İyatrojenez

Iatrogenesis (Grekçe "şifacı tarafından meydana getirilen"), sağlık meslek mensupları gibi hareket eden ya da sağlık için yararlı olduğunu savunduğu ürün veya hizmet tanıtımı üstlenen bir veya daha fazla kişinin herhangi bir faaliyetinden kaynaklanan, etkilenen kişide desteklemeyen etkiler oluşturan olgulardır.^{[1] [2] [3] [4] [5] [6]}

Açıkça tanımlanmış ve kolayca tanınan bazı iyatrojenik etkiler, cerrahi bir prosedürü izleyen komplikasyonlar (örneğin: Meme kanseri ameliyatı sonucunda lenf ödemi). Karmaşık ilaç etkileşimleri gibi daha az belirgin olanları tanımlamak için kapsamlı soruşturma gerekebilir.

Bazen^[7] 'olumlu ya da olumsuz olsun' 'tüm sağlık hizmetleri sunum ekibinin yol açtığı olayları' tanımlamak için 'iatrojenez' terimi kullanımı savunulur. En geniş anlamda ise yan etkiler veya istenmeyen etkileri tanımlamak için kullanılır.

İatrogenez içeren vakalar:

• Muhtemel ilaç etkileşimlerinin yan etkileri
• Şans^{[clarification needed]}
• Tıbbi hata
• Taksir
• İncelemesiz tıbbi alet tasarımı^{[clarification needed]}
• Tıbbi prosedürler veya tedaviler ile ilgili hekim ya da tedavi sağlayıcının endişe ve sıkıntıları.
• Kâr amaçlı gereksiz tedavi

Yan etkilerin aksine iyatrojenik olaylar her zaman zararlı değillerdir^[7] Örneğin, ameliyat nedeniyle oluşturulan bir yara uygunsuz bakımı temsil etmez ve sıkıntı vermeyebilir, bu duruma iyatrojenik etki denir.

Hastalarda zarara yol açabilen profesyoneller; hekimler, eczacılar, hemşireler, diş hekimleri, psikologlar, terapistler ve tamamlayıcı ve alternatif tıp tedavileri yapan kişiler olabilir

Dünya çapında 1994'te 94,000 kişinin 2013 yılında 142,000 kişinin tıbbi tedavinin yan etkileri sonucu öldüğü tahmin edilmektedir.^[8]

İatrojenez örnekleri:

• Tıbbi müdahaleler ile ilişkili risk
  • Reçeteli ilaçların yan etkileri.
  • İlaçların aşırı kullanımı (örneğin - bakterilerde antibiyotik direncine neden olur).^[9]
  • Reçeteli ilaçların etkileşimleri.
• Tıbbi hata
• Yanlış reçete, okunaksız el yazısı ile reçete yazma veya bilgisayarda yazarken yazım hataları yapma sonucu olabilir.
• Taksir
• Hastane enfeksiyonları
• Hatalı işlemler, teknikler, bilgiler, yöntemler ya da ekipmanlar.

İatrojenik durumlar tıbbi hatalar sonucunda olmak zorunda değiller, cerrahide yapılan hatalar ya da yanlış tedavi reçeteleri ve ilaçları gibi. Aslında, bir tıbbi tedavinin kendinden doğan etkileri ve bazen de yan etkileri iyatrojenik bulunmaktadır. Örneğin, Radyoterapi ve kemoterapi — tedavi edici etki için gereken atılımlar—Saç dökülmesi, kansızlık, kusma, bulantı, beyin hasarı, lenf ödemi, kısırlık gibi etkiler sıklıkla görülern iyatrojenik etkilerdir. Pankreasın tamamının veya bir kısmının çıkarılması sonucu oluşan diyabet gibi hastalıklı bir organın çıkarılmasından kaynaklanan işlev kaybı iyatrojeniktir.

İyatrojenez insidansı bazı vakalarda yanıltıcı olabilir. Örneğin, rüptüre aort anevrizması çoğu durumda ölümcüldür; rüptüre aort anevrizması sonucu hayatta kalma oranı % 25 altındadır. Ameliyat sırasında veya ameliyattan sonra ölümler hala iyatrojenik ölümler olarak kabul edilir.

Diğer durumlar, farmakoterapist'in el yazısıyla ürettiği reçeteler ya da ilaçlardaki taksir veya hatalı prosedürleri içerebilir.

Birçok yaygın iyatrojenik etki, ilaç etkileşimlerinden kaynaklanır, örneğin verilern ilaçların agnostik veya antagonist etkileşimleri (ilaçlar etkileşime girerek istenilen etkiyi yapmayabilirler ve/veya başka etkilere neden olabilirler) olabilir, hekim bunları hesaba katarak ileç vermelidir. Bu tür durumlar önemli morbidite ve mortaliteye neden olabilir. Farmakoterapistlerin bile beklemediği, ilaçların allerjik etkileri gibi yan etkiler de iyatrojenik etkiler olarak sınıflandırılır.

Bakterilerde antibiyotik direncinin evrimi de iyatrojenik olarak anılır.^[10] Antibiyotiklerin aşırı kullanımı, dirençli bakterilerin gelişmelerini sağlayabilir.^{[kaynak belirtilmeli]}

Bazı ilaçların tedavi edici dozlarda kendi başlarına toksiktir. Alkile antineoplastik ajanlar örneğin, DNA hasarı konusunda kanser hücrelerine normal hücrelerden daha fazla etkir. Alkilasyon ciddi yan etkilere neden olur ve kendi başına aslında kanserojendir, ikincil tümörlerin gelişmesine neden olabilir. Benzer bir şekilde, trypanosomiasis için melarsoprol gibi arsenik bazlı ilaçlar arsenik zehirlenmesine neden olabilir . 

Yan etkiler mekanik olarak da ortaya çıkabilirler. Bazı cerrahi aletlerin dizaynı, eski olabilir, dolayısıyla (örneğin doku travması gibi) bazı yan etkilere neden olabilirler^{[clarification needed]}.

Psikiyatride iyatrojenez genellikle yanlış teşhis nedeniyle oluşur (hystero-epilepsy vakalarının yanlış teşhisinde olduğu gibi^[11]). Yanlış tanı nedeniyle kısmen iyatrojenik durumun bir örneği, özellikle çocuk hastalardaki bipolar bozukluktur.^[12] Somatoform bozukluk ve kronik yorgunluk sendromu gibi diğer durumlar önemli sosyokültürel ve iyatrojenik bileşenler için teorize edilmiştir.^[13] Travma sonrası stres bozukluğunun tedavi şeklinin iyatrojenik komplikasyonlara yatkın olduğu varsayılmaktadır.^[14] Madde bağımlılığı^[15] ve antisosyal gençler^[16] gibi toplumun tedavi edilmesi gereken bazı kesilerinin iyatrojenez için önemli riskler taşıdıkları kabul edilmektedir. Benlik ikileşmesi hekimlerin küçük bir kısmının çoğunluk tanısına göre genel olarak tamamen iyatrojenik bozukluk olarak kabul edilir.^[11][17]

Meessen ve arkadaşları, tıbbi bakım.^[18] felaket benzeri sağlık sorunları için yapılan harcamalar^[19] ya da finansman sıkıntısı^[20] nedeniyle oluşan yoksulluğa 'iatrojenik yoksulluk' demişlerdir. Her yıl dünya çapında, 100.000'den fazla hane sağlık giderleri nedeniyle yoksulluğa düşmektedir. Birlerşik devletlerde, sağlık harcamaları iflas nedenlerinin başında gelmektedir.^{[date missing][21]} Özellikle geçiş ekonomisi ülkelerinde,sağlık için ödeme yapma kabul edilirliği artmaktadır, arz talebin gerisinde kalmaz ve gelişmeler çok hızlı olur. Ancak bu ülkelerde düzenleyici ve koruyucu kapasite genellikle arzın gerisinde kalır. Hastalar kolayca hastalık, etkisiz tedaviler, tasarruf, borçluluk, üretken varlıkların satışı ve sonunda yoksulluk gibi bir kısır döngüye düşerler.

20. yüzyıl sosyal eleştirmen Ivan Illich, 1974'teki Tıbbi Düşman kitabında 'tıbbi iatrojenez' kavramını genişletti: Sağlığın kamulaştırılmasını^[22] üç düzeyde tanımladı. İlki, 'klinik iyatrojenez' yukarıda tarif edildiği gibi, etkili ve güvenilir olmayan ve hatalı tedaviler ile hastalara yapılan yaralamalar.^[23] İkincisi, tıp uzmanları, ilaç şirketleri ve sağlık cihazları şirketleri tarafından, geçekçi olmayan nedenlerle daha fazla tedavi etme ya da insanın normal hayat deneyiminin bir parçası olan durumlar (örneğin, yaşa bağlı durumlar) için gereksiz müdahaleler gibi kâr amacı güden ve insanları ilaca bağımlı kılan uygulamalar. Tıbbi uygulayıcıların ve tıp ile ilişkili endüstrilerin bu tutumları, toplum üyelerini daha az sağlıklı ve kurum bakımına aşırı bağımlı hale getirir, sonuçta toplumsal zarara neden olur. Illich, doktorların tıp eğitiminin toplumun ilaca bağımlı olmasına katkıda bulunduğunu savunmuştur, hekimlerin sağlıktan ziyade hastalığa odaklandığını, teşhis ve hastalık tedavisi için eğitildiklerini savunmuştur. İyatrojenik yoksulluk, sosyal iyatrojenezin bir tezahürü olarak ortaya çıkmıştır. Üçüncüsü, 'kültürel iatrojenez'. Geleneksel yöntemler, acı, ölüm ve hastalıklarla geleneksel yollarla mücadele edebilir ve onlarla başa çıkabilir. İlaca bağımlılık, toplum üyelerinin hastalık ve sıkıntılarla kendi başlarına mücadele edebilme kabiliyetlerini ortadan kaldırarak toplumun zararına neden olur. Bu eleştirilerde "Illich, modern toplumun tüm faydalarını reddetmedi ama yersiz bağımlılığı ve sömürüyü reddetti."^[24]

Dünya çapında 1994'te 94,000 kişinin 2013 yılında 142,000 kişinin tıbbi tedavinin yan etkileri sonucu öldüğü tahmin edilmektedir.^[8]

Birleşik Devletlerde her yıl tahmini ölüm: ^{[25][26] [27][28]}

• 12,000 gereksiz cerrahi müdahaleler sonucu.
• 7,000 hastanelerdeki ilaç hataları sonucu.
• 20,000 hastanelerdeki diğer hatalar sonucu.
• 80,000 hastanelerdeki hastane enfeksiyonları sonucu.
• 106,000 hata olmamakla beraber ilaçların istenmeyen etkileri sonucu.

Bu rakamlara dayanarak, iyatrojenez sonucu ABD'de tahminen yılda 225.000 ölüm olduğu söylenebilir (farkedilebilir hatalar hariç). Tıp Enstitüsünün eski bir raporuna göre yılda 230,000 to 284,000 iyatrojenik ölüm meydana gelmektedir.^[25]

İyatrojenez teriminin anlamı bir şifacı tarafından meydana getirilen demektir. Grekçe ἰατρός (iatros, "şifacı") ve γένεσις (genesis, "oluşum") kelimelerinden gelmiştir; daha önceki formları tıbbın iyi ya da kötü etkilerine atıfta bulunmuş olabilir.

Hipokrat zamanından beri insanlar tıbbın potansiyel kötü etkileri olabileceğini düşünmektedirler. "Özce zarar verme" (primum non nocere), modern tıp etiğinde birincil Hipoktarik söylemdir. Şifacının bir parçası olduğu; taksir, kasıtlı hata veya önlenebilir hata nedeniyle iyatrojenik hastalıklar veya ölümler birçok medeniyette suç olmuştur.^[29]

Otopsi odalarından patojenlerin transferi, 19. yüzyılda doğum kurumlarında puerperal ateş (loğusalık humması) nedeniyle doğum sonrası gerçekleşen şok edici tarihsel bir mortaliteye neden olmuştur, bu bir iyatrojenik felaket olmuştur. Bu enfeksiyon mekanizmasını ilk olarak Ignaz Semmelweis tanımlamıştır.^[30]

20. yüzyıldaki bilimsel tıbbın gelişmesiyle birlikte iatrojenik hastalıkların ya da ölümlerin daha kolay önlenebilir olacağı beklenmektedir. Antiseptikler, anestezi, antibiyotikler, daha iyi cerrahi teknikler, kanıta dayalı protokoller ve en iyi uygulamalar iyatrojenik yan etkilerin ve mortalitenin azaltılması için geliştirilmeye devam edilmektedir.

• Patient Safety Network 4 Ocak 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.