Paris

Segun restaji trovita en 2006, la regiono di Paris ja habitesis dum la mezolitiko, inter 9800 e 7500 yari aK^[1]. Altra restaji di tempala kolonieti qui existis de 4500 til 4200 aK, trovesis en Bercy en 1991. Ta restaji nun expozesas en la muzeo Carnavalet.^[2]

La vorto "Paris" originis de Parisii, Kelta tribuo qua vivis en la regiono^[3]. Li ja habitis la regiono duime de la 3ma yarcento aK^[4]. Parisii mantenis komerco kun altr urbi, inkluzite tam fore kam nuna Hispania, e monetifis lia propra monetopeci^[5]. Lua precipua komercala voyi krucumis l'insulo en Seine nun konocata kom île de la Cité.

Romani konquestis la regiono en la yaro 52 depos Kristo e, pos transformar île de la Cité en garnizoneyo li komencis expansar lia kolonieto vers la sinistra rivo di Seine. La Gallo-Roman urbo konocesis kom Lutetia, o plu komplete Lutetia Parisiorum ("Lutetia de Parisii"). Ol divenis prospera urbo, kun forumo, publika balni, templi ed un amfiteatro^[5].

Proxim la fino di Roman imperio l'urbo konocesis simple kom Parisius en Latina, o Paris en la Franca. Kristanismo introduktesis dum la 3ma yarcento, segun la tradiciono da Santa Denis. Kande on imperis ke il abandonis lia fido ilu refuzis, ed esis senkapigita en un kolino pose konocata kom "la kolino di martiri" (Mons Martyrum, pose Montmartre).

Klovis la Franka, unesma Merovingiana rejo, transformis l'urbo en lia chef-urbo en 508. En 987 Hugues Capet kronizesis kom l'unesma rejo di Francia.

Dum la fino di la 12ma yarcento Paris ja esis la politikala, ekonomiala, religiala e kulturala chef-urbo di Francia. La royala palaco esis en l'île de la Cité. En 1163, dum la rejio di Louis la 7ma komencis la konstrukturo di la Katedralo di Nia Siorino di Paris (Notre Dame di Paris). L'Universitato di Paris, por studiar teologio e kanonala lego, anke esis en l'esta rivo. La westala rivo divenis komercala e komercala centro. La komercisti rapide divenis povoza. De 1190 til 1202 Philippe la 2ma konstruktis la fortreso di Louvre, rikonstruktis du ponti e duris konstruktar Notre Dame.

Angli e Burgundi okupis Paris en 1356, dum la cent-yara milito e ne abandonis ol til 1436. Pos un yarcento, dum la religiala militi en Francia, Paris esis fortreso por la Katolika ligo. Ye la 24ma di agosto 1572 eventis la masakro dil dio di Santa Bartholomeus, kande mili di Franca protestanti ocidesis^[6]. La lasta di ta religiala militi finis en 1594, kande katolike konvertita Henri la 4ma eniris Paris kom rejo. L'urbo restis abandonita dum yardeki. Henri rikonstruktis la ponto Pont Neuf, ligis Louvre al Palaco di Tuileries e kreis l'unesma rezidala placo di Paris, Place Royale, la nuna Place des Vosges.

Dum la 17ma yarcento kardinalo Richelieu, lor la chefministro di Louis la 13ma, decidis transformar Paris en la maxim bel urbo di Europa. Ilu konstruktis kin nova ponti, nova kapelo por la Kolegio di Sorbonne, e un palaco por ilu, la Palais Cardinal.

Louis la 14ma di Francia nefidis Parisani, e decidis movar lua korto a Versailles en 1682, quankam dum lua regno la cienci e l'arti prosperis en Paris. La Franca Komedio (Comédie-Française), la Pikto-Akademio e la Franca Akademio pri Cienci fondesis ed establisis lua quarteri en l'urbo. Por montrar ke l'urbo esis sekura kontre ataki, Louis la 14ma imperis la demoliso di la murego, e remplasis ol kun bulvari (Grands Boulevards). Ilu anke konstruktis la Collège des Quatre-Nations (fakultati de l'universitato di Paris), la placo Vendôme, la Placo di la Vinki (Place des Victoires), e komencis Les Invalides, kom hospitalo por olda e malada soldati.

De 1640 til 1789 la habitantaro kreskis de 400.000 til 600.000. Nova bulvardo, Champs-Élysées, extensis l'urbo weste til Étoile, dum que laborala quartero Faubourg Saint-Antoine este del urbo kreskis rapide kun l'arivo di povra enmigranti de altra regioni di Francia. Paris divenis centro por granda expanso di filozofala e ciencala aktivesi dum la 18ma yarcento. En 1751-52 Denis Diderot e Jean d'Alembert publikigis l'Encyclopédie, ed en 1783 Montgolfier fratuli facis sua unesma flugo en aerostato.

Dum la somero 1789 l'urbo esis ceneyo por Franca revoluciono. Ye la 14ma di julio ta yaro un turbo invadis l'arsenalo en Invalides, aquiris mili di armi e asaltis Bastille, simbolo di rejala autoritato. L'unesma Parisana komono renkontris en Hôtel de Ville, ed ye la 15ma di julio elektis l'unesma urbestro, l'astronomo Jean Sylvain Bailly.

Louis la 16ma e la royala familio adportesis a Paris ed enkarcerigesis en Tegulifeyi palaco. En 1793 ilu, lia spozino Marie Antoniette e l'urbestro mortigesis da gilotino dum periodo nun konocata kom La Teroro. La habitantaro di Paris diminutis a 100 000 dum la Revoluciono, ma de 1799 til 1815 lua kresko durigis til atingar 660 000 habitanti. Napoleon Bonaparte remplasis l'elektita guvernerio di Paris per urbestro elektita da ilu. Ilu imperis la konstrukto dil Triumf-arko (Arc de Triomphe) ed altra monumenti e facilaji.

Dum la restituco di Bourboni la ponti e placi di Paris ridonesis lua anciena pre-revolucionala nomi, ma la revoluciono di julio 1830 adoptis la konstitucala monarkio, kun Louis Philippe la 1ma di Francia en povo. En 1837 inauguresis l'unesma fervoyo di Paris, e nova periodo di enmigro komencis.

Louis Philippe revokesis pos populala revolto en la stradi di Paris en 1848. Lua sucedinto, Napoleon la 3ma e la nova urbestro, Georges-Eugène Haussmann lansis giganta projeto por krear nova bulvari, nova operoteatro, centrala merkato, nova aquedukti, drenotubi e parki, inkluzite la granda Bois de Boulogne e la Bois de Vincennes. En 1860 Napoléon la 3ma anke enkorpigis vicina urbeti a Paris, e l'urbo ganis lua nuna geografiala limiti.

Dum Franca-Prusiana milito (1870-71) l'urbo siejesis dal Prusiani. Pos monati di siejo e hambro di lua habitanti, l'urbo fine kapitulacis ye la 28ma di januaro 1871. Du monati pose, ye la 28ma di marto, revolucionala guvernerio nomizita Paris-komono kaptis povo, e guvernis dum du monati til Franc armeo represis ol en fino di mayo.

Dum la fino di la 19ma yarcento Paris esis eventeyo por du internacional expozuri, e ganis importanta plubonigi por ol: por la Exposition Universelle en 1889 inauguresis la Turmo Eiffel, e por la Exposition Universelle en 1900 inauguresis la ponto Alexander la 3ma, la Grand Palais e la Petit Palais, e l'unesma lineo di urbala fervoyo. Dum ta epoko developesis en l'urbo Literaturo-movadi Naturalismo (kun Émile Zola), Simbolismo (kun Charles Baudelaire e Paul Verlaine) e l'Impresionismo en l'arto (Édouard Manet, Monet, Pierre-Auguste Renoir, ed altri).

En 1901, la habitantaro di Paris esis 2 715 000^[7]. Dum l'unesma yardeko dil 20ma yarcento aparis l'artala movadi Kubismo, Fauvismo, ed Abstrakt-arto. Dum l'unesma mondomilito l'urbo bombardesis da Germana Zeppelini ed ataki per potenta mitraliozi. Paris fursisis 600 til 1000 taxii por transportar soldati dum l'unesma batalio di Marne. Dum pos-milital yari (epoko konocata kom Les Années Folles) l'urbo recevis important artisti, exemple Ernest Hemingway, Igor Stravinski, Josephine Baker e Kataluniana piktisto Salvador Dalí.

Ye la 17ma di junio 1940 Germana armeo defilis en Paris, deklarita "apert-urbo" pos la kapitulaco di Francia. De la 16ma til la 17ma di julio, pos Germana ordino, la polico arestis 12,884 judi, inkluzite 4.115 pueri, qui pose transferesis a la koncentreyo di Auschwitz. Nula puero transvivis. Ye la 25ma di agosto 1944 l'urbo liberesis da 2ma Kurasiera Diviziono Franca e dal 4ma Infantrio-diviziono Usana. De la Hôtel de Ville, generalo Charles de Gaulle diskursis por granda turbo.

Dum la yari 1950a e 1960ma Paris esis un ek la fronti di la milito por la nedependo di Aljeria. En augusto 1961 11 policisti mortigesis dum atako di la FLN, grupo qua defensis la nedependo di Aljeria. Ye la 17ma di oktobro sam yaro konfronto kun la polico dum neautorizita demonstro favorebla a la nedependo produktis 40 morti. L'organizuro Organisation de l'armée secrète (OAS), kontre la nedependo di Aljeria, anke facis mult ataki per bombi en Paris dum 1961 e 1962.

En mayo 1968 protesti di studenti okupis la Sorbonne e pozis barikadi en la quartero Quartier Latin. Mili di laboristi unionis su a la studenti, e generala striko eventis dum du semani. Pos l'eventi di mayo 1968 l'universitato di Paris dividesis en 13 nedependanta universitato-tereni.

En 1975, Franca Nacional Asemblitaro modifikis la stando di Paris por simila ad altra Franca urbi ed, en 1977 Jacques Chirac divenis lua unesma urbestro elektita dal populo, pos 1793. L'edifico Maine Montparnasse, la maxim alta di Paris kun 57 etaji ed alta di 210 metri, konstruktesis de 1969 til 1973. Ol divenis kontroversa, e restas la singla cieloskrapero di Paris.

La habitantaro di Paris diminutis de 2 850 000 en 1954 til 2 152 000 en 1990, por l'abandono di moyen-klaso vers la suburbi. Un suburbala fervoyo (nomizita Réseau Express Régional - RER) konstruktesis en 1973, por komplementar l'urbala fervoyo.

Tota la prezidanti di la 5ma Republiko konstruktis monumenti en Paris: Georges Pompidou komencis la Centro Pompidou (1977), Valéry Giscard d'Estaing inauguris la muzeo d'Orsay (1986), François Mitterrand konstruktis l'Opéra Bastille (1986-1989), la Nacionala Biblioteko, l'Arko di la Défense e la piramido di Louvre.

Dum la komenco dil 21ma yarcento la habitantaro komencis itere kreskar, ed atingis 2.25 milion habitanti en 2011. En marto 2001 Bertrand Delanoë divenis l'unesma socialist urbestro di Paris, ed ye la 5ma di aprilo 2014 Anne Hidalgo divenis l'unesma urbestrino di Paris.

Ye la 7ma di januaro 2015 du islam extremisti naskinta en Francia, qui vivis en la suburbi di Paris, invadis satirala jurnalo Charlie Hebdo e pafis interne por mortigar lua kartunisti, qui satire mokis profeto Mohammed. Entote 13 personi mortis dum la pafado, di qui 5 kartunisti. Ye la 9ma di januaro altra teroristo mortigis 4 gajo-homi en juda butiko en Porte de Vincennes. La tri teroristi mortigesis dal polico la sama dio. Ye la 13ma di novembro sam yaro plu kam 120 personi ocidesis e plu kam 200 vundesis en nova teroristal ataki en l'urbo.

Paris jacas en la nordo di Francia, 450 km sud-weste de London, 287 km sude de Calais, 305 km sud-weste de Bruxel, 774 km norde de Marseille, 385 km nord-este de Nantes e 135 km sud-este de Rouen.^[8] Ol jacas apud la fluvio Seine, ed okupas lua du bordi. Lua nuna surfaco di 105.4 km² establisesis en 1929 kande du granda parki, la Bosko di Boulogne (Bois de Boulogne, kun 846 hektari) e la Bosko di Vincennes (Bois de Vincennes, kun 995 hektari) oficale anexesis al urbo.

Existas tri insuli an la fluvio Seine en Paris: Île Saint-Louis (Insulo Santa Louis), Île de la Cité (insulo dil urbo, ube Paris fondesis), ed Île aux Cygnes (insulo di la Cigni). Ta lasta esas artificala insulo kreita en 1827 por protekar la portuo di Grenelle. En l'Insulo di la Cigni jacas kopiuro dil Statuo pri la Libereso, la konocata monumento di New York. Fluvio Seine debushas an l'Angla kanalo, 375 km weste de Paris.

La reliefo di Paris esas preske tote plana. La minima altitudo esas 35 metri sur marala nivelo, kontre ke la maxim alta punto dil urbo esas la kolino di Montmartre, kun 130 metri di altitudo, an la dextra rivo dil Seine.

Paris havas temperema klimato kun l'influo del oceano (Cfb segun klimatala klasifikuro da Köppen). Dum la somero la mezavalora temperaturi varias de 15º til 25º C, ma dum kelka dii dil yaro la temperaturi povas superirar 30º C. Dum vintro on havas pouca sunala lumo e la dii esas kolda. La temperaturi atingas 7º dum meza jorno, ma divenas kolda dum la nokto e povas falar infre -5ºC dum kelka dii.

Dum granda parto di lua historio, ecepte por kurta periodi, Paris administresis da reprezenteri dil rejo, imperiestro o prezidanto di Francia. L'urbo ne havis municipal autonomio til 1974, kande la Nacional Asemblitaro modifikis la stando dil urbo^[9]. L'unesma modern urbestro elektita esis Jacques Chirac, en 1977. La nuna urbestrino esas Anne Hidalgo, elektita ye la 5ma di aprilo 2014.

L'urbestro ne elektesas direte dal populo: en omna arrondissement (distrikto) la habitanti elektas reprezenteri por la la Konsilistaro di Paris (Conseil de Paris), entote 163. Singla arrondissemant havas certa nombro di reprezenteri segun lua totalo di habitanti, de 10 por la min populoza arrondissementi (la 1ma til la 9ma) til 36 por la maxim populoza (la 15ma). L'elektita membri dil konsilistaro elektas l'urbestro. Kelkafoye la kandidato qua recevas la majoritato di voti dil elekteri ne esas la kandidato selektita da la membri dil konsilistaro. Bertrand Delanoë, urbestro de 2001 til 2014, elektesis kun la minoritato dil voti de la habitantaro, ma recevis la majoritato di voti de la membri dil konsilistaro.

La budjeto di Paris esis €7.6 miliardi en 2013, di qui 5.4 miliardi por l'administrado e 2.2 miliardi por kolokado. Granda parto (38%) esis por projeti di publika konstruktado di domi e por urbanizado, 15% por voyi e transporto, 8% por skoli (qui esas financata dal stato), 5% por parki e gardeni, e 4% por kulturo.

La regiono dil Insulo di Francia, qua inkluzas Paris e vicina urbi, administresas da Regionala Konsilistaro, kun sideyo en la 7ma arrondissement di Paris. En 2011 aprobesis projeto por krear la Métropole du Grand Paris (metropolala areo di Granda Paris) kun 762 km² e 6.7 milion habitanti. La regiono recevos linei di automatala urbala fervoyi, kun 205 km di extenso e 72 nova stacioni, ed unionos Paris, la suburbi, l'aeroportui e la stacioni di TGV. La metropolo instalesos ye la 1ma di januaro 2016.

Paris esas granda koncentro-punto por transporti ferovoyala, choseala ed aerala. La statala kompanio RATP, fondita en 1949, kontrolas la publika transporto dil urbo, inkluzite 347 linei di autobusi, la metroo, 8 linei di tramveturi e parto ek la sistemo di expresa treni RER. La publika kompanio SNCF kontrolas suburbala ferovoyi, 1 lineo di tramveturo, e la cetera RER. Fine, la privata kompanio Optile kontrolas 1176 linei di autobusi.

Sis granda ferovoyala stacioni (Gare du Nord, Gare de l'Est, Gare de Lyon, Gare d'Austerlitz, Gare Montparnasse, Gare Saint-Lazare) ed 1 min granda staciono (Gare de Bercy) ligesas a tri granda ferovoyala sistemi qui servas Paris. La metroo di Paris inauguresis en 1900, e nun havas 16 linei, 303 stacioni, 220 km di reli e transportas omnadie 5,23 milion pasajeri. L'expresa linei del sistemo RER havas 257 halteyi e 587 km di reli, e ligas Paris ad urbala regioni plu distanta.