Allande

Esti artículu o seición necesita referencies qu'apaezan nuna publicación acreitada, como revistes especializaes, monografíes, prensa diaria o páxines d'Internet fiables. Pues añadiles tu mesmu o avisar al autor principal del artículu na so páxina d'alderique pegando: {{subst:Avisu referencies|Allande}} ~~~~

Allande
Bandera d'Allande Escudu d'Allande
Alministración
País	España
Autonomía	Principáu d'Asturies
Provincia	Provincia d'Asturies
Partíu xudicial	Tinéu
Tipu d'entidá	conceyu
Capital	La Puela
Alcaldesa d'Ayande	María Victoria López Villamarzo
Nome oficial	Allande (es)
División	ver Berducedo, Bisuyu, Bustantigo, Llago, Ḷḷinares, Ḷḷomes, Paraxes, La Puela, Santa Colomba, Santo Miyao, Samartín, San Salvador, Viḷḷabaser, Viḷḷagrufe, Viḷḷar de Sapos, Viḷḷaverde y Zalón
Xeografía
Coordenaes	43°16′20″N 6°36′32″W / 43.272161°N 6.608867°O / 43.272161; -6.608867
Superficie	342.24 km²
Llenda con	Grandas de Salime, Pezós, Eilao, Villayón, Tinéu, Cangas del Narcea, Ibias y Negueira de Muñiz
Puntu más baxu	Ríu Navia
Altitú media	1416 m
Demografía
Población	1552 hab. (2023)
Densidá	4,53 hab/km²
Xentiliciu
Más información
Estaya horaria	UTC+01:00
allande.org

Allande^[1][2][3] o Ayande^[4][5][6] ye un conceyu del occidente d'Asturies. La so capital ye La Puela.

Llenda al norte con Villayón, al sur con Cangas del Narcea y Ibias, al este con Tinéu y al oeste con Pezós, Grandas de Salime y Negueira de Muñiz (Lugo).

Lo más del so territoriu ta declaráu como Monumentu natural. Rescampla pente la so bayura forestal los texos milenarios de Santa Colomba y de Llago y el Sofreiral de Boxu.

La deforestación y l'abandonu de los cultivos tradicionales como'l cereal y el viñéu orientaron la so economía haza la ganadería, centrada na cabaña bovina y caballar. Caltiénse, sicasí, dalguna fastera agrícola residual y destinada al autoconsumu. En menor midida tamién sigue siendo un recursu económicu la industria maderera.

El so territoriu ye estremadamente montesín y accidentáu que s'organiza al rodiu de les sierres d'El Palu y la de Viḷḷaxirón que fai de xebra tanto no cultural, como no humanu y lo económico. D'esta sierra'l so puntu cimeru ye'l picu Panḷḷón de 1.416 metros que se desgaxa nun riestru d'estribaciones que cubren tol territoriu, tamién rescampla la sierra de Carondio, les sos cumes son superiores a los 1.200 metros, y les sierres d'Eiboyu y Cazarnosu, que faen de divisoria con Cangas del Narcea. Nel estremu sur llevántense les sierres Valcacer con altures superiores a 1.200 metros, y na faza occidental los cordales de Berducedo y Bedramón y la sierra de Murellos. Hai pequeños cordales que marquen valles y angostes cañadas. Too ello marca un territoriu con una altitú media elevada, utilizándose toes estes pendientes pa un aprovechamientu agrícola.

El so clima ta marcáu pola so orografía, yá que nes sierres altes ye húmedu y fríu y nes zones baxes un pocu más templiente, rescamplando'l valle d'El Valledor, que tien un microclima al ser un valle zarráu. El valle presenta un clima más sele y con menos precipitaciones, lo que-y permite tener nel so suelu especies de tipu mediterraneu.

Sobre la so enguedeyada orografía d'orixe paleozoicu, estiéndese una bayura de vexetación de carbayeres, de fayes, de castaños y d'abedorios. Anque la flora llariega foi en parte sustituyida por repoblaciones de pinos. Una gran fauna de xabalinos, urogallos, rapaces, llebres, corzos ya inclús dalgún osu completa la bayura natural d'Allande.

La vía principal ye l'AS-14, de Pontelinfiernu (onde ellaza cola AS-15, Curniana al Puertu de Zarréu) a Grandas de Salime, qu'altraviesa tol territoriu y xune La Puela con Cangas del Narcea. L'AS-217 y AS-219 comuniquen con La Puela con Tinéu y Ḷḷuarca.

La más antigua presencia humana que se detectó nel su territoriu, son grupos neolitizaos, que dexaron la so güelga na arquiteutura megalítica, de la que remanez la piedra dolménica d'A Tumba del Castellín. Otru periodu bien representáu nes tierres allandeses correspuende a la cultura castreña, y de la que namás que'l Castru de San Ḷḷuis foi escaváu, pudiendo documentase una secuencia d'habitación qu'entamaría nel Bronce Final (sieglu VIII e.C.), continuando intensamente demientres la Edá del Fierro, siendo llueu ocupáu tamién polos romanos, intre nel que'l castru había tar en venceya direuta coles mines d'oru asitiaes nel territoriu de la redolada, metal que foi precisamente l'obleru pa la ocupación romana d'estos territorios. Estes esplotaciones auríferes dexaron multitú d'esquicios y güelgues nel paisaxe d'Allande, siendo impresionante la bayura de metros cúbicos de tierra y piedres que foron esfozaes.

En llinies xenerales podemos esbillar les mines d'esta zona en trés conxuntos: el primeru, la zona d'El Altu'l Palu onde s'afayen les conocíes A Cova de Xan Rata, La Fana la Freita y el túnel de Montefurao. Otru conxuntu taría nel valle del ríu d'Or tributariu del Navia, y el grupu caberu taría al rodiu del castru de San Ḷḷuis. Estes últimes esplotaciones hubieron d'empezar nel sieglu I y finar al entamu del sieglu III.

Sígue-y un periodu poco conocíu, ye posible que pol so asitiamientu tuviera baxo'l control del reinu suevu y llueu del visigodu. Les primeres referencies documentales son del sieglu X, pero na so mayor parte considérense sospechoses de falsedá, pero yá nel sieglu XI, ciertes xuntes eclesiástiques monástiques escomenzaron a dexar sentir la so influyencia económica y feudalizante nesta fastera. Rescampla l'influxu del monesteriu de San Xuan de Courias que cuntaba en 1044 con una dote d'abondantes tierres allandeses, pero habrá otros monesterios que cada vuelta atroparen más tierres, destacando asina, el de Santa María Zalón. Tamién el cabildru catedraliciu disponía de propiedaes na comarca demientres la baxa Edad Media. Nun faltaron los conflictos polos diezmos del arciprestalgu d'Allande y la ilesia d'Uviéu, tenemos un exemplu cola ilesia de San Salvador d'Uviéu ente los años 1262 y 1269. L'Obispu Pedru da a los homes del conceyu d'Allande dependientes de la Ilesia, tolo que s'afaye na so propiedá pa que puedan "fazer poblu" imponiendo como fueru la cantidá de 110 maravedinos al añu, esti determín habría de xurdir efeutu pues pa 1277 apaez Allande ente los pueblos del occidente asturianu qu'establez hermandá cola villa d'Avilés pa emprestar aida nel caltenimientu del orde nos sos territorios. Tamién hubo d'influyir nel desendolque del privilexu dau por Alfonsu IX, yá qu'esti conceyu foi pasu na pelegrinación del camín de Santiago.

Demientres el reináu de Fernandu VI, el conceyu d'Allande foi moneda de cambéu qu'emplegaba la corona pa pagar los sos servicios a los lleales, particularmente a la familia Quiñones. Escontra estes concesiones protestaren los vecinos y en 1378 un representante d'Allande tuvo presente na Xunta Xeneral aconceyada n'Uviéu pa refugar estes prerrogatives impuestes.

Del dominiu de la familia Quiñones pasó a Rodrigo de la Rúa quien la merca por un millón de maravedinos. Rodrigo de la Rúa fundó mayoralgu a favor del so fíu mayor Gutiérrez González de Cienfuegos y endelantre'l señoríu d'Allande permaneció venceyáu a la casa de Cienfuegos qu'obtendrá nel sieglu XV, el títulu de condes de Marcel de Peñalba. Les prerrogatives foron calteníes hasta la reforma constitucional española de 1812.

La presencia del conceyu d'Allande na Xunta Xeneral nun foi siempre continuada y la so representación foi exercida por dalgún miembru de la casa Cienfuegos.

Los tiempos modernos nun traxeron grandes tresformaciones yá que nel sieglu XVIII continuaba siendo fundamentalmente un conceyu agrariu. L'escasu complementu industrial, taba nos mazos de fierro hidráulicos que s'emplegaben pa espurrir el fierro, asitiaos n'El Mazu d'Arriba, El Mazu d'Abaxu, El Colobréu y La Ponte. Toos ellos yeren propiedá d'un vieyu poder feudal: el conde de Peñalba, señor de Cienfuegos. Si hai daqué que rescampla de la evolución histórica moderna d'Allande ye la resistencia anti señorial protagonizada polos sos vecinos, hai continues quexes y recursos contra'l conde, hasta qu'en 1742 el conceyu d'Allande será castigáu pola so resistencia col "silenciu perpetuu". En 1744 díctense unes ordenances nes que se reconoz el señoríu de la casa de Cienfuegos.

El sieglu XIX trairá la guerra d'independencia qu'afeutara al conceyu al ser cruzáu poles tropes franceses. La Constitución de Cádiz trairá la pruyida autonomía conceyil p'Allande lliberada de la interferencia señorial. Demientres esti sieglu l'actividá agrario caltiénse igual y la industria del fierro reconvertiráse en trés ferreríes, que na década de los ochenta vense obligaes a pesllar énte la competencia de les fautoríes industriales colos altos fornos.

La guerra civil española afeuta perpocu al conceyu, quedando a un llau de la penetración de les columnes gallegues de los solevaos. Sí tuvo cierta incidencia llueu l'actividá de les guerrilles, sobremanera les operaciones de la partida de Serafín Fernández, más conocíu como "el Santeiro".

Los sieglos XIX y XX, tán marcaos pola so mengua demográfica, por mor de la emigración tresoceánica que foi aparada momentáneamente, coincidiendo cola construcción del altu d'agua de Salime, anque esti recobramientu nun duró munchu yá que'l banzáu zarraba les sos tradicionales canales de comunicación y convirtió tol Valledor nun fondu de sacu que provocó l'abandonu de pueblos enteros. Los sos pobladores dirixéronse na so emigración haza Europa y haza'l centru industrial d'Asturies.

Anguaño, el despoblamientu disminuyó, pero non pola meyora del emplegu n'Allande, sinón pola falta d'emplegos nos centros de destín d'esa emigración.

Nel conceyu d'Allande, el partíu que más tiempu tien gobernao ye'l PSOE (ver Llista d'alcaldes d'Allande). L'actual alcaldesa ye María Victoria López Villamarzo, del Partíu Popular.

<left>

El conceyu d'Allande xébrase en 17 parroquies:

Ye ún de los conceyos con menor población de toa Asturies. Como'l restu de zones rurales asturianes la evolución demográfica del conceyu ye negativa. Nel sieglu XX hubo dos periodos nos que perdió gran parte de la so población. El primeru va de 1900 a 1930, onde gran parte de los sos habitantes emigró a América, sobremanera a Cuba, Puertu Ricu, Arxentina y República Dominicana. El segundu en 1960 por mor de la industrialización del país, que motivó que'l conceyu perdiere cásique les dos terceres partes de la so población.

Gráfica de población d'Allande
Fonte: Institutu Nacional d'Estadística d'España - Ellaboración gráfica por Wikipedia

Tol movimientu demográficu afeutó a la so economía, tando en bien de retrocesu les práutiques agrícoles, amenorgando la superficie cultivao, dedicándose les más de les tierres a les plantes de forraxe, y arriendes d'ello a una esplotación del ganáu vacuno, dominando la castra asturiana pa carne. Celébrense grandes feries de ganáu que van del 8 de mayu al 29 de setiembre denomaes: San Miguel de Mayo y San Miguel de Setiembre.

N'Allande alcuéntrese delles muestres de la cultura megalítica, como la piedra dolménica de La Puela, túmulos como los de Fanfaragón y numberosos castros como'l de San Ḷḷuís, d'onde remanez la tosca tiesta de guerreru conservada nel muséu del castru de Cuaña, o'l de Castello en Berducedo, onde foi descubierta la única arracada o pendilexu prerromanu que se conoz n'Asturies, d'oro y compuestu por dos lámines en forma de media lluna con filigranes y granuláu que perfaen cenefes.

Na arquiteutura relixosa y señorial hai bayura testimonios, ente los que rescamplen:

• La ilesia de Zalón, d'estilu románicu d'entamos del sieglu XIII, perfaese d'una sola nave rectangular y ábside con bóveda, que guarda nel so presbiteriu unes importantes pintures murales de la Pasión de Cristu y Coronación de la Virxe del sieglu XVI, d'un artista desconocíu, al que se-y denomó mayestru Zalón.

• La ilesia de San Andrés de La Puela, magar los sos añadíos modernos que son una obra d'entamos del sieglu XVI, con perbonos trazos arquiteutónicos y un retablu manierista que remembra a la escuela de Berruguete.

Na so arquiteutura civil rescampla:

• El Palaciu, o palaciu de Cienfuegos, asitiáu nuna llomba que domina la villa de La Puela. La so primer construcción foi nel sieglu XIV, reedificada nel XVI pol nuevu señor de Cienfuegos. Consta'l palaciu de trés torres y planta en L, con un aspeutu esterior persobriu pol so calter defensivu. Nuevamente remozáu nel XVIII p'adautalu a residencia palaciega del conde de Peñalba, l'aspeutu de total desorniu namás que s'atenúa nel patiu rectangular y ensin pórticos, onde los sos ángulos adósense al primer pisu una galería corrida de madera, apoyada en gruesa y tosca columna de mampostería.

• Casa torre de Santo Miyao, ye una torre cuadrangular de trés plantes del sieglu XVI, que tien dos cuerpos adosaos, ún al sur de dos plantes y d'asemeyada construcción y otru al oeste yá posiblemente del sieglu XVIII.

• Tamién del sieglu XVI ye la Torre de Samartín, casa cuadrangular de trés pisos col escudu de la familia construyida en sillarexu y mampostería, la so simetría ta marcada nuna exe central que ye la puerta con dintel y sobre ella podemos güeyar l'escudu.

Hai otres casones como la casa-palaciu de los Flórez, güei convertida en casa de llabor, y que ta fecha en tornu a un nucleu central torreáu y realizáu en mampostería con sillares enmarcando vanos, que na fachada principal son de rexería.

Ye de rescamplar la Casa Conceyu de La Puela, obra de Regino Pérez de la Sala construyida en 1907, con tipoloxía clásica d'esta mena d'edificios: pórticos con arcos, balcón destacáu, escudu y reló. Na so decoración destaquen: frontones curvos y reutos, y pilastres acanalaes.

Per últimu, ha mentase de mena especial l'Arquiteutura Indiana, presente na capital del conceyu, con escelentes exemplos construyíos na primer metá del Sieglu XX, ente ellos el palacete de los socesores de Donato Fernández, la singular casona de los Ramos-Ron, obra del arquiteutu cangués José Gómez, de la que les dos grandes torres dominen el nucleu urbanu, el palacete de los Olalla-Valledor, del que la construcción presenta detalles de l'arquiteutura suiza de monte, obra tamién del arquiteutu cangués José Gómez, o'l Xalé de Las Veigas, propiedá de la familia Rodríguez Valledor, d'estilu modernista, obra del arquiteutu cangués Ignacio Álvarez-Castelao.

Los horros y paneres d'esti conceyu tienen cubiertes de pizarra nos teyaos, sacante los del valle d'Arganza, que puen ser de teya. Les paneres foron sustituyendo a los horros a metá del sieglu XVIII, según va espardiendose'l cultivu del maíz y van necesitandose corredores más llargos pa ensugar el maíz.

Lo que sí se rescampla ye l'especial estilu de decoración de los horros n'Allande, definíu por motivos xeométricos inscritos en grandes círculos, (cuatro comes dientro d'un círculu). El diseñu más complicáu nun xurde fasta'l sieglu XVII, nel qu'apaecen rostros, de rasgos estilizaos colos güeyos almendraos. El so esplendor algámalo nel sieglu XIX y va escayendo según se faen más complexes, pues al añadise corredores nun tien xacíu tayar motivos que van quedar ocultos. Pol contrariu la ornamentación del corredor va ariqueciendo con balaustres torniaes y tables recortaes con cenefes de temes vexetales o xeométriques.

Les meyores muestres d'esta arquiteutura danse nos pueblos de Samartín, Ḷḷinares, Argancinas y A Pontenova.

Allande tien na so cocina la caza y la pesca en numberosos menús. Rescampla la calidá de los sos embutíos y de les sos carnes roxes, amás del so perbón corderu.

La tarta d'ablanes, los fillolos, el requesón y les nates sobresalen na estaya de la repostería, de gran bayura y escelente tastu.

El vinu xoven forma parte tamién de la so ufierta gastronómica, amás del oruxu o aguardiente.

Celébrense delles fiestes nel conceyu, anque les principales son les de L'Ablanu en La Puela del 7 al 10 de setiembre y les de Nosa Señora de Bedramón el 15 d'agostu, nel santuariu del mesmu nome del sieglu XVII nel qu'hai una fonte que según diz la lleenda tien propiedaes curatives pal bociu.

Tamién rescamplen les de San Jorge de Monón el 29 de xunu, San Pedro de Valbona'l 29 de xunu, Santa Isabel en Berducedo'l primer domingu de xunetu, San Cristóbal n'El Campu'l Ríu'l segundu domingu de xunetu y San Roque en Fonteta los díes 16, 17 y 18 d'agostu.

• Senén Mesa (1926-2004), ciclista profesional.
• Frank Braña (1934-2012), actor.
• José Manuel Cuervo Fernández (1948-), ex-alcalde y Conseyeru d'Educación.

• Llista d'alcaldes d'Allande

• Wikimedia Commons acueye conteníu multimedia sobre Allande.
• Sitiu web oficial de la Casa Conceyu (castellán)