Zamek w Żółkwi
50°03′21″N 23°58′14″E/50,055833 23,970556.jpg) Zamek Sobieskich | |
| Państwo | |
|---|---|
| Obwód | |
| Miejscowość | |
| Typ budynku | |
| Styl architektoniczny | |
| Architekt | |
| Inwestor |
Stanisław Żółkiewski, Jan Sobieski, Michał Radziwiłł |
| Rozpoczęcie budowy |
1594 |
| Ukończenie budowy |
1610 |
| Ważniejsze przebudowy |
1685-94, 1740-53 |
| Zniszczono |
XIX wiek, I wojna światowa |
| Odbudowano |
1920-39 |
| Pierwszy właściciel |
Stanisław Żółkiewski |
| Kolejni właściciele |
Jan Daniłowicz, Jakub Sobieski, Jan Sobieski, Michał Radziwiłł, Adam Józefowicz-Hlebnicki, Artur Głogowski |
Położenie na mapie Ukrainy  | |
Położenie na mapie obwodu lwowskiego  | |
Położenie na mapie Żółkwi  | |
| 50°03′21″N 23°58′14″E/50,055833 23,970556
| |
Zamek w Żółkwi – znajduje się w południowo-zachodniej części miasta Żółkiew na zachód od Lwowa. Dawna siedziba hetmana Stanisława Żółkiewskiego i rodu Sobieskich.
Historia
[edytuj | edytuj kod]Zamek zbudowano w latach 1594–1610 z woli hetmana wielkiego koronnego Stanisława Żółkiewskiego najprawdopodobniej według projektu Pawła Szczęśliwego[1][2]. Kamieniarkę opracował Paweł Rzymianin i Ambroży Nutclauss[1]. Budowę prowadziła i nadzorowała żona hetmana. Na skutek małżeństwa Zofii Żółkiewskiej, właścicielem zamku stał się Jan Daniłowicz, a potem jego córka, która wyszła za Jakuba Sobieskiego, ojca późniejszego króla Polski Jana III Sobieskiego.
Zamek w stylu palazzo in fortezza[3] został założony na planie kwadratu o boku około 100 metrów, z czterema czworobocznymi wieżami na narożach (zachowały się tylko trzy). Od strony miasta do zamku prowadziła umieszczona symetrycznie czteropiętrowa wieża z bramą zdobioną herbem Lubicz od zewnątrz i tablicą fundacyjną od strony dziedzińca. Wewnątrz murów znajdowały się cztery dwutraktowe budynki połączone gankami bojowymi z wieżami. Głównym pałacem był budynek znajdujący się na wprost bramy. Drzwi i okna miały profilowane obramienia kamienne, a nad nimi widniały łacińskie sentencje. Pod zamkiem mieściły się dwukondygnacyjne sklepione piwnice. Zamek w pierwszej fazie nosił cechy manieryzmu o weneckich, a także niderlandzkich źródłach. Zamek łączył się z fortyfikacjami miasta, a do jego wschodniej i północnej wieży przylegały odcinki miejskich murów obronnych. Nad każdym oknem zamku znajdował się napis, w j. łac. , m.in.: FELICITER SAPIT QUI AVENO PERICULO SAPIT[4]; NUNQUAM TEMERITAS SAPIENTIAE COMMISCETUR[5]; VICTORIA A GONSILIO ET VIRTUTE PROFICISCITUR[6]; DUCIS IN CONSILIO POSITA EST VIRTUS MILITUM[7]; RET MILITARIS PRAESTAT VIRTUS CAETERIS OMNIBUS[8]; QUOD CUPIMUS FACILE CREDIMUS[9]. Napis nad bramą wjazdową tak brzmi w j. łac. STANISLAVS ZOŁKIEWSKI CASTELLANVS LEOPOLIEN. EXERCIT. REG. POL. CAMP. DVX NECNON RVBIESZOVIEN. ROHATIN. CAMIONACEN. KAŁVSIEN. MEDICEN. CAPTVS DVM PLVRIBUS BELLIS NAVAT PRAE OPERA OBSVISUOR. ASVBITAN. HOSTIV. INCURSION. TVEN. PRAESIDIVM HOC MONUMENTVM A FVNDAMENTIS ERREXIT[10][11]. Za zamkiem w 1606 roku umieszczono zwierzyniec.
-
Tablica na zamku
Jan III Sobieski posiadał Żółkiew od 1662 roku, ale zamek przebudował dopiero po 1674 roku otrzymaniu korony królewskiej[12]. Prace były prowadzone pod kierunkiem Piotra Bebera, a wnętrza, nową galerię i portyk kolumnowy z dwubiegowymi schodami zaprojektował prawdopodobnie Augustyn Locci. Zbudowano dwa wieżowe alkierze od strony ogrodu, które miały pierwotnie otwarte podcienia na parterze[12]. Za czasów Sobieskich zamek został przebudowany na wspaniałą rezydencję godną monarchy. M. in. w tym czasie zbudowano przy prawym skrzydle kaplicę.
Po śmierci w 1738 roku Jakuba Ludwika Sobieskiego, w latach 1740–1787 zamek należał do rodu Radziwiłłów, ponieważ żoną wojewody wileńskiego i hetmana polnego litewskiego Michała Kazimierza (zm. 1680) była Katarzyna, siostra króla Jana III[12]. Po 1740 roku hetman wielki litewski Michał Kazimierz Radziwiłł zwany "Rybeńko" zlecił wykonać kolejną przebudowę. Za jego czasów powstał kolumnowy portyk i pomysł ustawienia w nim sześciu rzeźb, co zrealizowano w latach 1741–1742 pod kierunkiem Antonio Castello[12]. Na schodach do portyku na dziedzińcu zamku postawiono sześć rzeźb przedstawiających: Jana Daniłowicza, Hieronima Radziwiłła, Karola Radziwiłła, Jakuba Sobieskiego, Jana III Sobieskiego, Stanisława Żółkiewskiego. Projektant Antonio Castello odbudował także spalone wieże i zbudował pomarańczarnię oraz oficynę[12]. W drugim etapie prace prowadzili Aleksander von Berg i Jakub Fryczyński sprowadzony z Nieświeża. Przebudowano wnętrza w stylu rokoko, rozbudowano krużganki tak, że ciągnęły się na dwu piętrach wzdłuż całego boku naprzeciw wjazdu.
W 1772 roku po rozbiorze, zamek przejęli Austriacy, a w 1787 roku[1] zamek kupił na licytacji Adam Józefowicz-Hlebnicki. W połowie XIX wieku ówczesny właściciel Artur Głogowski rozprzedał resztki wyposażenia i rozebrał część zabudowań m.in. kaplicę i sąsiadującą z nią wieżę, krużganki i wielkie schody. W późniejszych latach budynki zamku były jeszcze kilkakrotnie przebudowywane na cele różnych instytucji.
Galeria
[edytuj | edytuj kod]-
Zamek zewnątrz -
Makieta zamku -
Baszta południowo-wschodnia -
Dziedziniec zamkowy -
Wejście główne -
Widok ogólny od strony rynku
.jpg)
Poważne zniszczenia dotknęły zamek w czasie I wojny światowej na skutek spalenia go w 1915 roku przez Rosjan. W okresie II Rzeczypospolitej po częściowej odbudowie w latach 1928–1931 (np. okien i strzelnic) były tu koszary wojskowe, a potem Państwowe Gimnazjum im. Hetmana Stanisława Żółkiewskiego[1][13][14] i więzienie grodzkie (w jednej z baszt)[15]. W 1936 odbudowano 7 komnat zamku[16]. Od końca września 1939 roku zamek zajmowała Armia Czerwona, która urządziła w nim mieszkania i więzienie. W czerwcu 1941 roku, tuż przed wkroczeniem Niemców, NKWD rozstrzelało trzydziestu czterech więźniów (trzydziestu Ukraińców i czterech Polaków)[17]. Ofiary zbrodni upamiętniają znajdujące się na zamku tablice pamiątkowe.
Kolejne prace restauratorskie podjęto w latach 70. XX wieku, a po powstaniu państwa ukraińskiego rozpoczął się kolejny remont zamku prowadzony do dziś. W części zamkowych pomieszczeń znajduje się muzeum.
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b c d Stanisław Sławomir Nicieja: Twierdze kresowe Rzeczypospolitej. Warszawa: Wydawnictwo Iskry, 2006, s. 175-190. ISBN 83-244-0024-9.
- ↑ Roman Aftanazy, Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej, wyd. drugie przejrzane i uzupełnione, t. 7: Województwo ruskie, Ziemia Halicka i Lwowska, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1995, s. 605-627, ISBN 83-04-04229-0, ISBN 83-04-03701-7 (całość).
- ↑ Leszek Kajzer, Z problematyki badań założeń typu palazzo in fortezza, Uniwersytet Łódzki. [dostęp 2017-03-15]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-03-16)].
- ↑ Szczęśliwy mądry ten, kto zna niebezpieczeństwa
- ↑ Nigdy pochopność nie połączy się z mądrością
- ↑ Zwycięstwo osiąga się cnotą i siłą
- ↑ Przywódca mający plan (wojenny) jest siłą żołnierza
- ↑ Siła militarna przewyższa wszystkie inne
- ↑ Wierzymy, że to, czego chcemy, jest łatwe
- ↑ Aleksander Czołowski: Dawne zamki i twierdze na Rusi Halickiej. s. 67–68. [dostęp 2023-08-26]. (pol.).
- ↑ Stanisław Żółkiewski, kasztelan lwowski, hetman polny koronny, starosta hrubieszowski, rohatyński, kamionecki, kałuski, międzyrzecki. Schwytany podczas kilku wojen, wykupił się z niewoli. Podniósł ten zamek z fundamentów
- ↑ a b c d e Tadeusz Bernatowicz, Rezydencja Sobieskich i Radziwiłłów w Żółkwi w świetle nieznanego planu Antonia Castello, [w:] „Ikonotheka” t. XIII: Prace dedykowane Karolinie Lanckorońskiej w stulecie urodzin, Warszawa 1998, s. 203-213. [online] [dostęp 2020-03-06] (ang.).
- ↑ Zygmunt Zagórowski: Spis nauczycieli szkół wyższych, średnich, zawodowych, seminarjów nauczycielskich oraz wykaz zakładów naukowych i władz szkolnych. Rocznik II. Warszawa-Lwów: Książnica-Atlas, 1926, s. 157.
- ↑ Sprawozdanie Dyrekcji Gimnazjum Państwowego im. Hetmana Stanisława Żółkiewskiego w Żółkwi za rok szkolny 1931/32. Żółkiew: 1932, s. 3.
- ↑ Zbrodnicza ewakuacja więzień i aresztów NKWD na Kresach Wschodnich II Rzeczypospolitej w czerwcu – lipcu 1941 roku. Materiały z sesji naukowej w 55. rocznicę ewakuacji więźniów NKWD w głąb ZSRR, Łódź 10 czerwca 1996 r. Warszawa: GKBZPNP-IPN, 1997, s. 45 i 130. ISBN 83-903356-6-2.
- ↑ Odbudowa zamku królewskiego w Żółkwi. „Gazeta Lwowska”, s. 4, Nr 189 z 20 sierpnia 1936.
- ↑ Zbrodnicza ewakuacja więzień i aresztów NKWD... op.cit., s. 130.
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Tadeusz Polak, Zamki na Kresach, wyd. Pagina, Warszawa 1997, s. 211.
- Stanisław Sławomir Nicieja, Twierdze kresowe Rzeczypospolitej, Wydawnictwo Iskry, Warszawa, 2006, ss. 175-190, ISBN 83-244-0024-9
- M. Osiński, Zamek w Żółkwi, Lwów 1933
- Roman Aftanazy, Materiały do dziejów rezydencji, t. VII A, Warszawa 1990, s. 562-594;
- Mieczysław Gębarowicz, Łazienki w Żółkwi i ich urządzenie, w: idem, Szkice z historii sztuki XVII w., Toruń 1966, s. 216-230