Jump to content

Թեոդոր Մոմզեն

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Թեոդոր Մոմզեն
գերմ.՝ Theodor Mommsen
Թեոդոր Մոմզեն
(նկարիչ Լուի Յակոբի)
Ծնվել էնոյեմբերի 30, 1817(1817-11-30)[1][2][3][…]
Գարդինգ, Շլեզվիգի Դքսություն, Unitary State[4][5]
Մահացել էնոյեմբերի 1, 1903(1903-11-01)[1][2][3][…] (85 տարեկան)
Շարլոտենբուրգ, Պոտսդամ, Բրանդենբուրգ, Պրուսիայի թագավորություն, Գերմանական ռայխ[6][4][5]
ԳերեզմանDreifaltigkeitskirchhof II
Քաղաքացիություն Պրուսիայի թագավորություն և  Շլեզվիգի Դքսություն
Ազգությունգերմանացի
Մասնագիտությունդասական անտիկ պատմաբան, դրամագետ, իրավաբան, լրագրող, իրավունքի պատմաբան, գրող, համալսարանի դասախոս, քաղաքական գործիչ, վիմագրագետ, կլասիցիստ, դասական հնագետ, պատմաբան և գերմանագետ
Հաստատություն(ներ)Լայպցիգի համալսարան, Պրուսիայի գիտությունների ակադեմիա, Ֆրիդրիխ-Վիլհելմի համակսարան, Վրոցլավի համալսարան և Ցյուրիխի համալսարան
Գործունեության ոլորտպատմական գիտություն, պատմություն[7], Իրավաբանություն, դասական բանասիրություն և Անտիկ դարաշրջան[7]
Պաշտոն(ներ)Գերմանական կայսրության Ռեյխստագի անդամ, Պրուսիայի Ներկայացուցիչների պալատի անդամ և պրոֆեսոր
ԱնդամակցությունՊրուսիայի գիտությունների ակադեմիա, Սաքսոնիայի գիտությունների ակադեմիա, Սերբական գիտությունների և արվեստների ակադեմիա, Սերբիայի գիտության և արվեստի ակադեմիա, Գերմանիայի հնագիտական ինստիտուտ, Բավարիական գիտությունների ակադեմիա, Գյոթինգենի Գիտությունների ակադեմիա, Սանկտ Պետերբուրգի գիտությունների ակադեմիա, Հունգարիայի գիտությունների ակադեմիա, Ավստրիական հնագիտական ինստիտուտ, Արձանագրությունների և բելետրիստիկայի ակադեմիա[8], Արվեստների և գիտությունների ամերիկյան ակադեմիա, Նիդերլանդական արվեստների և գիտությունների թագավորական ակադեմիա, Լինչեի ազգային ակադեմիա, Ռուսաստանի գիտությունների ակադեմիա, Ամերիկայի հնավաճառության միություն, Burschenschaft Teutonia zu Kiel?, Թուրինի գիտությունների ակադեմիա[5], Freie Wissenschaftliche Vereinigung? և Society for Defense against Anti-Semitism?
Ալմա մատերՔրիստիան-Ալբերտի համալսարան (1843) և Christianeum?
Գիտական աստիճանդոկտորի աստիճան (1843)
Տիրապետում է լեզուներինլատիներեն[7], հին հունարեն և գերմաներեն[9][7][10]
Հայտնի աշակերտներEduard Norden? և Camille Jullian?
Պարգևներ
ԿուսակցությունԱզգային Լիբերալներ կուսակցություն, Liberal Union? և Գերմանիայի պրոգրեսիստական կուսակցություն
Ամուսին(ներ)Maria Auguste Mommsen?
Երեխա(ներ)Կառլ Մոմզեն, Marie Mommsen?, Konrad Mommsen?, Ernst Mommsen?, Hans Georg Mommsen?, Wolfgang Mommsen? և Lisbet Mommsen?
ՀայրJens Mommsen?
 Theodor Mommsen Վիքիպահեստում

Թեոդոր Մոմզեն (գերմ.՝ Theodor Mommsen, նոյեմբերի 30, 1817(1817-11-30)[1][2][3][…], Գարդինգ, Շլեզվիգի Դքսություն, Unitary State[4][5] - նոյեմբերի 1, 1903(1903-11-01)[1][2][3][…], Շարլոտենբուրգ, Պոտսդամ, Բրանդենբուրգ, Պրուսիայի թագավորություն, Գերմանական ռայխ[6][4][5]), գերմանացի պատմաբան։ Հին Հռոմի պատմության և իրավունքի մասնագետ։ Լայպցիգի (1848 թվականից), Ցյուրիխի (1852 թվականից), Բրեսլաուի (Վրոցլավ, 1854 թվականից), Բեռլինի (1858-1903 թվականներին) համալսարանների պրոֆեսոր։

Մասնակցել է 1848-1849 թվականների հեղափոխությանը, հարել գերմանական ձախ թևին։ Ընտրվել է պրուսական անդտագի (1863-1866, 1873-1879), ապա՝ գերմանական ռայխստագի (1881-1884) դեպուտատ։

Հիմնական աշխատությունը՝ «Հռոմի պատմությունը» (հ․ 1-3,5, Բեռլին, 1854-1885), գրել է 1848-1849 թվականների հեղափոխության ազդեցությամբ։

I-III հատորներում իրադարձությունների ընթացքը շարադրել է մինչև մ․թ․ա․ 46-ը։ V հատորում (IV հատորը չի գրել) ներկայացված է հռոմեական պրովինցիաների պատմությունը մ․թ․ա․ I - մ․թ․ III դարերում։

Մոմզենը հիմնավորել և զարգացրել է «դեմոկրատական միապետության» գաղափարը՝ դրա մարմնավորումը տեսնելով Հուլիոս Կեսարի բռնապետության մեջ։ Բացառիկ դեր է հատկացրել նշանավոր գործիչներին (Ալեքսանդր Մակեդոնացի, Հաննիբալ, Գայոս Գրակքոս, Հուլիոս Կեսար և այլն)։

Մոմզենը Հռոմի արտաքին քաղաքականության կապակցությամբ բազմիցս անդրադարձել է Հայաստանի պատմությանը, հռոմեա-հայկական հարաբերություններին։ Հիմք ունենալով հունահռոմեական սկզբնաղբյուրների կանխակալ տեղեկությունները՝ հաճախ սխալ է գնահատել հայ գործիչների (Տիգրան Բ Մեծ և ուրիշներ) գործունեությունը և Հայաստանի պատմության շատ հարցեր։

Մոմզենը գրել է ավելի քան 1500 ուսումնասիրություն նվիրված Հին Հռոմի պատմության գրեթե բոլոր հարցերին, պետական իրավունք, գրականություն, լեզվաբանություն, դրամագիտություն, ժամանակագրություն, չափագիտություն։ Հրատարակել է սկզբնաղբյուրներ (մեկնաբանություններով), ղեկավարել լատիներեն արձանագրությունների ժողովածուի հրատարակումը (1863 թվականից)։

1902 թվականին արժանացել է Գրականության Նոբելյան մրցանակի։

Կենսագրություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Թեոդոր Մոմզենը ծնվել է 1817 թվականին Գերմանիայի Գարդինգ քաղաքում՝ Շլեզվիգում, լյութերական քահանա Իենս Մոմզենի (1783-1851) ընտանիքում։ Մեծացել է Բադ Օլդեսլոյում, որի ծխական համայնքում ծառայություն էր իրականացնում հայրը։

Նախնական կրթությունը ստացել է տանը, ապա չորս տարի սովորել Ալտոնայի գիմնազիայում։ Այնտեղ նա հունարեն և լատիներեն է ուսումնասիրել։ 1937 թվականին գիմնազիան ավարտելուց հետո ընդունվել է Կիլսկի համալսարանի իրավաբանական ֆակուլտետ և 1843 թվականին ուսումն ավարտել հռոմեական օրենսդրության վերաբերյալ դոկտորական ատենախոսության փայլուն պաշտպանությամբ

Գիտական գործուղման իրավունք ստանալով՝ Մոմզենը 4 տարի ճանապարհորդում է Իտալիայում՝ ուսումնասիրելով և արտագրելով մ․թ․ա․ I հազարամյակին վերաբերող պատմական աղբյուրներ։ Հետազոտության արդյունքների հիման վրա նա տպագրում է հոդվածների շարք, որը նրա անունը հայտնի է դարձնում գիտական շրջանակում և հնարավորություն տալիս շարունակելու սկսած աշխատանքը։ Մի քանի ուղևորությունների արդյունքում Մոմզենը սկզբում միայնակ, ապա ընկերների և աշակերտների հետ հավաքում, մշակում և համակարգում է Հին Հռոմի պատմությանը վերաբերող ավելի քան 100 հազար փաստաթղթեր։ Դրանց հրատարակումը սկսվել է 1863 թվականին՝ զետեղվելով 20 հատորներում։

1848 թվականին վերադառնալով Կիլ՝ Մոմզենը մասնակցում է դանիական իշխանությունների դեմ ուղղված ապստամբությանը (Շլեզվիգ Հոլշտայնը այդ ժամանակ պատկանում էր Դանիային)։ Նա վիրավորվում է փողոցային բախումների ժամանակ։ Ապստամբության ճնշումից հետո Կիլում մնալը վտանգավոր է դառնում, և Մոմզենը որոշում է ընդունել Լայպցիգի համալսարանի հրավերը։ Սակայն 1851 թվականին կրկին քաղաքական ելույթներ ունենալու համար նրան զրկում են ամբիոնից և արգելում դասավանդել Սաքսոնիայում։ Երկու տարի Մոմզենը դասախոսություններ է կարդում Ցյուրիխի համալսարանում, ապա Բրեսլաուում։

1858 թվականին նա ընդմիշտ հասատվում է Բեռլինում և գլխավորում Ֆրիդրիխ Վիլհելմի համալսարանի անտիկ պատմության ամբիոնը։ Երկար տարիներ եղել է Բեռլինի գիտությունների ակադեմիայի քարտուղարը և օտարերկրյա ակադեմիաների անդամ (այդ թվում՝ Պետերբուրգի գիտությունների ակադեմիայի պատվավոր անդամ[13])։

Գիտական գործունեությանը զուգընթաց Մոմզենը շարունակել է զբաղվել քաղաքականությամբ, ընտրվել է Պրուսիայի պատգամավորների պալատի (1863-1866 և 1873-1879 թթ․) և գերմանական ռայխստագի պատգամավոր (1881-1884 թթ․)՝ ներկայացնելով Գերմանական առաջադիմական, Նացիոնալ-լիբերալիստական և Լիբերալների միություն կուսակցությունները։ Կյանքի վերջում Մոմզենը հանդես եկավ որպես երկու՝ լիբերալիստական՝ «ազատամիտների» և սոցիալ-դեմոկրատական կուսակցությունների մերձեցման համակիր։ 1902 թվականին «Nation»-ում հրապարակված՝ մաքսային հարկացուցակի շուրջ առաջացած պայքարի մասին իր հոդվածում նա ցույց է տվել սոցիալ-դեմոկրատիայի և լիբերալիզմի մշակութային խնդիրների ընդհանրությունները՝ դրանք հակադրելով պահպանողականներին և կղերականներին՝ որպես լճացման և հետադիմության համկիրների։

Իր քաղաքական հայացնքերով Մոմզենը լիբերալ նացինալիստ էր։ Նա սկզբունքորեն դեմ էր հակասեմականությանը[14], բայց, օրինակ, «հրեաների խնդիրների» լուծումը տեսնում էր նրանց՝ «գերմանական ազգին ձուլման» մեջ։ Սլավոնական ազգերին Մոմզենը բավականին թերահավատորեն էր վերաբերվում, չեխերին, օրինակ, անվանելով «բարբարոսներ»։ Այսպես, 1897 թվականին, ի պատասխան Ավստրո-Հունգարիայում չեխական հարցի սրմանը, վիեննական «Neue Freie Presse» թերթը տպագրեց չեխերի վերաբերյալ Մոմզենի շովինիստական նամակը։ Հայտնի են նաև նրա բավականին անտարբեր գնահատակնները Ռուսաստանի և XIX դարի երկրորդ կեսին ռուս-պրուսական հարաբերությունների վերաբերյալ, ինչպես նաև քամահրական վերաբերմունքը ռուսական գիտության և կրության նկատմամբ, որոնց ձեռքբերումները նա բացատրում էր «գերմանացիների ազդեցությամբ»։

1800 թվականի հուլիսի 7-ին Մոմզենի տանը հրդեհ է բռնկվում, և այրվում է նրա գրադարանը։ Նրա «Հռոմեկան պատմություն» հիմնարար աշխատության չորրորդ հատորը զգալիորեն վնասվում է, բայց ամբողջովին չի այրվում։

Թեոդոր Մոմզենը կնոջ Մարիի հետ ունեցել է տասնվեց երեխա։ Նրանց թոռը՝ Թեոդոր Էռնստ Մոմզենը, հայտնի միջնադարի պատմաբան, պրոֆեսոր է եղել ԱՄՆ-ում, մյուս թոռը՝ Վիլհելմ Մոմզենը, նույնպես ընտրել է պատմաբանի ուղին՝ մնալով Գերմամիայում։ Վերջինի երկվորյակ տղաները՝ Հանս Մոմզենը և Վոլֆգանգ Մոմզենը, նույնպես հայտնի պատմաբաններ են եղել։

Ծանոթագրություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 Bibliothèque nationale de France data.bnf.fr (ֆր.): տվյալների բաց շտեմարան — 2011.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 Nationalencyklopedin (շվեդերեն) — 1999.
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 ՎԱԳԹԱ նախկին անդամներ
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 4,5 Моммзен Теодор // Большая советская энциклопедия (ռուս.): [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохорова — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969.
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 5,4 5,5 5,6 www.accademiadellescienze.it (իտալ.)
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Gazetteer/People/Theodor_Mommsen/Britannica_1911*.html
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 Չեխիայի ազգային գրադարանի կատալոգ
  8. ↑ https://aibl.fr/academiciens-depuis-1663/
  9. ↑ Bibliothèque nationale de France data.bnf.fr (ֆր.): տվյալների բաց շտեմարան — 2011.
  10. ↑ CONOR.Sl
  11. ↑ https://www.nobelprize.org/nobel_prizes/literature/laureates/1902/
  12. ↑ https://www.nobelprize.org/nobel_prizes/about/amounts/
  13. ↑ Информация на сайте ИС АРАН
  14. ↑ «Թեոդոր Մոմզեն». Բրոքհաուզի և Եֆրոնի հրեական հանրագիտարան: In 86 Volumes (82 Volumes and 4 Additional Volumes). St. Petersburg. 1890–1907.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
1901-1925

Սյուլի-Պրյուդոմ (1901) • Թեոդոր Մոմզեն (1902) • Բյոռնստեռնե Բյոռնսոն (1903) • Ֆրեդերիկ Միստրալ / Խոսե Էչեգարայ (1904) • Հենրիկ Սենկևիչ (1905) • Ջոզուե Կարդուչչի (1906) • Ռեդյարդ Կիպլինգ (1907) • Ռուդոլֆ Քրիստոֆ Էյքեն (1908) • Սելմա Լագերլյոֆ (1909) • Պաուլ Հեյզե (1910) • Մորիս Մետերլինկ (1911) • Գերհարդ Հաուպտման (1912) • Ռաբինդրանաթ Թագոր (1913) • Ռոմեն Ռոլան (1915) • Վերներ Ֆոն Հեյդենստամ (1916) • Կարլ Գյելլերուպ / Հենրիկ Պոնթոպիդան (1917) • Կարլ Շպիտելեր (1919) • Կնուտ Համսուն (1920) • Անատոլ Ֆրանս (1921) • Խասինտո Բենավենտե ի Մարտինես (1922) • Ուիլյամ Բաթլեր Եյթս (1923) • Վլադիսլավ Ստանիսլավ Ռայմոնտ (1924) • Ջորջ Բեռնարդ Շոու (1925)

1926-1950
1951-1975

Պեր Լագերքվիստ (1951) • Ֆրանսուա Մորիակ (1952) • Ուինսթոն Չերչիլ (1953) • Էռնեստ Հեմինգուեյ (1954) • Հալդոր Լաքսնես (1955) • Խուան Ռամոն Խիմենես (1956) • Ալբեր Կամյու (1957) • Բորիս Պաստեռնակ (1958) • Սալվատորե Քվազիմոդո (1959) • Սեն-Ժոն Պերս (1960) • Իվո Անդրիչ (1961) • Ջոն Ստայնբեք (1962) • Յորգոս Սեֆերիս (1963) • Ժան Պոլ Սարտր (1964) • Միխայիլ Շոլոխով (1965) • Շմուել Ագնոն / Նելլի Զաքս (1966) • Միգել Անխել Աստուրիաս (1967) • Յասունարի Կավաբատա (1968) • Սեմյուել Բեքեթ (1969) • Ալեքսանդր Սոլժենիցին (1970) • Պաբլո Ներուդա (1971) • Հայնրիխ Բյոլ (1972) • Պատրիկ Ուայթ (1973) • Հարրի Մարտինսոն / Էյվինդ Յոնսոն (1974) • Էուջենիո Մոնտալե (1975)

1976-2000

Սոլ Բելլոու (1976) • Վիսենտե Ալեյքսանդրե (1977) • Իսահակ Բաշևիս Զինգեր (1978) • Օդիսեաս Էլիտիս (1979) • Չեսլավ Միլոշ (1980) • Էլիաս Քանետտի (1981) • Գաբրիել Գարսիա Մարկես (1982) • Վիլյամ Գոլդինգ (1983) • Յարոսլավ Սեյֆերտ (1984) • Կլոդ Սիմոն (1985) • Վոլե Շոյինկա (1986) • Իոսիֆ Բրոդսկի (1987) • Նագիբ Մահֆուզ (1988) • Կամիլո Խոսե Սելա (1989) • Օկտավիո Պաս (1990) • Նադին Գորդիմեր (1991) • Դերեկ Ուոլկոտ (1992) • Թոնի Մորիսոն (1993) • Կենձաբուրո Օէ (1994) • Շեյմաս Հինի (1995) • Վիսլավա Շիմբորսկա (1996) • Դարիո Ֆո (1997) • Ժոզե Սարամագո (1998) • Գյունտեր Գրաս (1999) • Գաո Սինցզյան (2000)

2001-2025

Վիդիադհար Սուրաջպրասադ Նայփոլ (2001) • Իմրե Կերտես (2002) • Ջոն Մաքսվելլ Կուտզե (2003) • Էլֆրիդե Ելինեկ (2004) • Հարոլդ Փինթեր (2005) • Օրհան Փամուկ (2006) • Դորիս Լեսինգ (2007) • Ժան-Մարի Լեկլեզիո (2008) • Հերտա Մյուլլեր (2009) • Մարիո Վարգաս Լյոսա (2010) • Թոմաս Թրանսթրյոմեր (2011) • Մո Յան (2012) • Ալիս Մանրո (2013) • Պատրիկ Մոդիանո (2014) • Սվետլանա Ալեքսիևիչ (2015) • Բոբ Դիլան (2016) • Կաձուո Իսիգուրո (2017) • Օլգա Տոկարչուկ (2018) • Փեթեր Հանդքե (2019) • Լուիզա Գլյուկ (2020) • Աբդուլռազաք Գուրնա (2021) • Աննի Էռնո (2022) • Յուն Ֆոսե (2023) • Հան Կան (2024)

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Թեոդոր Մոմզեն» հոդվածին։
 ⛭ 
  Թեմատիկ կայքեր
Բառարաններ և հանրագիտարաններ
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Թեոդոր_Մոմզեն&oldid=10108299» էջից