Ahmedî
Ahmedî | |
|---|---|
| Arapça: أحمدي Farsça: احمدی | |
 Sayfa Iskender-name Walters Sanat Müzesi | |
| Doğum | Tajeddin İbrahim 1334 |
| Ölüm | Ocak-Şubat 1413 (78-79 yaşlarında) Amasya |
| Ebeveyn(ler) | Hayzır (baba) |
Ahmedî (1334 - 1413)[1] divan şairi ve hekim.
14. yüzyıl'da Anadolu'da yetişmiş en büyük divan şairi kabul edilir.[2] Kaleme aldığı Türkçe eserlerle Osmanlı Dönemi Türkçesinin yazı, edebiyat ve bilim dilinin ilk örneklerini vermiş ve dolayısıyla Türk dilinin gelişmesinde ve kullanılmasında büyük katkı sağlamıştır.[3]
En ünlü eseri İskendernâme'dir.
Hayatı
[değiştir | kaynağı değiştir]Asıl adı Tâceddîn İbrâhîm bin Hızîr'dır.[2] şiirlerinde Ahmedî mahlasını kullanmıştır. Doğum yeri ve tarihi kesin olarak bilinmemektedir. 1334 yılında doğduğu tahmin edilir. Doğum yeri kimi kaynaklara göre Sivas, kimi kaynaklara göre Germiyan’ın başkenti Kütahya, kimilerine göre Uşak’ın Sivaslı köyüdür.[a] Bazı kaynaklar ise Ahmedî'nin Amasyalı olması gerektiğini belirtilir.[b] Timurlenk ile Ahmedî arasında geçen ve yanlış olarak Nasreddin Hoca'ya isnat olunan meşhur "Futa"[4] yani "Peştemal" hikâyesinin Kütahya'daki Kemer Hamamı'nda cereyan ettiği Kütahya halkı tarafından tavatüren söylendiği için Ahmedî'nin de Kütahya'da öldüğü iddiasını da dikkate alarak kimi kaynaklarda Germiyanlı olduğu iddiasının daha kuvvetli olduğu öne sürülmüştür.[5]
Ahmedî memleketindeki tahsilinden sonra Mısır’a giderek Şeyh Ekmeleddîn’in öğrencisi oldu; Aydınlı Hacı Paşa ve Molla Fenârî ile arkadaşlık etti.[2] Anadolu’ya döndükten sonra tarihleri kesin olarak bilinmemekle birlikte Aydınoğulları, Germiyanoğulları ve Osmanoğulları’na bağlandı. Mısır’da tıp öğrenimi görmüş olan Ahmedî’nin saraylarda yalnız musahip sıfatıyla mı yoksa aynı zamanda saray hekimi olarak da mı bulunduğu konusunda kesin bir şey bilinmemektedir.[2]
Ahmedî, Aydınoğlu Îsâ Bey’in oğlu Hamza için ders kitapları yazmış; Germiyanoğlu Süleyman Şah’a şiirler sunmuştur. Osmanlı padişahı Yıldırım Bayezid’in oğullarından Emir Süleyman’ın hizmetine girmiştir.[6]
Ahmedî "tabi'an şen, hoş sohbet, lâtifeci" bir şair olup[7] 1413 yılında 80'li yaşlarda iken kimi kaynaklara Kütahya'da,[7] kimi kaynaklara göre Amasya'da[3][8] öldü.
Edebi hayatı
[değiştir | kaynağı değiştir]Batı Türklerinin ilk önemli şiir kitabı olan İskendernâme adlı mesneviyi Germiyanoğlu Süleyman Şah nâmına[7] ele alarak 1390'da tamamladı. Devrin tüm ilimleri hakkında ansiklopedik bilgiler vermesi nedeniyle Türk dili ve edebiyatı açısından olduğu kadar bilim tarihi bakımından da önem taşıyan bu öğretici eseri, sonuna “Dasitan-ı Tevarih-i Müluk-ı Al-i Osman” adlı bölümü ekleyerek Emir Süleyman'a sundu. İskendernâme'ye ilâve edilmiş bu bölüm, ilk Türkçe-Osmanlı vekāyi‘nâmelerindendir. Ahmedî, ömrünün sonuna kadar İskendernâme üzerinde çalışıp onu zenginleştirmeyi sürdürmüştür. 1407-1408'de esere ilave edilen Mevlid, Türk edebiyatının bilinen ilk mevlididir.[3]
Ahmedî'nin Ankara Savaşı’ndan sonra Timurlenk ile tanışıp ona bir kaside sunduğu düşünülür.[3] Emir Süleyman’ın isteği üzerine Selmân-ı Sâvecî’nin “Cemşîd ü Hurşîd” adlı mesnevisini Türkçeye çeviren ve eklediği yeni kısımlarla âdeta yepyeni bir eser yaratan şair bu çalışmayı 1403’te tamamladı. Arapça-Farsça manzum bir lugat olan Mirķātü’l-edeb adlı eserini Aydınoğulları’ndan Îsâ Bey’in oğlu Hamza Bey için yazdı.[8] Ayrıca Mirķātü’l-edeb’e bağlı olarak bir ders kitabı olarak Mîzânü’l-edeb ve Mi’yârü’l-edeb adlı risaleleri yazdı.[8]
Emir Süleyman’ın 1411 yılında ölümünden sonra kendisine yeni bir hami arayan Ahmedî, Mehmed Çelebi’nin çevresine girmeye çalıştı.[8] Tıp konusunda bir mesnevi olan ve 1403-1410 arasında kaleme aldığı “Tervîhu’l-ervâh” adlı eserini bazı eklerle Çelebi Mehmet’e sunmuştur.
Ahmedî ayrıca, Germiyan’ın ileri ailelerinden birine mensup olduğu düşünülen[9] meşhur Şeyhî Sinan'ı yetiştirmiştir.[7]
Başlıca eserleri
[değiştir | kaynağı değiştir]- Ahmedi Divanı (8 tevhid, 5 na'at, 2 tercî-i bend, 7 terkib-i bend, 2 muhammes, 75 kaside ve 772 gazelini içerir[3])
- Cemşîd ü Hurşid (Cemşîd ile Hurşîd arasındaki aşk hikâyesini konu alan mesnevi)
- İskendernâme (mesnevi)
- Tervîhu’l-ervâh (Tıp konusudna mesnevi)
- Bedâyi'u’s-siĥr fî śanâyi'i’ş-şi'r (Farsça Risale, edebî sanatların açıklamasını ve bu sanatlarla ilgili Arapça, Farsça ve Türkçe örnekleri içerir.)
- Mi’yârü’l-edeb (Kaside tarzında Farsça ders kitabı)
- Mîzânü’l-edeb (Kaside tarzında Farsça ders kitabı)
- Mirķātü’l-edeb (Arapça-Farsça manzum bir lügat)
Atfedilen eserler
[değiştir | kaynağı değiştir]Bazı kaynaklarda, Ahmedî’nin bunlardan başka, tıbba dair bir “Kitâbü'r Revâyih”, “Kasîde-i Sarsarî Şerhi”, “Hayretu'l-c Ukalâ”, “Yûsuf ile Züleyhâ”, “Esrâr-nâme” tercümesi, “Vîs u Ramin”, “Süleymannâme”, “Cengnâme”, “Kânun ve Şifâ” tercümesi, bir nüshası Fatih'te Feyzullah Efendi Kütüphanesinde bulunan ve sağlığı koruma hakkında önemli bilgileri içeren, Muntehâb-ı Şifâ’ gibi eserlerinin olduğu bildiriliyorsa da bunların bazısı bu güne kadar ortaya konulamamış, bazısının da ya isim benzerliğinden ya da yanlış adlandırılmasından dolayı başkasına ait olduğu tespit edilmiştir.[3] Halk arasında "Kırk Vezir hikâyesi" adıyla bilinen ve Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Türkçe Yazmalar Katalogu'ndaki bilgilere dayanılarak yanlışlıkla Ahmedî tarafından Arapçadan Türkçeye çevrildiği sanılan bu eserin Ahmedî-i Mısrî'ye ait olduğu tespit edilmiştir.[3]
Eserleri
[değiştir | kaynağı değiştir]- Divan
- İskendernâme
- Cemşîd ü Hurşîd
- Tervîhu'l-ervâh
- Bedâyiu’s-siĥr fî śanâyi-iş-şir
- Mirķātü'l-edeb
- Mîzânü’l-edeb
- MiǾyârü'l-edeb
Notlar
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ Latîfî ve Âlî Ahmedî’nin Sivaslı olduğu; Taşköprizade, Müstakîmzade, Mecdî, Aşık Çelebi ve Hasan Çelebi ise Germiyanlı olduğu yönünde bilgi vermektedirler. Uzunçarşılı Ahmedî’nin Uşak’ın köylerinden olan Sivaslı’da doğmuş olabileceğini bildirmekte, Şehsuvaroğlu ise 1975 yılında Doğu Berlin kitaplığında bulduğu XVII. yüzyıla ait bir yazmada Ahmedî’nin doğum yerinin açıkça Sivas olarak yazıldığını kaydetmektedir.
- ^ Tunca Kortantamer, Ahmedî’nin üç şiirine atıfta bulunarak ve Brockelmann'ın, Aşık Paşa ile aynı bölgeden olduğu görüşüne dayanarak Ahmedî'nin Amasyalı olması gerektiğini belirtiyor.
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ Taşköprülüzâde Ahmed, Şaka’ikü’n-Nu’maniye fi-Ulemai’d-Devletü’l-Osmaniye
- ^ a b c d "Ahmet Acıduman, Şair ve Hekim Ahmedî'nin Tervîhü'l-Ervâh adlı tıbbî mesnevîsinde çocukların sağlığının korunması üzerine, Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Dergisi Sayı 56, Yıl 2013" (PDF). 23 Haziran 2015 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Haziran 2015.
- ^ a b c d e f g "Ali Temizel, Ahmedî'nin Bedây'u's-Sihr Fî Şanâyi'i'ş-Şi'r isimli eserindeki Türkçe ve Farsça Şiirleri, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi Sayı 14, Yıl 2003". 23 Haziran 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Haziran 2015.
- ^ Gelibolulu Mustafa Âlî, Künhü'l -Âhbâr
- ^ Uzunçarşılı, İsmail Hakkı (1932). Kütahya Şehri. İstanbul Devlet Matbaası. s. 216.
- ^ Düsturnâme-i Enverî
- ^ a b c d Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Kütahya Şehri, İstanbul Devlet Matbaası, 1932, sayfa, 216, 217
- ^ a b c d "Günay Kut, Ahmedî, Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 2, Yıl 1989" (PDF). 23 Haziran 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 23 Haziran 2015.
- ^ "Faruk K. Timurtaş, Şeyhi'nin Hayatı ve Şahsiyeti, Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, Cilt 5, Sayı 5 (1953)". 30 Kasım 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ekim 2015.
Dış kaynaklar
[değiştir | kaynağı değiştir]- Akdoğan, Yaşar, "Âhmedi (Taceddin, Hızır)" (1999) Yaşamları ve Yapıtlarıyla Osmanlılar Ansiklopedisi, C. 1 s. 168-169, İstanbul: Yapi Kredi Kültür Sanat Yayıncılık. ISBN 975-08090072-9
Dış bağlantılar
[değiştir | kaynağı değiştir]- Kut, Günay (2010) "Şeyyad Hamza" Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. c.39 say. 104-105, (çevrimiçi 23 Haziran 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.)
