Пәкістан

Пәкістан атауы сөзбе-сөз мағынасы урду және парсы тілдерінен аударғанда «таза жер» дегенді білдіреді, pāk сөзі парсы және пушту тілдерінен аударғанда «таза» дегенді білдіреді. ستان (-stān) жұрнағы жерді білдіретін парсы сөзі, сонымен қатар санскрит тіліндегі sthāna स्थान сөзінің синониміне ұқсайды^[7].

Елдің атауын 1933 жылы тәуелсіздік қозғалысының белсендісі ��ахмат Али ойлап тапты, ол оны «қазір немесе ешқашан» брошюрасында жариялады^[8], мұнда ол «і» әрпінсіз («ПАКСТАНДА тұратын отыз миллион мұсылман бауырлар») қысқартып пайдаланды, Британдық Үндістанның солтүстік бес аймағының атауларынан: Пенджаб, Афгания, Кашмир, Синд және Белуджистан^[9]. Кейінірек «і» әрпі оңай айтылуы үшін енгізілген.

Пәкістан аумағының шығысы мен оңтүстік-шығысында Инд өзенінің аллювийлі аласа жазығы, солтүстігінде Гиндукуш және Гималай тау жүйелері (ең биік жері 7690 м), батысында, солтүстік-батысында иран таулы қыратының жоталары орналасқан. Аумағының көпшілік бөлігінің климаты тропиктік, солтүстік-батысы — субтропиктік, құрғақ континенттік. Қаңтардағы орташа температура жазық бөлігінде 12 — 16^oС, теңіз жағалауында 20^oС, шілдеде 35^oС. Жауын-шашынның орташа мөлш. теңіз жағалауында 150 — 250 мм, Пенджаб атырабында 350 — 500 мм, елдің солтүстігінде 1000 — 1500 мм. Ірі өзені — Инд. Көпшілік жерінде шөл, шөлейт, шөлейттенген саванна өсімдіктері, өзен бойларында бұта, тауларда қылқан жапырақты орман өседі.

III-II мыңжылдық BC. e. Пәкістан аумағында адамзат тарихындағы ең көне өркениеттердің бірі болды - Харапптық. Б.з.б. II мыңжылдықта. e. Пәкістан аумағында ариада мекендеген. Ескендір Зұлқарнайының Батыс Үндістан мегаполистеріне қарсы науқанының нәтижесінде (соңда-яқ Таксила) соныңда эллинизм мәдениеті әсер етеді. Күшті Кушан патшалығын құрды — Буддизмнің алғашқы шұғылалығы.

VIII ғасырдан бастап. e. Исламның таралуы ел аумағында басталады. Орта ғасырларда газнавидтер мен гуридтер басқаратын ірі мұсылман мемлекеттері қалыптасты. XIII ғасырда аумағы Моңғол империясының бір бөлігі болып табылады. Моңғол империясының ыдырағаннан кейін, аумағы Әмір Темір мемлекетінің бөлігі болып табылады, ол бірнеше мемлекеттерге бөлінеді. ХІХ ғасырдағы Тимур әулетінің өкілдерінің бірі Ұлы Моғол империясын құрды. XVIII ғасырда Сикхтік, Белуджистанда, Пенджабта сілкінісінің ұлтшылығын жоғалтқаннан кейін.

Пәкістан жерінде б.з.б. 3 — 2-мыңжылдықта ежелгі өркениет ошағының бірі — ертедегі үнділік Хараппа мәдениетіне жататын мемлекеттік бірлестіктер өмір сүрді. Б.з.б. 2-мыңжылдықтың орта шенінде арилер келіп қоныстанып, кейіннен үнді-ари халықтары қалыптасты. Б.з.б. 7 — 6 ғасырларда Пәкістан жерінде алғашқы үнді-ари мемлекеттері — Мадра, Гандхара, Саувира, т.б. құрылды. Б.з.б. 6 ғасырдың аяғында Үнді өз. мен оның тармақтары алабындағы жерлер Ахемен әулеті билігіне қарады. Б.з.б 327 — 325 жылдары Үнді өз. алқабындағы жерлерді Александр Македонский жаулап алып, оның империясы ыдырағаннан кейін Пәкістан аумағында Грек-Үнді патшалығы пайда болды. Б.з. 1 — 3 ғасырларында Үнді өзені алабы Кушан патшалығына қарап, оның астанасы Пурушапура (қазіргі Пешавар қ.) болды.

Кушан патшалығы құлағаннан кейін, Пәкістан жерінің батыс аймақтары Сасани әулеті, ал шығысы — Гупта әулеті империяларының құрамына кірді. 5 ғасырдың 2-жартысында бұл жерлерде хиониттер немесе эфталиттер ( Ақ ғұндар) билік құрды. 8 ғасырдың басында Синд пен Пенджабтың оңтүстік бөлігін арабтар жаулап алып, ол жерлерге ислам дінін таратты. 11 ғасырдың басында Үнді өз. алабын Ғазнауи әулеті, 12 ғасырдың аяғында Гури әулеті, 13 ғасырдың басында Дели сұлтандығы жаулап алды. 16 ғасырда Дели сұлтандығы құлағаннан кейін Пенджаб, Синд және Үнді өзендерінің оң жақ жағалауы Бабыр құрған Ұлы моғолдар империясына қарады. Бір кезде Мұхаммед Хайдар Дулати та бұл аймаққа Ұлы моғолдар атынан билік жүргізген. 18 ғасырдың орта шенінде Пәкістанды ауған билеушісі Ахмад шаі Дуррани бағындырады. 18 ғасырдың аяғында Синд пен Белуджистанда бірнеше князьдіктер құрылды. 19 ғасырдың ортасына қарай Пәкістан жерін ағылшындар өз отарына айналдырды.

2-дүниежүз. соғыстан кейін ағылшындар Үндістанға тәуелсіздік берді. Бұрынғы Британ Үндістаны діни-қауымдық бойынша Үндістан мен Пәкістан мемлекеті болып екіге бөлінді. 1947 жылы 14 тамызда Пәкістан тәуелсіз мемлекет болып жарияланды. 1954 жылға дейін Пәкістанның саяси өмірінде Мұсылман лигасы үстемдік құрды. Шығыс Пәкістан, Синд, Солтүстік-Батыс Шекаралық провинциясы, Белуджистан аймақтарының халқы 1948 жылдан бастап Пәкістанның әкімшілік-аумақтық құрылымын ұлттық-лингвист. негізде қайта өзгерту, провинцияларға ішкі автономия беру сияқты, т.б. саяси талаптар қойды.

Өкімет билігін қолдан шығармау үшін Мұсылман лигасы бенгал ұлттық қозғалысына бірқатар жеңілдіктер берді. 1956 жылы 23 наурызда Пәкістан федерац. Ислам Республикасы болып жарияланды. 1958 — 70 жылдары Пәкістандағы өкімет билігі әскерилердің қолында болды. Пәкістан мен Үндістан арасындағы даулы аумақтық мәселелер бойынша 1965, 1971 жылы қарулы қақтығыстар орын алды. 1971 жылы Шығыс Пәкістан жерінде тәуелсіз Бангладеш мемлекеті жарияланды. Пәкістандағы әскерилердің режимінен кейін билік басына жаңадан келген З.А. Бхутто мен Үндістан премьер-министрі И.Гандидің Симледегі кездесуі (1972) пәкстан-үнді қатынасын реттеуге жол ашты.

1973 жылы жаңа конституция қабылданды. З.А. Бхутто елде әлеуметтік-экономикалық, саяси реформалар жүргізді. Бірақ 1977 жылы елдегі саяси дағдарысты пайдаланып, мемлекеттік төңкеріс жасаған ген. М.Зия ул-Хак әскерилерді тағы да билікке алып келді. Дегенмен ішкі-сыртқы күштердің ықпалымен 1988 жылы Пәкістанда еркін парламент сайлауы өтіп, Халық партиясы жеңіске жетті. Үкімет басына партия жетекшісі Беназир Бхутто келді. Алайда ел басшысы әскерилердің қолдауына ие Гулам Исхак Хан болды. 1990 жылы ол елдегі әлеуметтік-саяси дағдарысты және Үндістанмен Кашмир мәселесінің күрт ушығып кетуін сылтауратып, президент Бхутто үкіметін таратты. 1996 жылы жаңадан сайланған президент Ұлттық Ассамблеяны таратты. Ол тұста әлеуметтік-экономикалық, саяси мәселелер шешілмеді, этн. және діни қақтығыстар орын алды.

Үндістанмен байланысы, әсіресе Кашмир мәселесі екі мемлекет те ядролық сынақ өткізгеннен кейін мүлде шиеленісе түсті. 1999 жылы Пәкістанда тағы да әскери төңкеріс болды.

Пәкістан – 4 провинциядан (Пенджаб, Синд, Хайбер-Пахтунхва (бұрынғы Солтүстік-Батыс шекаралық провинция) және Белуджистан) тұратын аралас типтегі федеративтік республика. Пәкістанның құрамына Үндістан дауласып отырған Федералды астаналық аумақ және Гилгит-Балтистан және Еркін Кашмир (соңғысын Пәкістан тәуелсіз мемлекет ретінде де-юре мойындаған, бірақ іс жүзінде оның бөлігі болып табылады) аймақтары да кіреді. Мемлекеттің негізгі заңы – 1972 жылы қабылданған конституция. 1972 жылғы конституция 1977 жылы күшін жойды, 1985 жылы қалпына келтірілді және қазіргі уақытта бірқатар түзетулермен күшінде. Пәкістан мемлекеттілігінің негізгі институттары елдің тәуелсіз дамуының алғашқы жылдарында қалыптасты.

Пәкістанның бірінші конституциясы 1956 жылы 23 наурызда қабылданды. Конституцияда ел президенті мұсылман болуы керек деп жазылған. Бұл бап 1962 жылғы Айюб хан тұсында қолданыста болған конституцияда да сақталды. 1972 жылы жаңа конституция қабылданды, ол 1977 жылға дейін күшінде болды, генерал Зия-уль-Хак бастаған әскери төңкеріс жасалған, содан кейін оның жұмысы 1985 жылға дейін тоқтатылды. Оның айтуынша, ислам – елдің мемлекеттік діні.

Economist Intelligence Unit (ағыл.)қаз. мәліметі бойынша, ел 2018 жылы Демократия индексінде гибридті режим ретінде жіктелген.

Мемлекет басшысы — президент, қазіргі уақытта Ариф Алви. Президентті федералды парламент 5 жыл мерзімге сайлайды.

Пәкістан президенті:

• елдің қарулы күштерінің жоғарғы қолбасшысы болып табылады;
• кез келген соттың үкімін кешіруге, күшін жоюға және жеңілдетуге құқылы;
• тағайындайды:
  • премьер-министрді,
  • үкімет мүшелерін,
  • провинциялардың губернаторларын,
  • Пәкістанның Жоғарғы соты және провинциялардың Жоғарғы соттарының мүшелерін,
  • Мемлекеттік қызмет істері жөніндегі комиссияның төрағасын,
  • Сайлау жөніндегі бас комиссар және сайлау комиссиясының мүшелерін,
  • жоғарғы әскери жетекшілерді.

Президент бекіткен үкіметті әдетте Ұлттық жиналыстағы көпшілік партияны немесе коалицияны білдіретін премьер-министр құрады және басқарады. Премьер-министр мұсылман болуы керек және оны Президент Ұлттық Жиналыс мүшелері арасынан тағайындайды. Премьер-министр өз орынбасарларының көпшілігінің сеніміне ие болуы керек. Оның кеңесі бойынша президент министрлерді тағайындайды. Үкімет заң жобаларын әзірлеп, парламенттің талқылауына ұсынады.

Пәкістан— аграрлы ел. Ауыл шаруашылығының негізгі дақылдары — мақта, күріш, астық, қант құрағы, жеміс-жидек. Табиғи жағдайы жылына 2 — 3 рет өнім жинауға мүмкіндік береді. Тоқыма және тамақ жеңіл өнеркәсібі дамыған. Бұған қоса металлургия, газ, мұнай өңдеу, цемент шығару өндірістері жақсы жолға қойылған. Экспортқа мақта-мата, жіп, күріш, былғары, балық, кілем шығарып, сырттан бидай және машина, құрал жабдықтар, тұтыну тауарларын алады. Негізгі сыртқы сауда серіктестері:АҚШ, Жапония, Германия. 1992 жылы ақпаннан Қазақстан мен Пәкістан мемлекеттері арасында дипломатикалық қатынас орнаған. Алматыда Пәкістан елшілігі, Исламабадта Қазақстан елшілігі ашылды. 1995 жылы Б.Бхутто, 1996 жылы С.Ф. Легари Қазақстанға ресми сапармен келіп қайтты.

Пәкістанның мәдениеті мұсылман мұрасына негізделген, сонымен қатар үнді субконтинентінің халықтарының исламға дейінгі дәстүрлерін қамтиды. Оның ғасырлық британдық билігі үлкен әсер етті. Соңғы онжылдықтарда, әсіресе, жастар арасында американдық мәдениеттің әсері байқалады: голливудтық фильмдер, американдық видео ойындары, мультфильмдер, комикстер, кітаптар, сондай-ақ сән (джинсы мен бейсболка киюі), фастфуд, сусындар және т.б.

музыка және би, Пенджаб байқалады жергілікті үрдістер, Хайбер Пахтунхва, Синд және Белуджистан, қоғамдастықтың урдутілдік Пәкістанда тән сол өте қатты ерекшеленеді. Осы сарынның урду мәдениет фон шегеріледі, ал бірінші жағдайда, халық әндері мен билері туралы екпін байқалады. себебі негізінен еліміздің Осы тілде сөйлеген көпшілігі Үндістанда үйлерінен түбір қосылымдарды жоғалған мухаджирам, тиесілі факт болып табылады. Пәкістан өнер Кеңес би, музыка, мүсін және кескіндеме аймақтық стильдер тұрақтылығын қолдау ұмтылады.