København

L'urbo fondesis dum la 10ma yarcento kom Vikinga vilajo. Recenta arkeologiala labori trovis restaji de cirkume la yaro 1020, quankam la regiono ja habitesis dum la petr-epoko. L'unesma historiisto qua mencionis ol esis Saxo Grammaticus, sub la nomo Portus Mercatorum, dum la 12ma yarcento. Portus Mercatorum tradukesis al Dana kom Købmannahavn, segun taepoka skribmaniero.

En 1186 segun letro skribita dal papo Urbanus la 3ma, la kastelo Hafn e lua cirkondanta landi donesis ad Absalon, episkopo di Roskilde da rejulo Valdemar la 1ma. Cirkum la yaro 1200 l'eklezio di Nia Siniorino konstruktesis.

Kande l'urbo komencis divenar eminenta, ol komencis subisar ataki dal Hanso-uniono. Lor l'establiso dil Kalmar-uniono (1397 til 1523) inter Suedia, Norvegia e Dania, København divenis lua chef-urbo, kande Eric de Pomerania establisis su en la kastelo di København. Lua universitato inauguresis ye la 1ma di julio 1479 da la rejulo Christian la 1ma, pos l'aprobo dal papo Sixtus la 4ma^[1].

Kande la protestanta reformo komencis, l'urbo - qua esis loyala al katolika rejulo Christian la 2ma - sucesoze asiejesis en 1523 da la trupi di Frederik la 1ma, qua esis protestanta. En 1536, pos 1-yara asiejo (de julio 1535 til julio 1536) l'urbo kapitulacis a la rejulo Christian la 3ma. Dum la duesma duimo dil 16ma yarcento l'urbo prosperis pro la kresko dil komerco tra Baltiko.

Dum la 17ma yarcento l'arsenalo e la borso (Børsen) kompleteskis. Por expansar la transmara komerco l'Est-Indiana Kompanio kreesis en 1616. En 1658-59 l'urbo rezistis Sueda asiejo e repulsis grand asalto dal Suedi.

En 1711 pesto-epidemio viktimigis 22.000 til 65.000 personi en København. Anke du granda fairi produktis granda destruktado. La fairo di 1728, la maxim granda de lua historio, destruktis 28% de l'edifici - 48% de la mezepokala edifici -, e cirkuma 20% de la habitanti perdis lia domi. Anke altra fairo, en 1795 produktis granda destruktado. Pro ta motivo, poka mezepokala edifici restis til nun.

Pos l'unesma fairo, granda rikonstruktado komencis. En 1733 komencis la konstrukto dil palaco Christiansborg, qua kompleteskis en 1745. La palaco destruktesis en 1794 pro fairo.

Dum la duesma duimo di la 18ma yarcento Dania restis neutra dum la konflikti inter Europana povi. En 1801 Britaniana floto komandita da Horatio Nelson atakis Dana-Norvegiana floto ankragita proxim København. Ilu destruktis granda nombro de Dana-Norvegiana navi, ante l'establiso di armistico. Ta batalio judikesas kom la maxim severa ek omni quin partoprenis Britaniana trupi sub la komando da Horatio Nelson, mem plu desfacila kam la batalio di Trafalgar.

La duesma batalio di København (bombardo di København, ye la 16ma di agosto til la 5ma di septembro 1807) vizis destruktar la Dana-Norvegiana floto, ma ol esis terorigiva bombardo per incendiala fosfo-fuzei qui atingis la domi di civila habitanti. La Britaniani desembarkis ed asiejis København kun 30,000 soldati. L'atako duris dum 3 dii, mortigis 2,000 civitani e destruktis granda parto del urbo. La destruktado esis granda pro ke la Dana defensanti ne havis potenta kampanio-kanonaro kapabla atingar Britaniana navi sur la maro.

Malgre la dizastri dil komenco di la 19ma yarcento, Dania experiencis granda kulturala developo, qua divenis konocata kom la Dana Or-epoko. Pikt-arto developesis da Christoffer Wilhelm Eckersberg, dum ke Christian Frederik Hansen e Gottlieb Bindesbøll adportis novklasika-stilo a l'arkitekturo dil edifici. Dum la yari 1880a, on komencis instalar fabrikerii en la suburbi. La Libera Portuo di København konstruktesis de 1892 til 1894. Elektro instalesis en 1892 ed elektrala tramveturi komencis vehar en 1897. La habitantaro rapide kreskis: de 120.000 en 1840 til 400.000 en 1901.

En la komenco dil 20ma yarcento København esis prosperanta industriala ed administrala urbo, provizita per nova urbo-domo e fervoyo-staciono, e lua centro komencis expansar adweste. Pro la neutreso di Dania dum l'unesma mondomilito, l'urbo prosperis per samtempa komercala relati kun Unionita Rejio e la Germana imperio, quankam Dania mantenis 40.000 soldati en l'urbo por defensar ol en kazo di atako. Pos la milito eventis manko di nutrivi e domi. Nur dum la yari 1930a komencis granda konstruktado di domi en Torvegade por eliminar povra quarteri.

Dum Duesma mondomilito la tota Dania, inkluzite København, okupesis da Germana trupi de la 9ma di aprilo 1940 til la 4ma di mayo 1945. Hitler deziris ke Dania divenez "modelo di protektorato" e komence la Naziisti probis facar pakto kun la Dana guvernerio. En 1943 li darfis aranjar general elekto kun la partopreno da omna partisi, ecepte komunisti. Ma en agosto di 1943, pos la fiasko dil pakto, Dani dronis plura navi por preventar lia uzo dal Naziisti. Ca yaro la Naziisti komencis enkarcerigar judi, malgre ke la maxim granda parto ja fugabis vers Suedia.

Pos l'invado di Normandia en 1944 la Naziisti timis ke la Dana polico divenos problemo e komencis enkarcerigar e deportar policisti, quankam la maxim granda parto fugis o celis su. De la 2.000 policisti arestita e deportita vers Germania, min kam duimo transvivis e retrovenis a Dania.

København oficale libereskis ye la 8ma di mayo 1945 da Britaniana trupi komandita da generalo Bernard Montgomery. Pos la milito, rapide komencis projeti por rezidala e laborala quarteri mixita a verd arei, alonge la linei dil metropoliteno* (treni S-tog).

La trafiko di vehili gradope kreskis, ed en 1972 autobusi remplasis tramveturi en l'urbo. En la yari 1960a yuna arkitekto Jan Gehl propozis la kreado di strado por pediranti e voyi por bicikli en la centro dil urbo, ideo adoptita de ta epoko.

L'aktiveso en la portuo di København diminutis, dum ke lua aeroportuo juis expanso. Lua moderna biblioteko, surnomizita "La Nigra Diamanto" (Den Sorte Diamant) inauguresis en 1999.

En 2000 inauguresis la ponto Øresund, internaciona ponto qua ligas København a Malmö, en Suedia. Kom rezulto, l'urbo divenis centro por metropolala regiono qua inkluzas arei de du landi. La ponto efektigis multa modifiki en la sistemo di publika transporto del urbo, e lua metroo inauguresis en 2002.

Pri kulturo, lua moderna Opero-domo, donacajo dal milioniero Mærsk Mc-Kinney Møller al urbo, inauguresis en 2004. En 2005 inauguresis en la parko Amager Strandpark artificala insulo kun plajo longa de 2 km. La parko, inaugurita en 1934, nun havas entote 4,5 km di plaji, por amuzo di la rezideri e viziteri di København.

La reliefo di København esas plana, jacanta an l'estala rivo dil insulo Zeeland e parte an l'insulo Amager. Existas kelka naturala ed artificala insuleti inter la du. La stretajo Øresund, qua separas Dania de Suedia, jacas este del urbo.

København havas multa parki, gardeni e verda arei, exemple la Gardeni Tivoli, inaugurita en 1843, la 2ma maxim anciena amuzoparko de la mondo. En 2016, ol recevis 4,6 milion viziteri,^[2] esante la maxim vizitita parko de Skandinavia. La 11-hektara zoo* di København inauguresis en 1859, esante un ek la maxim anciena de Europa. Altra traito di la peizajo dil urbo esas la kanali, exemple Nyhavn, konstruktita de 1670 til 1673 sub impero dil rejo Christian la 5ma di Dania.

La klimato dil urbo esas oceanala (Cfb segun la klimatala klasifikuro da Köppen-Geiter). En junio (somero) la mezavalora temperaturo esas 16,9°C. Ol anke esas la maxim sunoza monato. Kontraste, existas min kam 2 hori di sunala lumo en novembro e min kam 1 horo e 30 minuti de decembro til februaro. La mezavalora temperaturo en januaro (vintro) esas 0,6°C ed ofte la temperaturi falas infre 0°C e nivas.

La mezavalora yarala pluvo-quanto esas 522,6 mm, e la maxim pluvoza monato esas septembro, kun mezavalore 58,9 mm. Februaro esas la maxim sika monato.

København havas bona substrukturo koncerne transporto en lua metropolala regiono. Lua aeroportuo, inaugurita en 1925, jacas an l'insulo Kastrup, ed esas la maxim granda de Skandinavia. Ol ligesas al centro del urbo per metroo e ferovoyo. En oktobro 2013 ol recevis 2,2 milion veheri, lor monatala rekordo.

Importanta chosei ligas l'urbo ad altra Dana urbi ed a Germania e a la reto choseala di Europa. La ponto di Øresund ligas København a Malmö, en Suedia, per choseo e per ferovoyo. Ank existas diala lineo di paromo liganta København ad Oslo en Norvegia. En 2012, la portuo di København recevis 372 krozonavi qui transportis 840 mil pasajeri.

L'automobilo duras esar la maxim populara transporto-moyeno di København. Tamen, to efektigas granda trafiko-reteni en multa arei dum la matino e la vespero. La metroo dil urbo inauguresis ye la 19ma di oktobro 2002. Nun ol havas 4 linei 38,2 kilometri di linei e 39 stacioni. La publika kompanio Trafikselskabet Movia organizas la sistemo di autobusi dil urbo, kontre ke la kompanio Danske Statsbaner - DSB - kontrolas la sistemo di suburbala treni.

Cirkume 36% ek la studianti e laboristi uzas bicikli por irar a skolo o laboreyo. La urbo havas 400 kilometri di treki uzebla exkluzive da bicikli. Multa metroala stacioni havas parkeoloki por bicikli.

Ultre esar chef-urbo di la lando, København esas anke kulturala centro di Dania e Skandinavia. Depos la yari 1990a ol divenis internaciona metropolo tam importanta kam Barcelona od Amsterdam.^[3] To esis rezulto de granda kolokadi en substrukturo ed en kulturo, ultre la verki da nova Dana arkitekti, projetisti e chefkoquisti.^[4] Copenhagen Fashion Week ("Semano di la modo en København"), qua eventas dufoye (en februaro ed en agosto) singlayare en l'urbo, esas la maxim importanta evento pri modo en la nordo di Europa.^[5][6]

København havas multa muzei. La Nacionala Muzeo di Dania (Nationalmuseet) esas la maxim importanta Dana muzeo pri arkeologio e kulturala historio, prizentatnte multa exempleri de Dana ed exterlanda kulturi^[7]. La Nacionala Galerio (Statens Museum for Kunst) esas la nacionala muzeo pri arto de la 12ma yarcento til nun. Inter altri, existas ibe verki da Rubens, Rembrandt, Picasso, Braque, Léger, Matisse, Emil Nolde, Olafur Eliasson, Elmgreen & Dragset, Superflex e Jens Haaning.^[8]

La muzeo Ny Carlsberg Glyptotek, fondita dal filantropo Carl Jacobsen, havas kolekturi di art-objekti de Anciena Egiptia, Grekia e Roman imperio, kolekturo di skulturi da Auguste Rodin ed anke pikturi da impresionista e pos-impresionista movadi. La Muzeo Louisiana pri Modern Arto (Louisiana kunstmuseum), situita en la nordo dil urbo, kontenas plu kam 3.000 objekti, inkluzite verki da Pablo Picasso, Alberto Giacometti e Jean Dubuffet. Yen altra importanta muzei: La Muzeo pri Dekor-Arti (Kunstindustrimuseet), muzeo di Thorvaldsen (kun verki da la skultisto Bertel Thorvaldsen), muzeo Cisternerne (kun verki ek glaso) e la muzeo Ordrupgaard (kun verki da artisti del 19ma e 20ma yarcenti, exemple Paul Gauguin.