Asturias

Este artigo precisa de máis fontes ou referencias que aparezan nunha publicación acreditada que poidan verificar o seu contido, como libros ou outras publicacións especializadas no tema. Por favor, axude mellorando este artigo. (Desde marzo de 2017.)

Asturias

Principado de Asturias (es) Principáu d'Asturies (ast)
Bandeira Brasón
Himno	Asturias, patria querida
Lema	«Hoc signo tuetur pius. Hoc signo vincitur inimicus.»
Epónimo	Principado de Asturias
Localización
43°21′41″N 5°50′52″O / 43.3614, -5.8478
Estado	España
Capital	Oviedo
Contén a división administrativa	provincia de Asturias
Poboación
Poboación	1.011.792 (2021) (95,42 hab./km²)
Lingua oficial	lingua castelá
Xeografía
Parte de	Cornixa cantábrica
Superficie	10.603,57 km²
Bañado por	Mar Cantábrico
Punto máis alto	Torrecerredo (2.648 m)
Punto máis baixo	Nivel medio do mar (0 m)
Comparte fronteira con	Galicia Castela e León Cantabria
Datos históricos
Día festivo	Día de Asturias (8 de setembro)
Organización política
Órgano executivo	Consello de Goberno do Principado de Asturias
• Presidente	Adrián Barbón (2019–)
Órgano lexislativo	Xunta Xeral do Principado de Asturias ,
Máxima autoridade xudicial	Tribunal Superior de Xustiza do Principado de Asturias
Identificador descritivo
Fuso horario	UTC+01:00, horario estándar UTC+02:00, horario de verán
ISO 3166-2	ES-AS
Código NUTS	ES12
Páxina web	asturias.es

Asturias,^[1][2] oficialmente Principado de Asturias (en asturiano: Principáu d'Asturies, en galego eonaviego: Principao d'Asturias), é unha comunidade autónoma española uniprovincial, situada no norte da Península Ibérica. Limita con Galiza ao oeste, con Cantabria ao leste, con Castela e León ao sur, e co Mar Cantábrico ao norte. Coincide coa antiga provincia de Oviedo e recibe o nome de Principado por razóns históricas, ao ostentar o herdeiro da Coroa de España o título de Príncipe de Asturias. A súa capital é Oviedo, aínda que Xixón é a cidade máis poboada.

Asturias segundo o seu Estatuto de Autonomía está considerada comunidade histórica no seu artigo 1. Posúe un órgano de autogoberno medieval chamado Xunta Xeral fundado no ano 1388, como consecuencia da súa transformación en Principado por orde de Xoán I de Castela. Tamén posúe unha lingua propia, o bable^[3][4], lingua que, aínda non sendo considerada lingua oficial, posúe un status xurídico de protección. A parte máis occidental da comunidade, coñecida como Terra Eo-Navia, é de fala galega.

O termo Asturias recibe o nome dos seus antigos poboadores, os ástures, primitivos habitantes das beiras do río Astura (actual Esla) ata a dominación romana. O nome de ástures englobaba non só aos da Meseta chamados cismontanos, senón tamén aos do norte, coñecidos como transmontanos.

Astura (que máis atrás da invasión romana, chamábase Estura ou Estula) tomaría a raíz do celta; stour, que significa «río». Devandito topónimo aparece na Bretaña, onde Plinio fala do río «Stur»; hoxe en día existen tres ríos Stour en Kent, Suffolk e Dorset. Na desembocadura do Elba hai outro río Stör, chamado antigamente «Sturia». Así mesmo, no Piemonte situábase a tribo celta dos Esturi e un río Stura. A mesma raíz perdura aínda hoxe no gaélico e o bretón nas palabras ster e stour co significado de «río».

Asturias atópase situada na costa setentrional de España. Limita ao oeste coa provincia de Lugo (Galicia), ao leste con Cantabria, ao sur coa provincia de León (Castela e León) e ao norte co mar Cantábrico.

Tras a morte do rei Paio (cara ao ano 737), o territorio asturiano abarcaba desde o río Eo ao río Asón.

Na maioría dos mapas cartográficos feitos desde o século XVI vese unha Asturias dividida en dúas: As Asturias de Oviedo e as Asturias de Santillana. As de Oviedo tiñan a súa fronteira occidental no río Eo e pola parte oriental no concello de Ribadesella, onde comezaban as de Santillana. Esta chegaba ata pouco máis aló de Santander, situándose a súa fronteira oriental no río Asón. Polo sur as Asturias limitaban co Cordal Cantábrico.

No mapa cartográfico editado en 1700 por Charles Hubert (primeiro xeógrafo do rei de España) empeza a nomearse como Principado de Asturias, estando dividido aínda na de Oviedo e a de Santillana. No ano 1778 as Asturias de Santillana intégranse definitivamente na provincia dos Nove Vales de Cantabria.

O contorno actual establécese, coa creación da provincia de Oviedo, na división territorial de 1833, que divide España en provincias a imitación da francesa. Comprende os territorios da comarca histórica das Asturias de Oviedo, engadindo os concellos de Ribadeva, El Valle Altu de Peñamellera e El Valle Baju de Peñamellera que pertencían ás Asturias de Santillana, agora en Cantabria.

Ocupada por grupos humanos desde o Paleolítico Inferior. Durante o superior Asturias caracterizouse polas pinturas rupestres do oriente da Comunidade. No mesolítico desenvolveuse unha cultura orixinal, o asturiense; a continuación introduciuse a Idade de Bronce, caracterizada polos megálitos e túmulos. Na Idade de Ferro, o territorio estivo sometido á influencia cultural celta. O pobo celta dos ástures comprendía tribos como os lugones, pésicos etc., que poboaron todo o territorio ástur de castros, antigos poboados celtas. A influencia celta aínda perdura hoxe cos topónimos de ríos e montañas, así como nomes de poboacións.

A conquista romana tivo lugar entre os anos 29 e 19 a. C.. Pouco tempo despois o centro e oriente do actual territorio asturiano pasaría a pertencer ao Conventus asturicensis, tamén coñecido como Asturia, e que acabaría por designar o territorio ao norte da Cordilleira cantábrica. Tras a reforma territorial de Diocleciano, todo o Conventus asturicensis pasaría a formar parte da nova provincia romana da Gallaecia, e baixo esta denominación perdurará ata a Baixa Idade Media.

Tras varios séculos sen presenza estranxeira, os suevos conseguiron poñer baixo o seu reino gran parte do occidente asturiano, ata, polo menos, o río Narcea. Pola súa banda tamén os visigodos intentaron ocupar o territorio no século VI. O territorio, como sucedera con Roma e Toledo, non foi fácil de someter, e de feito, aínda coa destrución da monarquía visigoda a mans dos musulmáns, e a posterior islamización de Hispania, o territorio asturiano permaneceu en mans dunha aristocracia autóctona, capaz de gobernar o país. Dentro do coñecido como reino de Galicia ou de Galicia e Asturias, o territorio asturiano vai gozar de gran relevancia dentro da coroa, que establecera a súa capital na cidade asturiana de Oviedo, os numerosos monumentos prerrománicos falan dunha etapa florecente para Asturias. A decisión, no entanto, pouco despois do traslado da corte a León, minguara sen dúbida o esplendor de antano, relegando Oviedo e a súa rexión á condición de antiga sede palatina. Durante os séculos medievais, o illamento propiciado pola cordilleira cantábrica fai que as referencias históricas sexan relativamente escasas. Tras a rebelión do fillo de Henrique II de Trastámara, establécese realmente o Principado de Asturias. Houbo varios intentos de independencia, os máis coñecidos foron o conde Gonzalu Pelaiz ou a raíña Urraca (a asturiana), que aínda conseguindo importantes vitorias ao final foron derrotados polas tropas castelás.

No século XVI o territorio alcanzou por primeira vez os 100.000 habitantes, número que se duplicou coa chegada do millo americano no século seguinte.

O 8 de maio de 1808, a Xunta Xeral do Principado de Asturias declara a guerra a Francia e proclámase soberana, creando exército propio e enviando embaixadores ao estranxeiro, sendo o primeiro organismo oficial de España en dar ese paso. O 1 de xaneiro de 1820, o oficial Rafael de Riego sublévase en Cádiz proclamando a Constitución de 1812.

A partir de 1830 comeza a explotación do carbón, iniciando a revolución industrial na comunidade. Máis tarde estableceríase a industria siderúrxica e naval.

O 6 de outubro de 1934 comezou unha rebelión na cunca mineira provocada porque os revolucionarios non admitiron a entrada da CEDA no goberno. A Revolución de 1934 tivo a Asturias por escenario principal.

Durante a revolución de 1934, protagonizada polos mineiros das Cuncas, a cidade queda asolada en boa parte: resultan incendiados, entre outros edificios, o da Universidade, cuxa biblioteca gardaba fondos bibliográficos de extraordinario valor que non se puideron recuperar, ou o teatro Campoamor. A Cámara Santa na Catedral, pola súa banda, foi dinamitada.

A guerra civil produciu a división de Asturias en dous bandos desde o 18 de xullo. O 25 de agosto de 1937 proclámase en Xixón o Consello Soberano de Asturias e León presidido polo dirixente sindical e socialista Belarmino Tomás, terminando o conflito o 20 de outubro de 1937. Tras vinte anos de estancamento económico, produciuse a definitiva industrialización de Asturias.

Fortemente afectado pola reconversión industrial da década de 1990, o Principado intenta actualmente potenciar a súa abundante paisaxe e os recursos naturais con vistas ao turismo.

Asturias conta con 1.080.138 habitantes (INE 2008), o que representa un 2,38% do total nacional. A súa densidade de poboación, de 101,4 habitantes por km², é lixeiramente superior á media española.

A poboación caracterízase por posuír a máis alta taxa de mortalidade de España (12 por mil) e a máis baixa taxa de natalidade (6 por mil), polo que desde 1987 a poboación está diminuíndo, dado que a natalidade só representa o 42% da taxa de mantemento da poboación, aínda que as cidades grandes manteñen a súa poboación. No último ano a poboación de Asturias sufriu unha pequena alza, que foi asumida principalmente por Oviedo e Xixón (2.500 e 3.000 habitantes respectivamente) e outros 17 concellos. No resto dos municipios a poboación diminuíu. Significativo é o despoboamento nas concas mineiras e o suave descenso de Avilés en 44 persoas.

A porcentaxe de estranxeiros é do 2,81 %^[5], tres veces menos que a media nacional e só por diante de Galicia e Estremadura. Os principais colectivos estranxeiros son o ecuatoriano (14,76% do total de estranxeiros), o colombiano (9,01%) e o portugués (7,34%).

Gráfica de poboación do Principado de Asturias[6]

Listaxe	Cidade	Pob.	Listaxe	Cidade	Pob.	Xixón Oviedo Avilés
1	Xixón	271.780	11	Llanera	13.702
2	Oviedo	219.686	12	Llanes	13.568
3	Avilés	78.182	13	Llaviana	12.977
4	Siero	51.667	14	Cangas del Narcea	12.347
5	Langreu	39.420	15	Valdés	11.504
6	Mieres	37.959	16	Ḷḷena	10.890
7	Castrillón	22.376	17	Ayer	10.613
8	Samartín del Rei Aurelio	16.074	18	Carreño	10.337
9	Corvera	15.549	19	Gozón	10.333
10	Villaviciosa	14.439	20	Grau	9.784
Censo 2019[7]

Aínda que o castelán é a única lingua oficial do Principado, na comunidade tamén se falan o asturiano e o galego. O primeiro é a lingua autóctona do Principado de Asturias que, aínda que non goza de status oficial, si está recoñecida como tal polo Principado de Asturias de acordo ao seu Estatuto de Autonomía e a lexislación desenvolvida.

O asturiano ten a súa orixe na lingua romance derivada do latín falada nos reinos medievais de Asturias e de León. O texto máis antigo que se coñece nesta lingua é a Nodicia de Kesos que data do ano 959, mentres que o documento normativo escrito en asturiano máis antigo que se conserva é o Foro de Avilés de 1085. Ten algunhas variantes locais. A partir da Transición Española, a oficialidade do asturiano é unha das reivindicacións de diversos movementos sociais. En 1981 creouse a Academia de la Llingua Asturiana, institución do Principado de Asturias cuxo fin é o estudo, a promoción e a defensa do asturiano. Desde 2005 fixéronse oficiais algúns topónimos de localidades en asturiano.

O asturiano é a lingua materna dun 17,7% dos asturianos, en tanto que para un 20,1% o é tamén xunto co castelán. Ademais, é materia de estudo voluntaria para os alumnos de primaria e optativa para os de secundaria en todo o Principado de Asturias. Tamén ten certa presenza nos medios a través de semanarios e que usan esta lingua como vehicular. Nos últimos anos, a literatura asturiana gozou de gran desenvolvemento desde o que se veu en chamar o Surdimientu.

Pola súa parte, o galego fálase entre os ríos Eo e Navia, e habitualmente é denominado galego-asturiano ou eonaviego. Filoloxicamente, trátase dunha subárea dentro do bloque oriental do galego que inclúe tanto esta rexión de Asturias como o municipio galego de Negueira de Muñiz.

Segundo un estudo do profesor da Universidade Complutense de Madrid Alberto Gómez Bautista, na Franxa Leste, que abrangue as zonas de Eo-Navia, Ancares Leste, O Bierzo Occidental e As Portelas existen entre 70.000 e 100.000 galegofalantes, é dicir un 50% da poboación que ten o galego como lingua de uso cotián. Así mesmo, algúns falantes do Eo-Navia e tamén do Bierzo tamén falan asturleonés, froito dos fluxos migratorios.^[8]

A organización e a estrutura política do Principado de Asturias réxese polo Estatuto de Autonomía, en vigor desde o 30 de xaneiro de 1982. Segundo o Estatuto, os órganos institucionais do Principado de Asturias son tres: a Xunta Xeral, o Consello de Goberno e o Presidente. A forma de goberno do Principado é parlamentaria: A Xunta Xeral é o poder lexislativo que elixe, en representación do pobo asturiano, ao Presidente do Principado de Asturias. O Presidente do Principado de Asturias é o do Consello de Goberno, o xefe do poder executivo, e responde politicamente ante a Xunta Xeral, a cal, a través dunha moción de censura ou unha moción de confianza pode cesarlle nas súas funcións.

O poder lexislativo recae sobre a Xunta Xeral, integrada polos representantes do pobo asturiano. Entre as súas funcións están a aprobación dos orzamentos, e a orientación e control da acción do Consello de Goberno. A Xunta está integrada por 45 deputados, electos por un período de catro anos por medio do sufraxio universal dentro dun sistema de representación proporcional en que a asignación de deputados baséase no método D'Hondt.

A economía do Principado de Asturias conta cun sector primario en retroceso que ocupa ao 6% da poboación activa con gandería vacúa, agricultura (millo, patacas e mazás) e pesca. Segue sendo significativa a minería do carbón aínda que non goza do papel preponderante de outrora.

O sector secundario emprega ao 30% da poboación activa, sendo importantes: a siderurxia, a alimentación, os estaleiros, as armas, as químicas, equipos de transporte etc. No sector terciario aséntase o 65% da poboación activa e vai en aumento, sendo este feito sintomático da concentración da poboación nos centros urbanos e da importancia que o turismo adquiriu na rexión nos últimos anos.

A pesar da relocalización industrial que golpeou á comunidade en décadas anteriores, a renda por habitante creceu por encima da media nacional ata situarse en 19.868 € en 2006 (o 89,7% do PIB per capita do país).

Os concellos que forman parte do Principado de Asturias teñen unha débeda pública global de 451.071.000 millóns de euros.^[10]

Segundo o Estatuto de Autonomía de Asturias, a efectos administrativos, a Comunidade está dividida en 78 concellos (concejos), figura que na actualidade conta co mesmo valor legal que o municipio. A entidade menor que o concello é a parroquia, que non ten por que coincidir necesariamente coa parroquia eclesiástica. Dentro de cada parroquia distínguense os diferentes barrios.

O Estatuto de Autonomía tamén fala da posibilidade de ordenación de comarcas. Aínda que legalmente non se desenvolveron aínda, si existen algunhas administracións comarcais establecidas por varios municipios ou concellos para a prestación dos servizos que son competencia municipal, así como para a ordenación, planificación e promoción ao exterior da comarca. Estas son: a comarca de Avilés que comprende os concellos de Avilés, Illas, Corvera e Castrillón, e a comarca do Nalón que comprende Langreu, San Martín del Rey Aurelio, Laviana, Caso e Sobrescobio.

A efectos xurídicos en Asturias atopamos tres circunscricións electorais, sendo a maior de todas elas para os efectos de poboación a central.

Desde o punto de vista xudicial Asturias divídese en 18 partidos xudiciais, con xulgados de primeira instancia na capital de cada un deles.

Desde o punto de vista sanitario Asturias ten 8 áreas sanitarias, 2 distritos sanitarios, 66 zonas básicas de saúde e 15 zonas especiais de saúde.

Asturias está bastante illada debido ao gran relevo montañoso que ten. Desde a época dos romanos a rexión comunicouse coa meseta a través da Vía da Prata, que cruza a Cordilleira Cantábrica chegando ata a cidade de Sevilla, a actual A-66. En canto ao tren, co desenvolvemento do ferrocarril no século XIX, comunicouse co resto da península, principalmente con León e Santander. Na rexión sitúase un dos portos máis importantes do Cantábrico, El Musel, o cal ten rutas comerciais diarias con Francia e o Reino Unido.

Asturias unicamente conta cun aeroporto: o aeroporto de Asturias, situado en Castrillón e un aeródromo, o aeródromo de La Morgal situado en Llanera. A peculiaridade do aeroporto é que é extremadamente pequeno, está cerca do mar e debido á densa néboa que ocasionalmente se forma, a aterraxe nel é algo difícil.

O aeroporto de Asturias ten liñas aéreas diarias con Palma, Madrid, Barcelona e Lanzarote e semanais con Londres, Xenebra e París. O aeroporto rexistrou un considerable aumento de pasaxeiros, desde 774.317 en 2002 ata 1.530.248 en 2008. É un dos aeroportos que menos pasaxeiros recibe ao ano, sendo o 20º aeroporto de España. Pódese acceder a través da autovía do Cantábrico A-8 e a estrada N-632.

Barallouse a posibilidade de construír un aeroporto na Providencia (Xixón), pero foi descartado debido ao relevo algo ondulado e á proximidade de vivendas.

Existe unha importante rede de servizos de proximidades das dúas empresas que prestan os seus servizos en Asturias RENFE e FEVE, e servizos rexionais e de longa distancia con Ferrol, Santander, León, Madrid, Alacant e Barcelona.

Na actualidade estase construíndo a variante de Pajares, unha infraestrutura ferroviaria longamente solicitada, que permitirá o acceso á alta velocidade e a conexións con tempos máis reducidos con Madrid e o resto de España.

Os dous grandes eixos de Asturias son as autovías A-66 e A-8 que cruzan de norte para sur e de leste para oeste respectivamente a rexión. Ademais existe un número crecente de novas autovías, algunhas aínda en construción ou proxecto, como a A-63, a A-64, a AS-I e a AS-II.

Ten elementos que a emparentan coa cociña galega, normanda e bretoa. O prato máis coñecido é a fabada, potente guiso feito con fabas, unha variedade de feixón branco, acompañadas por chourizo, morcilla, lacón, e touciño. Isto sérvese á parte e coñécese co nome de compango. Ademais destaca a variedade de peixes frescos e mariscos do Cantábrico e a calidade da súa carne de vitela e boi.

Existen máis de cen variedades distintas de excelentes queixos artesáns, dos que o de cabrales é o máis popular. Se se prefire unha sobremesa doce, o máis tradicional é o arroz con leite e as casadielles (un tipo de empanadillas cheas dunha mestura de froitos secos como noz, améndoa ou abelá, previamente triturados, mesturados con azucre e regado por anís) ben fritas ou ao forno. A bebida asturiana por excelencia é a sidra.

En fútbol, os principais equipos do Principado son: o Real Sporting de Xixón, que xogou 39 tempadas en Primeira e conta con 6 participacións europeas, 1 subcampionato de Liga e 2 de Copa do Rei, e o Real Oviedo, que conta con 38 tempadas en 1ª división e 1 participación europea, e agora milita en Segunda B. Outros tres equipos xogaron en Segunda División: Real Avilés Industrial (14 tempadas), Unión Popular de Langreo (8 tempadas) e Caudal Deportivo de Mieres (7 tempadas). O Principado é representado pola Selección de fútbol de Asturias.

En baloncesto o principal equipo é o Oviedo CB, anteriormente destacou o Gijón Baloncesto, equipo que estivo 4 tempadas na máxima categoría, a Liga ACB.

En balonmán, Asturias é berce de grandes xogadores como os irmáns Alberto Entrerríos e Raúl Entrerríos ou o avilesino Rubén Garabaya (Todos eles Internacionais absolutos). Na rexión cóntase cun equipo en División de Honra B, o Real Grupo de Cultura Covadonga, equipo de Xixón que á súa vez é un centro deportivo de alto rendemento, tras a recente desaparición do Naranco de Oviedo.

A nivel individual destaca en Asturias o piloto ovetense Fernando Alonso dobre campión do mundo de Fórmula 1 nos anos 2005 e 2006. Tamén en automobilismo, cabe mencionar a pilotos como Alberto Hevia, campión de España de rallyes de asfalto en 2004 e 2010 e subcampión en 2005 e 2007, José Antonio López Fombona ou Daniel Alonso. Tamén hai que destacar ao ciclista Samuel Sánchez, medalla olímpica de ouro nos Xogos Olímpicos de Pequín 2008 na modalidade de ciclismo en ruta e Chechu Rubiera.

Un acontecemento deportivo moi popular tanto en Asturias como no resto de España é o Descenso Internacional do Sella, proba de piragüismo con participantes de varios países e que ten lugar anualmente no tramo final do río Sella, entre Arriondas e Ribadesella, o primeiro sábado de agosto, desde a década de 1930. Con este acontecemento dá comezo a semana Internacional de Piragüismo en Asturias, que finaliza co Descenso Internacional do Cares.

En Asturias existen tamén deportes autóctonos con amplo seguimento de afeccionados. De entre estes os birlos son o máis importante e en Asturias se práctica en varias modalidades: cuatreada, batente, palma (ou birle), celta (ou de Tineo) etc.

Ademais, destacar os deportes invernais e de montaña. Conta coa estación invernal e de montaña Valgrande-Pajares, que é unha das primeiras estacións de esquí españolas, inaugurada en 1954. Ademais en marzo de 2007, inaugurouse a estación invernal de Fuentes de Invierno.

• 
  Concellos de Asturias
• 
  L'Angliru desde o Monsacro.
• 
  Praia de San Lorenzo en Xixón.
• 
  Casino de Llanes en Asturias
• 
  Avilés, maio de 2003
• 
  Illa de Deva, 2004
• 
  Igrexa de San Miguel de Lillo

Wikimedia Commons ten máis contidos multimedia na categoría:  Asturias

• "Asturias". Diciopedia do século 21 1. Do Cumio, Galaxia e do Castro. 2006. p. 223. ISBN 978-84-8288-942-9. 
• "Asturias". Enciclopedia Galega Universal. Ir Indo. 1999-2002. ISBN 84-7680-288-9. 

• Goberno do Principado de Asturias Arquivado 11 de decembro de 2020 en Wayback Machine. (en castelán)
• Portal oficial de turismo de Asturias (en castelán)