Zamek w Borkach

Zamek w Borkach

Zamek na mapie F. von Miega, XVIII w.
Państwo	Ukraina
Obwód	tarnopolski
Miejscowość	Borki Wielkie
Typ budynku	zamek
Rozpoczęcie budowy	XVI w.
Zniszczono	XIX w.
Położenie na mapie obwodu tarnopolskiego Zamek w Borkach
Położenie na mapie Ukrainy Zamek w Borkach
49°31′N 25°45′E/49,516667 25,750000
Multimedia w Wikimedia Commons

Zamek w Borkach – zamek obronny z XVI w. w Borkach Wielkich (hromada Borki Wielkie, rejon tarnopolski, obwód tarnopolski) w Ukrainie. Warownia jest najstarszym zabytkiem historycznym w mieście^[1].

W XVI w. zamek posiadał wysokie ściany wykonane z dębowych bali, które otaczały budynki mieszkalne i gospodarcze oraz cztery bastiony, które były umieszczone na rogach, z rzędami otworów strzelniczych. Od strony południowo-zachodniej znajdowała się brama wjazdowa wzmocniona ziemnymi wałami, których pozostałości przetrwały do lat 50. XX w.^[2]

Zamek został zbudowany na szczycie płaskiego wzgórza o wysokości 326 m n.p.m., które do końca lat 30. XX w. nosiło nazwę „Ohrydek”. Lewy brzeg rzeki Terebny(inne języki) (ukr. Теребна) u podnóża wzgórza tworzył stromy, porośnięty krzewami stok, który do dziś nazywany jest „Krucza”. Doliny rzek Terebna i Hnizna(inne języki) (ukr. Гнізна), które łączą się w tym miejscu, tworzyły mocno podmokły, nieprzejezdny teren. Wraz z budową tamy, do której droga prowadziła łukiem od bramy wjazdowej zamku do młyna wodnego, duży staw miał tu rozlewisko. Od strony północno-wschodniej zamek otoczony był długim, głębokim wąwozem, co utrudniało podejście. Jedynie od strony południowo-wschodniej znajdował się otwarty płaski teren. Kilka kilometrów od tego miejsca wykopano głębokie rowy, wzmocnione grubymi balami, od których pochodzi współczesna nazwa traktu - „Za szańcami” (j. niem. Schanze – „rów, umocnienia ziemne”). Tak zobaczyli zamek jezuiccy misjonarze, którzy odwiedzili Tarnopol w 1608 r. w drodze do Kamieńca^[3].

Zamek był wielokrotnie niszczony przez ataki tatarskie^[4] i wielokrotnie odbudowywany^[5]. Podczas kładzenia fundamentów budynków mieszkalnych przy ulicy Gagarina (sąsiadującej z dawnym zamkiem) w latach 1970-1980 budowniczowie natknęli się na ślady pożarów, fragmenty ze stali, groty strzał, kozackie gliniane fajki i inne artefakty, ale zostały one utracone, ponieważ nie przeprowadzono tam żadnych wykopalisk archeologicznych.

9 lipca 1643 r. Aleksander Koniecpolski, syn Stanisława, odwiedził schorowanego Mikołaja Potockiego, hetmana wielkiego koronnego, w zamku boreckim w celu konsultacji w sprawach wojskowych^[6].

Latem 1649 r., podczas oblężenia Zbaraża i w wyniku postanowień traktatu zborowskiego, obiekt został doszczętnie zniszczony wraz z miastem, należącym do Mikołaja Potockiego^[5].

Akt lustracji dóbr Mikołaja Potockiego (1626-1675), syna Mikołaja, starosty królewskiego, właściciela dóbr zwanych państwem boreckim, z lat 1661-1664 zawiera następujący opis: „Zamek jest otoczony wałem, ale wrogowie go zniszczyli. Jest jednak brama, w której znajduje się komnata z pokojem. Jest tam piec i dobra krypta do przechowywania napojów. Inne domy zostały zniszczone i zburzone. W zamku znajduje się wiklinowa stajnia...”^[7]

Pod koniec XVII w. zamek został przebudowany. Wraz z ustaniem najazdów tatarskich po podpisaniu pokoju w Karłowicach 26 stycznia 1699 r.^[8] warownia straciła na znaczeniu jako budowla obronna. Dlatego w XVIII w. został odbudowany jako tak zwana „kamienna fortyfikacja”^[9]. Wraz z powstaniem starostwa boreckiego zamek stał się siedzibą starosty.

19 sierpnia 1759 r. generał-porucznik hr. Michał St. Kamiński (1688-1770) herbu Ślepowron^[10], starosta borecki i zarządca majątku, wydał na zamku akt zezwalający na utworzenie parafii w sąsiedniej wsi Dyczków^[11] oraz akt nadania ziemi cerkwi Michała Archanioła w Chodaczkówie^[12]. Z czasem zmieniali się właściciele zamku. Ostatnim z tych, którzy otrzymali ziemię borecką wraz z dożywotnim tutejszym starostwem był kasztelan hr. Wiktoryn Zaleski (1765-1796).

Po I rozbiorze Polski w 1772 r. Galicja weszła w skład monarchii habsburskiej. W 1782 r. starostwa zostały zniesione i wprowadzono jednostopniowy podział administracyjny (cyrkuł)^[4]. W 1784 r. Wiktoryn Zaleski został zmuszony do wykupienia zamku wraz z miastem od guberni galicyjskiej i przejęcia go na własność^[13].

Mapa austriackiego kartografa wojskowego Friedricha von Miega Koenigsreiches Galizien und Lodomerien 1779-1782 wyraźnie pokazuje zarysy zamku boreckiego z czterema bastionami połączonymi solidnym murem^[14].

Właściciel zamku i miasta, hrabia Wiktoryn Zaleski, oraz jego kolejni posiadacze, hr. Adam Starzeński (1796-1825) i hr. Franciszek Wodzicki (1825-1840), nie mieszkali w nim na stałe i stopniowo tracili zainteresowanie obiektem. Zamek przestał być własnością i zaczął stopniowo podupadać. Za kolejnych właścicieli, hrabiów Baworowskich i ich potomków, obiekt przestał istnieć. Zamiast niego pojawiło się kilka murowanych domów, które służyły jako administracja dworu i były tymczasową rezydencją właścicieli majątku.

W ostatnim ćwierćwieczu XIX w. na austriackich wojskowych mapach topograficznych terenu Borek Wielkich widniało jeszcze umowne określenie z j. niem. Schl.(oss), oznaczające zamek, pałac lub majątek bez fortyfikacji obronnych. W 1896 r. ksiądz Petro Bilyński(inne języki) zauważył: „Po zamku nie ma już śladu, tylko bardzo długie doły piwne wykopane w twardej glinie w dość dobrym stanie. Znajduje się tu również dom zarządcy majątku, który został przebudowany z dawnej bramy i nadal nazywany jest portiernią. W czasach pańszczyzny mieszkał tam do 1848 r. urzędnik policyjno-sądowy, a w piwnicy znajdował się tymczasowy areszt. Wokół miejsca, gdzie niegdyś znajdował się zamek, nadal dobrze widoczny jest ziemny czworokątny wał”^[15].