری کیمی ماعاش آلماقدا داوام ائدیر. " بؤیوک صنعتکار ۸۰ یاشیندا وفات ائدیر.
صادقی بیگ افشار اؤز باجاریغینی نقاشلیق، خطاطلیقدا، موسیقیده، شعر و نثر آلانیندا، تاریخی سالنامه و تذکره‌چیلیکده سینامیش و یارادیجیلیق اوغورلاری قازانمیشدیر.
بیز اونو گاه درویش کیمی سیاحت ائدن، گاه کیچیک بیر مالیکانه‌نین تصروفاتینی ایداره ائله‌ین، گاه دا دهشتلی دؤیوش صحنه‌لرینین قهرمانی، بوتون بونلارین فونوندا ایسه عؤمرو بویو اؤیرنمه‌یه جان آتان ابدی طلبه، هم ده گؤرکملی صنعتکار و نهایت، شاه سارایینداکی کیتابخانا و بدیعی اعمالاتخانالارین رهبری کیمی گؤروروک.
یارادیجیلیغی
[دَییشدیر]اونون چاغداشی اوْلان تذکره‌چی و تاریخچیلر، صادقی به‌یین پوئتیک ایستعدادینی یوکسک قییمتلندیریرلر. او، "صادقی" تخلوصو ایله گؤزل شعرلر یازیب. صادقی بی اوندان آرتیق موختلیف نظم و نسر اثرینین مؤلیفیدیر. بونلار آراسیندا اونون آذربایجان و فارس دیللرینده قلمه آلدیغی شعرلر "دیوانی، بیرینجی شاه آبباسین حربی یوروشلری حاقیندا بیر نئچه مین گؤزل بئیتدن عیبارت "فتحنامه عباس نامدار" ("آدلی ـ سانلی عابباسین فتحلر کیتابی") آدلی تاریخی-ائپیک پوئماسی دا واردیر. اون یئددی عصرین مشهور آذربایجان تاریخچیسی اسکندر بیگ منشی همین اثری فیردووسینین "شاهنامه"سی ایله هئچ ده تکجه اونا گؤره موقاییسه ائتمیر کی، هر ایکی شعر عئینی وضعنده و اؤلچوده قلمه آلینمیشدیر.
صادقی بیین چاغاتای تورکجه‌سینده یازدیغی "مجمع الخواص" آدلی تذکره‌سینده ایسه صفویلر دؤورونده فعالیت گؤسترمیش 480 شاعیر، رسسام و خطات حاقیندا قییمتلی ماتئریاللار توپلانمیشدیر. همین اثر هم آذربایجان، هم ده فارس مدنیت و اینجه‌سنتینین تدقیقی اوزره اؤنملی منبعلردندیر. اثر بۇ یاخینلاردا فارس دیلینه ترجومه اوْلونموش، تئهراندا نشر ائدیلمیشدیر. اونون تصویری اینجه‌صنتین مئتودیکا و پراکتیکاسینا هسر ائدیلمیش "قانون الصور" ("تصویرلرین قانونلاری") آدلی پئدوقوژی تعلیماتلار کیتابی موتخصیصلر آراسیندا بؤیوک شؤهرت قازانمیشدیر. بوندان باشقا همین اثر موعاصیر صورت چیخاران رسساملار و برپاچیلار اۆچون عوضسیز وسایتدیر، زیرا بورادا مینیاتورلرین اوزونو چیخارماقدان اؤترو فیرچا و کاغیذ حاضیرلیغیندان توتموش رنگ سئچیمینه قدر هر شئی حاقیندا معلومات وئریلیر. گؤرونور، آوروپا صنعتشوناسلارینین صادقی به‌یه ماراقلارینین گون-گوندن آرتماسینین بیر سببی ده ائله بودور. صادقی بیین اثرلری هله اونون ساغلیغیندا اؤلکه‌سینده و اونون هودودلاریندان کنارلاردا یوکسک قییمتلندیریلیردی. اؤز رسملرینی اونا قصیده یازمیش شاعیر غورورییه باغیشلایاراق دئییر: "منیم ایشلریمین هر ورقینی تاجیرلر اوچ تومنه آلیب هیندیستانا آپاریرلار، سن ده اوجوز ساتما. " معلومدور کی، صادقی بی ایمام قولو خانین، تئیمور خان تورکمه‌نین پورترئتلرینی چکیب.همین پورترئتلر، هابئله "امیر" و "گزرگی درویش" شکیللری ایستانبول، پاریس، بوستون، سانکت-پئتئربورق موزهلرینده ساخلانیلیر. بوتون بۇ ایشلرده صادقی به‌یه خاص اوْلان مانعرا-شخصیتین خاراکتئرینی آچان قاباریق جیزگیلر وئرمک ساخلانیلمیشدیر. صادقی بیین ایللوستراسییالار چکدیگی بیر نئچه کیتاب دا ایندییه قدر قالمیشدیر. آذربایجان مینیاتور صنعتی تاریخینده صادقی بی گؤزل پورترئت اوستاسی کیمی قالمیشدیر. اونون اثرلری تصویر اوبیئکتینی رئالیست جیزکیلرله وئرمک و پئرسپئکتیوی گؤسترمه‌یه جهد گؤسترمکله یاددا قالاندیر. موتخصیصلرین فیکرینجه، اونون یارادیجیلیغی مینیاتور صنعتینین، او جومله‌دن ایصفاهان مکتبینین اینکیشافیندا بؤیوک رول اوینامیشدیر.
- تذکره الشعرا: معمالی رباعیلر، قدیم و شاعیرین معاصرلری شاعرلرین آدلاری ایله.
- ترجیـع بنـدها
- تركیـب بنـدها
- حظیّات رساله‌سی
- دیوان غزلیات (تۆرکجه و فارسجا)
- رسالة سهواللسان: فیضی دکنی شعرلری حاقدا
- زبده الکلام: مجموعه ای از قصاید فارسی
- سعد و سعید
- فتح‌نامهٔ عباسی = فتح نامهٔ عباس نامـدار = عباس‌نامه منظومه‌سی
- قانون الصور نقاشی: نقاشلیق فنونی‌نی بیان ائدن بیر منظومه.
- قطعات
- کلیات صادقی افشار
- مثنوی هجو محمد بیگ مذاقی
- مجمع الخواص (تذکرة الشعراء) : امیر علیشیر نوائی‌نك مجالس النفائس نهجنده و چاغاتای تۆرکجه‌‌سینده تألیف اوْلوب و تراجم احوال 480 نفر شاعری شاه اسماعیل صفوی عهدندن شاه عباس دورنه قدر حاوی‌در.
- مرثیه هـا
- مقالات و حكایات
- ملمّعات: تۆرکجه و فارسجا متنلر.
- منشأت و مكاتبات مجموعه‌سی: تۆرکجه و فارسجا.
- هجـو حیـدری
- هجویات متفرقه
قایناقلار
[دَییشدیر]- محمدعلی تربیت، دانشمندان آذربایجان: صص212-213.
- مصطفی درایتی، فهرست دستنوشته های ایران (دنا): ج8، ص782 و ج9، ص93 و ج10، ص141-142.
- فهرس المخطوطات الترکیة العثمانیة التی اقتنتها دارالکتب القومیة منذ عام 1870 حتی نهایة 1980م، 5ج؛ الهیئة المصریة العامة للکتاب، 1987-1997م: ج1، ص159؛
- علیرضا قره‌بلوط و احمد طوران قره‌بلوط؛ معجم التاریخ التراث الاسلامی فی مکتبات العالم. قیصری: 2002، (6 مجلد): ج2، ص1284.
- فهرس المطبوعات الترکیة العثمانیة التی اقتنتها دارالکتب القومیة منذ انشائها عام 1870 حتی نهایة عام 1969م، القاهره: الهیئة المصریة العامة للکتاب، 1982-1983م، (3ج): ج2، ص273.
- فهرست کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران: ج16، ص543؛