Budapest

La historio dil urbo komencis kun vilajeto konstruktita da Kelti ante la yaro 1^[4] nomizita Aquincum dal Romani, qua pose divenis chef-urbo di la provinco Pannonia Inferior en la yaro 106.^[4] Komence la vilajeto esis armeala kampeyo, e pokope l'urbo kreskis cirkum ol, dum ke la vilajeto divenis la komercala centro dil urbo. Romani konstruktis amfiteatri, balneyi e domi en ta fortifikuro. Aquincum esas la maxim bone prezervita Romana urbo en Hungaria.

Hungari komandita da Árpád establisis su en la teritorio dum la 9ma yarcento,^[5] ed un yarcento pose li fondis la rejio Hungaria.^[5] Posible la domo di Árpád esis en la nuna centro di Budapest. Populo Tatar invadis la regiono dum la 13ma yarcento, e lua invado montris ke defensar l'urbo — konstruktita en plana tereno — esus desfacila.^[6][7] Do, rejulo Béla la 4ma di Hungaria decidis konstuktar plufortigita muregi cirkondanta la urbo,^[5] e konstruktis lua palaco sur la protektinta kolini di Buda. En 1361 Buda divenis la chefurbo di Hungaria.

Buda esis importanta kulturala centro por Hungaria dum la regno di Mátyás Korvinus. Italiana Renesanco havis granda influo en l'arti lokala. La biblioteko di Mátyás, Bibliotheca Corviniana, esis la maxim granda kolektajo pri historiala kroniki e pri ciencala e filozofiala libri dum la 15ma yarcento, e la 2ma maxim granda biblioteko di Europa dop la biblioteko dil Vatikano. Pos la fondo en 1367 di l'unesma universitato di Hungaria en Pécs, la duesme establisesis en Óbuda (anciena urbeto vicina a Buda, nun parto di Budapest) en 1395.^[8] L'unesma libro Hungara imprimesis en Buda en la yaro 1473. En 1500 l'urbo havis cirkume 5,000 habitanti.^[9]

Otomani spoliis Buda en 1526, siejis ol en 1529 e fine okupis ol en 1541.^[10] L'Otoman okupeso duris dum 140 yari. Turki konstruktis multa balneyi en l'urbo, di qui kelki duras esar uzebla nun. Dum l'Otoman okupeso, multa Kristani konvertis su al islamo. En 1547 vivis 1,000 Kristani en la urbo. Cent yari pose esis nur 70. La regioni ne okupita dal Otomani en la westo di Hungaria divenis parto dil imperio Habsburga, sub la nomo "Rejio Hungaria".

En 1683 komencis la Granda Turka milito, en qua diversa Europana rejii unionis su por luktar kontre l'Otomani. En 1686 lansesis, pos sensucesa siejo di Buda, nova kampanio por rikonquestar l'urbo. Kun granda armeo de 74,000 homi, inkluzite Germani, Kroati, Hungari, Angli, Hispani ed altri, la federuro nomizita "Santa ligo" rikonquestis Buda ed altra regioni dil anciena rejio Hungaria, ecepte la teritorii proxim Timișoara (Temesvár). En 1699 la Pakto di Karlowitz finis la milito e Otoman imperio aceptis la teritoriala modifiki. En 1718 la rejio Hungaria esis tote libera de l'Otomani.

Dum la 19ma yarcento Hungaria luktis por sua nedependo^[6] ed anke moderneskis. La revolto kontre Habsburgi komencis en 1848 en Budapest e vinkesis min kam un yaro pose, kun la helpo di Rusi. En 1867 eventis la nomizita "rikoncilio", qua kreis Austria-Hungaria ed igis Budapest la chefurbo di la duala monarkio.

Ta periodo de paco ante l'unesma mondomilito posibligis la modernigo dil urbo. En 1849 inauguresis la ponto suspendita Széchenyi lánchíd ("la katena ponto" Széchenyi), l'unesma permananta ponto super Danubio.^[11] En 1873 Buda, Óbuda e Pest unionesis aden unika urbo, por formacar Budapest. La energioza Pest rapide kreskis e divenis la centro politikala, ekonomiala, administrala, komercala e kulturala por Hungaria. En 1896 l'unesma lineo dil metropoliteno* di Budapest inauguresis. La Etniala Hungari rapide divenis superiora a la Germani pri la nombro de habitanti en la urbo, pro l'intensa enmigrado di personi de Transdnistria e de la centro di la lando dum la fino di la 19ma yarcento. De 1851 til 1910 la procento di Hungari meze di la habitantaro kreskis de 35,6% til 85,9%, e la Hungara linguo divenis dominacanta. La procento di la Judi anke kreskis, ed en 1900 li ja esis 23,6% de la habitantaro.^[12][13][14] Pro la kresko dil nombro di Judi dum la komenco dil 20ma yarcento Budapest recevis la surnomi "Juda Mekka"^[15] e "Judapest".^[16][17]

En 1918 Austria-Hungaria perdis la milito e krulis. Hungaria deklaris nedependo e divenis republiko. En 1920 la Pakto di Trianon dividis la lando, qua perdis 2/3 de lua teritorio e cirkume 2/3 de sua habitantaro, inkluzite 3,3 milion etniala Hungari.^[18][19] De 1920 til 1944 Hungaria subisis la diktatoreso da Miklós Horthy, qua federis kun Naziista Germania dum la duesma mondomilito.

En 1944 Budapest partale destruktesis pro aeral ataki de Usana e Britanian avioni (l'unesma bombardo eventis ye la 4ma di aprilo 1944^[20][21][22]). De la 24ma di decembro 1944 til la 13ma di februaro 1945 l'urbo subisis siejo dum la batalio di Budapest e sufris granda destruktado pro l'ataki dal Sovietiani e Rumaniani kontre Germana e Hungara trupi. Dum la retreto Germani explozis omna ponti dil urbo, inkluzite la Katena Ponto. Nur la petra leoni en la kapi di la ponto restis sen domaji.

Cirkume 38.000 civili mortigesis dum la batalio por la urbo. Ek la 250.000 Judi qui vivis en Budapest ante la milito, 20% til 40% mortigesis en koncentreyi de 1944 til 1945.^[23] La diplomacisti Suisiana Carl Lutz e Sueda Raoul Wallenberg salvis mili de Judi de la morto tra l'emiso di pasporti e diplomacala paperi^[24]. Raoul Wallenberg kaptesis da Rusi ye la 17ma di januaro 1945 e restis en karcero til lua morto.

Pos lua liberigo da Reda Armeo, Hungaria restis sub Sovietian influo til 1991, malgre la revolto di 1956 dum la guvernerio da Imre Nagy, represita per Sovietiana tanki, qua rezultis plu kam 3.000 morti. De la yari 1960a til la 1980a Hungaria jokoze surnomizesis "la maxim felica kazerno", e multi ek la destruktadi qui eventis en Budapest dum la milito, reparesis. La ponto Erzsébet fine rikonstruktesis en 1964, e lua duesma e triesma linei di metropoliteno* inauguresis dum la yari 1970a. En 1987, UNESCO deklaris la kastelo di Buda kom "Mondala Patrimonio dil Homaro". Altra monumenti deklaresis Patrimonio dil Homaro en 2002.

Dum la yari 1980a, lua habitantaro esis cirkume 2,1 milion personi, ma diminutis pose pro la movado di la habitantaro vers suburbi. Pos la fino dil rejimo komunista multa monumenti de ta epoko eliminesis de publika loki dil urbo. Gábor Demszky, lua urbestro dum l'unesma 20 yari de la nova demokratio, komandis lua modernigo. L'aeroportuo di Budapest, inaugurita en 1943, moderneskis multafoye e traktas depos 2014 plu kam 9 milion voyajanti omnayare.

Havanta 525 km² de surfaco totala, Budapest jacas apud Danubio, en la centro di baseno Karpata. Per chosei ol distas 216 km sud-este de Wien, 545 km sude de Warszawa, 1,565 km sud-weste de Moskva, 1,122 km norde de Athina, 788 km nord-este de Milano e 443 km sud-este de Praha.^[25] Danubio krucumas l'urbo de la nordo til la sudo, e havas tri insuli interne la limito dil urbo: Óbuda, Margaret e la nordala parto dil insulo Csepel. Buda konstruktesis en kolinoza tereni weste dil fluvio, dum ke Pest konstruktesis en sabloza e plana tereni an lua estala rivo.

La kolini di Buda konsistas precipue ek kalkopetro e dolomito. La maxim alta esas la kolino János, kun 527 metri super marala nivelo. Lua maxim basa punto, kun 96 metri super marala nivelo, jacas apud Danubio. Budapest havas multa verda arei: 83 km² de lua 525 km² kovresas da parki e boski.^[26] Budapest esas un ek la du chefurbi del mondo qui havas termala fonti - l'altra esas Reykjavík en Islando.

La klimato di Budapest esas oceanala (Cfb) od humida kontinentala (Dfb) kun kolda vintri e varma someri. Nivo esas pasable frequa omnayare, e temperaturi sub -10°C dum la nokto esas frequa de la mezo di decembro til la mezo di februaro. La longa somero (mayo til l'unesma duimo di septembro) esas varma o tre varma. La mezavalora pluvo-quanto esas 600 mm omnayare.

L'Aeroportuo Internaciona Ferenc Liszt (nomizita homaje la kompozisto Franz Liszt) distas 16 km de la centro di Budapest ed esas un ek la maxim importanta de central Europa. En 2013, cirkume 250 flugi arivis o departis de ibe. En 2019 ol gastigis 16 173 489 veheri.^[27]

Budapest esas la maxim importanta koncentro-punto ferovoyala di Hungaria. Che la tri maxim importanta ferovoyala stacioni de Budapest - Keleti (este del urbo), Nyugati (weste) e Déli (sude) - arivas o departas treni qui ligas l'urbo ad altra urbi Hungara ed anke ad altra Europana landi. La ferovoyala sistemo kontrolesas dal stato. Ank existas suburbala treno-linei.

Budapest ank esas koncentro-punto por chosei qui ligas Hungaria a vicina landi. L'urbo cirkondesas per cirklatra chosei qui interligas altra chosei sen trairar la centro dil urbo. La choseo M0 esas la maxim moderna ek ta cirklatra chosei. Kande kompleta, ol havos entote 107 km.

Pri publika transporto, Budapest havas 4 linei di metroo, 5 linei di suburbala treni, 33 linei di tramveturi, 15 linei di troleobusi, 264 autobuso-linei, 4 linei di bateli, e la sistemo BuBi, qua posibligas partigar bicikli. La sistemo di publika transporto dil urbo kontrolesas dal kompanio Budapesti Közlekedési Központ - BKK.

La metroo di Budapest havas entote 39,7 km e 52 stacioni. Lua Lineo 1 esas la maxim anciena de Europa, ed inauguresis en 1896. La sistemo di suburbala treni anke havas 4 linei, kun entote 97 km e 69 stacioni. Pri tramveturi, l'urbo havas 36 linei kun entote 158,5 km.

Meze di altra interesanta loki, le precipua esas:

• L'Edifico dil Parlamento di Hungaria. Konstruktita de 1884 til 1902, longa de 268 metri ed alta de 118 metri, ol kontenas la juveli di Hugara rejeso.
• L'insulo Margaret (Margit-sziget). Kun preske 1 km² (exakte 0.965 km²) esas publika parko depos 1908. L'insulo havas multa gardeni, un zoo*, la ruini dil kuvento di Santa Margaret ed un mikra kirko.
• La Baziliko di Santa István (Stefan), ube expozesas la reliquio di la manuo dil santo, fondinto dil rejio Hungara.
• L'avenuo Andrássy útca, proxim la Baziliko di Santa István, esas un ek la precipua avenui dil urbo, e havas luxoza butiki e restorerii, ed ube jacas l'Opero-domo di Budapest.^[28]

• L'Opero-domo di Budapest, konstruktita de 1875 til 1884.
• La citadelo di Buda, konstruktita en 1854 da Habsburga dinastio. Longa de 220 metri e larja de 60 metri kun muri alta de 4 metri, ol deklaresis loko di turistal interesi en 1960.^[29]
• La Katena Ponto, o Ponto Széchenyi (Széchenyi lánchíd), la maxim anciena ponto dil urbo super Danubio. Ol inauguresis ye la 20ma di novembro 1849.
• La Sinagogo di Budapest. La duesme maxim granda sinagogo dil mondo, nur min granda kam ta de Ierusalem. Konstruktita de 1854 til 1859, ol povas recevar 1.492 viri e 1.472 mulieri.

• La Bastiono di la Peskisti, observoturmo de ube on povas vidar Pest. Ol havas 7 turmi, memoriganta la 7 tribui qui fondis Hungaria. Proxim la bastiono existas statuo pri Santa István, rejulo e fondinto di Hungaria.
• La promeneyo dil Danubio (Dunakorzó) judikesas kom un ek la maxim bona loki por apreciar l'arkitekturo di Budapest. Ol jacas alonge la fluvio Danubio, inter la ponti Elizabeth e Széchenyi. Ank alonge la fluvio e proxim la Parlamento Hungara, existas monumento konsistanta ek 60 pari di fera shui, qui memorigas 60 judi mortigita ibe dal Naziisti.^[30]
• La termala balneyi di Budapest. La maxim interesanta esas la balneyi Gellért, qui inauguresis en 1918.^[31]
• La Palaco di l'Arti (Művészetek Palotája, nun Müpa Budapest). Konstruktita de 2002 til 2005, ol kontenas la Muzeo Ludwig, pri moderna Hungara arto, la Nacionala Koncert-aulo Bartók ed un teatro-domo.
• La Kirko di Santa Matthias (Mátyás-templom). Origine konstruktita segun Romaneska stilo en la yaro 1015, malgre ke nula restajo del originala templo existas^[32]. Ol destruktesis dal Mongoli en 1241. La nuna edifico konstruktesis dum la duesma duimo dil 14ma yarcento, segun stilo Gotika. Ol restauresis dum la 19ma yarcento. La kirko jacas vicine la Bastiono di la Peskisti.