სპარტა

სპარტა Λακεδαίμων (ლაკედემონი)
← ძვ. წ. XI საუკუნე — ძვ. წ. 146 →
სპარტული ფარი
ძველი სპარტის ტერიტორია
დედაქალაქი	სპარტა
ენა	ძველბერძნული ენა, დორიული დიალექტი
რელიგია	პოლითეიზმი
მმართველობის ფორმა	არისტოკრატიული რესპუბლიკა, ოლიგარქიული რესპუბლიკა
დინასტია	აგიადები, ევრიპონტიდები
სპარტის მეფეები
- ძვ. წ. XI საუკუნე	არისტოდემი
- ძვ. წ. IX საუკუნე	ლიკურგე (რეგენტი)
- 491 — ძვ. წ. 480	ლეონიდასი
- 262 — ძვ. წ. 241	აგისი
- 235 — ძვ. წ. 222	კლეომენი
- 207 — ძვ. წ. 192	ნაბისი (უზურპატორი)
ისტორია
- წარმოშობა ქალაქი-სახელმწიფოსი სპარტა	ძვ. წ. XI საუკუნე
- ლიკურგის კანონმდებლობის შემოღება	ძვ. წ. IX საუკუნე
- 300 სპარტელის გმირობა სპარსელებთან ომში	ძვ. წ. 480
- პელოპონესის ომი და საბერძნეთში სპარტის ჰეგემონიის დამტკიცება	431 – ძვ. წ. 404
- ლაკონიალური ომი, სპარტის მარცხი და მისი შემოერთება აქაველურ კავშირთან	ძვ. წ. 195
- სპარტის დაპყრობა რომაული ჯარების მიერ	ძვ. წ. 146

სპარტა (ძვ. ბერძნ. Σπάρτη, ლათ. Sparta) ან ლაკედემონი (ძვ. ბერძნ. Λακεδαίμων, ლათ. Lacedaemon) — ძველი ბერძნული ქალაქ-სახელმწიფო (პოლისი) საბერძნეთის სამხრეთ ნაწილში, პელოპონესის სამხრეთ აღმოსავლეთ ოლქში — ლაკონიკეში. გაშენებულია მდინარე ევროტასის ხეობაში.

ლაკონიკეში კრეტა-მიკენის კულტურის კერები არსებობდა. ტერიტორია ასევე ყურადღებას იპყრობს თავის არქეოლოგიური ძეგლებით: ეკლესიით ფეხზე მდგარი არტემი და რომის იმპერიის პერიოდის თეატრით. ჰომეროსის „ილიადაში“ იხსენიება ლაკონიკეს 12 აქველ თემთა შორის, მითური მეფე მენელაეს სამფლობელოდ. დორიელთა შემოჭრის (ძვ. წ. XII საუკუნის დასაწყისი) შედეგად ლაკონიკეს ძველი კერები დაინგრა, მოსული (დორიული) და დამხვდური (აქაველი) მოსახლეობა ერთმანეთს შეერია, ახალი სპარტის აღმოცენება უკვე მდინარე ევროტასის ნაპირებზე ძვ. წ. X-IX საუკუნეებს განეკუთვნება. ამ ორი თემის გაერთიანებას მოწმობს ორმეფობა სპარტის სათავეში — ევრიპონტიდებისა (დორიელები) და აგიადების (აქაველები) დინასტიებით.

ათენისგან განსხვავებული იყო სამხრეთ საბერძნეთის საზოგადოება. ძვ. წ. IX საუკუნეში აქ ჩამოყალიბდა სახელმწიფო ლაკონიკე, რომლის დედაქალაქი იყო სპარტა. სპარტის რთული გეოგრაფიული მდებარეობა და ზღვის სანაპიროს ნაოსნობისთვის გამოუსადეგარობა გარე სამყაროსთან ურთიერთობისთვის სერიოზულ ბარიერს წარმაოდგენდა, რამაც ლაკონიკეს საზოგადოებრივ-ეკონომიკური განვითარების ნელი ტემპი გამოიწვია.

სპარტას საზოგადოება სამი ნაწილისგან შედგებოდა:

• სპარტელები — სრულუფლებიანი მოქალაქეები;
• პერიეკები — ვაჭარ-ხელოსნები;
• ჰილოტები — მიწის მუშები.

ამათგან სრულუფლებიანი მოქალაქეები მხოლოდ პირველნი იყვნენ. ყველა სპარტელი შედიოდა „თანასწორდა თემში“. ისინი სამხედრო საქმის გარდა არაფერს აკეთებდნენ. ცხოვრებისთვის ყველაზე საჭირო საქმეს (მიწის დამუშავება) აკეთებდნენ ჰილოტები, რომლებიც სრულებით უუფლებონი იყვნენ და სპარტელთა საკუთრებად ითვლებოდნენ.

მათზე ბევრად მრავალრიცხოვანი ჰილოტების დასამორჩილებლად სპარტელებმა შემოიღეს „სპარტანული ცხოვრების წესი“. ისინი მთელ დროს ატარებდნენ „ფიდიტუსში“ -სამხედრო ბანაკში, სადაც ვარჯიშობდნენ, იწვრთნებოდნენ და შეჯიბრებებში მონაწილეობდნენ. მათი მთავარი ვალდებულება ჰილოტების დამორჩილება იყო. ჰილოტები ხშირად უჯანყდებოდნენ მოძალადეებს. სპარტელები კი ხოცავდნენ ყველაზე ძლიერ ჰილოტებს. ყველაზე დიდი აჯანყება (ე. წ. მესენიელთა ომები) მოხდა ძვ. წ. 464-458 წწ.

ჰილოტების გარდა სპარტელთა ძალაუფლებას ემორჩილებოდნენ პერიეკები, თავისუფალნი, მაგრამ პოლიტიკურ უფლებას მოკლებულნი. ესენი იყვნენ ხელსონები და ვაჭრები. თვითონ სპარტელები სამეურნეო ცხოვრებაში არ მონაწილეობდნენ. მათი ცხოვრება საომარი ყაიდისა იყო. სპარტის ცხოვრების ორგანიზაცია მიეწერებოდა ლეგენდარულ კანონმდებელსა და სპარტის სახელმწიფოს დამაარსებელს — ლიკურგეს.

სპარტის უმაღლესი ორგანო იყო აპელა — სახალხო კრება (ფაქტობრივად მოკლებული საკანონმდებლო უფლებას), კრებიდან კრებამდე კი უმაღლეს ხელისუფლებას ახორციელებდა გერუსია – უხუცესთა საბჭო. მეფეები (2 მეფე), აპელასა და გერუსიისაგან ფრიად შეზღუდულნი, სათავეში ედგნენ აღმასრულებელ ხელისუფლებას, სარდლობდნენ ლაშქარს და განაგებდნენ კულტს. სახალხო კრება ცალკე ირჩევდა ეფორების კოლეგიას, რომელიც კონტროლს უწევდა მოქალაქეთა და მეფეთა საქმიანობას.

სპარტის სამეფო ჩამოყალიბდა ძვ. წ. XI საუკუნეში. ძვ. წ. X საუკუნეში ხდება დორიელების მიერ ლაკონიის დაპყრობა, რომელთაც ადგილობრივი მოსახლეობა აქციეს პერიეკებად (პოლიტიკურად უუფლებონი, მოქალაქეობრივად თავისუფალნი) და ჰილოტებად (სახელმწიფო მონები), ხოლო მათ პრივილეგირებული სპარტიატების ფენა შეადგინეს. ძვ. წ. IX საუკუნეში კანონმდებელმა ლიკურგემ სპარტის საფუძველზე ჩამოაყალიბა ძლიერი სამხედრო სახელმწიფო, რომელმაც თავისი ჰეგემონია გაავრცელა მთელს პელოპონესზე და მთლიანად ძველ საბერძნეთზე.

ძვ. წ. VI საუკუნის დასაწყისში სპარტამ გაანადგურა თავისი მეტოქე არგოსი და თავისი მეთაურობით შექმნა პელოპონესის კავშირი, რომელიც ბერძენ-სპარსელთა ომებში (ძვ. წ. 500-449 წწ.) წამყვან როლს ასრულებდა, მაგრამ მას შემდეგ, რაც 478 წელს ათენის საზღვაო კავშირი შეიქმნა და ბრძოლებმა გადაინაცვლა ზღვაზე, ათენი დაწინაურდა. სპარტისა და ათენის მეტოქეობა ომში გადაიზარდა. ე. წ. პელოპონესის ომი (ძვ. წ. 431-404 წწ.) ათენის დამარცხებითა და საბერძნეთში სპარტის გაბატონებით დამთავრდა.

სპარტა უხეშად ერეოდა ბერძნული პოლისების საშინაო ცხოვრებაში, ძალით ამყარებდა ოლიგარქიულ რეჟიმებს. სპარტამ ვერც სპარსეთთან აგრესიის საფრთხე აღკვეთა. ბერძნული ქალაქები სპარტას აუჯანყდნენ, სპარსეთი აჯანყებულებს მიემხრო. ე. წ. კორინთის ომი (ძვ. წ. 395-387 წწ.) ძვირად დაუჯდა საბერძნეთს. სპარტა იძულებული იყო ხელი მოეწერა სამარცხვინო ანტალკიდას ზავისათვის. ამას დაერთო მძაფრი სოციალური ძვრები თვით სპარტის შინაურ ცხოვრებაში; ხშირმა ომებმა, ნაძარცვის შემოტანამ, ქონების დაგროვებამ, ვაჭრობისა და აღებ-მიცემობის განვითარებამ დაარღვია კონსერვატიული და კარჩაკეტილი „თანასწორთა თემი“. დაახლოებით ძვ. წ. 400 წელს ეფოროსმა ეპიტადეოსმა გაატარა რეფორმა, რომლის ძალით ყველა სპარტელს ნება ეძლეოდა გაესხვისებინა მიწა. მიწა ასი ოჯახის ხელში მოექცა; სრულუფლებიან მოქალაქეთა რიცხვი 700-მდე დავიდა. კერძო საკუთრება საბოლოოდ დამკვიდრდა. დაეცა სპარტის სამხედრო ძლიერებაც. ორჯერ მძიმედ დამარცხდა თებესთან ბრძოლაში (ლევქტრის ომი — 371 და მანტინეის ომი — ძვ. წ. 362 წ.). პელოპონესის კავშირი დაიშალა.

ძვ. წ. III-II საუკუნეებში სპარტაში ძლიერდება სოციალური ბრძოლა. მეფეები ჯერ აგის IV და შემდეგ კლეომენე III, შეეცადნენ ღარიბთა სასარგებლო რეფორმების გატარებას (ვალების გაუქმება, მიწების ხელახალი განაწილება, სრულუფლებიან მოქალაქეთა რიცხვის გაზრდა), მაგრამ იგი მონათმფლობელური ოლიგარქიის ���ასტიკი წინააღმდეგობის (მას აქაველთა კავშირი და მაკედონია უჭერდა მხარს) გამო სრული მარცხით დამთავრდა.

ძვ. წ. 207 წელს სპარტაში ხელისუფლება ხელთ იგდო ტირანმა ნაბისმა, რომელმაც სოციალური რეფორმა გაატარა: მდიდრებს მიწები ჩამოართვა და ღარიბებს დაურიგა, ჰილოტები გაააზატა. მაგრამ რომისა და ბერძნულ პოლისთა ხელახალი ჩარევის შედეგად სპარტაში ოლიგარქიის ბატონობა აღდგა.

სპარტა ძვ. წ. 146 წელს (შეზღუდული თავისუფლებით) დანარჩენ საბერძნეთთან ერთად რომის მორჩილებაში მექცა. ძვ. წ. 27 წლიდან სპარტა რომის პროვინციის აქაიის შემადგენლობაში შევიდა.

სპარტის ეკონომიკა ეყრდნობოდა ნაყოფიერი ლაკონიკეს აგრარულ მეურნეობას. ძვ. წ. VIII-VI საუკუნეებში დაიმორჩილა სამხრეთ პელოპონესის ნაყოფიერი ოლქები - მესენია და კინურია. ძველი და ახალი დაპყრობილი მიწები სპარტის სახელმწიფო საკუთრებად ითვლებოდა და 9 თუ 10 ათას თანაბარ ნაწილად (კლერებად) ურიგდებოდა ამდენსავე სპარტულ ოჯახს. მიმაგრებული მიწა გადადიოდა თაობიდან თაობაზე. გასხვისების, გაყიდვისა თუ გაყოფის აკრძალვით. მიწის ასეთი თანაბარი განაწილება იყო ქვაკუთხედი სპარტის სახელმწიფოებრივი და საზოგადოებრივი ცხოვრებისა, რაც, თავის მხრივ, აისახებოდა სახელწოდებაში - „თავისუფალ და თანასწორ სპარტიატთა თემი“. სპარტელებმა კლეროსებს მიამაგრეს დამორჩილებული მოსახლეობა - ჰილოტები. ჰილოტები არ იყვნენ მონები, ისინი დამოუკიდებლად ამუშავებდნენ მიწას და სახელმწიფო ვალდებულების სახით სპარტიატებისთვის უნდა გადაეხადათ მოსავლის განსაზღვრული ნაწილი. ჰილოტები არც სახელმწიფო მონები იყვნენ, რადგან მათი გაყიდვა შეუძლებელი იყო.

მთავარი სტატია: სპარტანული აღზრდა.

როდესაც სპარტელ ქალს ბავშვი უჩნდებოდა, მას ექიმები საგულდაგულოდ სინჯავდნენ და თუ რამე ნაკლს აღმოუჩენდნენ მას, უფსკრულში აგდებდნენ, ჯანმრთელებს კი დედებს ატანდნენ და 7 წლამდე აღზრდის უფლებას აძლევდნენ, შემდეგ კი ართმევდნენ და მიჰყავდათ საწრთვნელ ბანაკებში. ყოველი სპარტელი მამაკაცი 7 წლიდან სიკვდილამდე სამხედრო სამსახურში იყო, უმკაცრეს სამხედრო აღზრდას 20 წლამდე იღებდა, სკოლა-ყაზარმიდანვე ირიცხებოდა სამხედრო განაყოფში, სადაც ის თავის თანამებრძოლებთან ერთად რჩებოდა, სიკვდილამდე მათთან ვარჯიშობდა, იბრძოდა, ტრაპეზს იყოფდა. სპარტანული აღზრდა გულისხმობდა გონებრივ წვრთნასაც, სხარტ, მოკლე და საზრიან სიტყვა-პასუხს („ლაკონიური საუბარი“). სპარტანული აღზრდის წყალობით, სპარტა საბერძნეთში პირველხარისხოვანი ქვეითი (ჰილოტები) ლაშქარი ჰყავდა.

• სანიკიძე ლ., ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ. 9, თბ., 1985. — გვ. 507-508.
• წერეთელი ა., ძველი საბერძნეთი, ტ. I, თბილისი: „განათლება“, 1966.