Mélida

Mélida
Nafarroa Garaia, Euskal Herria
Andre Maria eliza erromanikoa
Bandera Armarria
Kokapena
Herrialdea	Euskal Herria
Lurraldea	Nafarroa Garaia
Merindadea	Tutera
Eskualdea	Erdialdea
Administrazioa
Estatua	Espainia
Erkidegoa	Nafarroa
Barrutia	Tutera
Izen ofiziala	Mélida
Alkatea (2019-2023)	Maria del Valle Coca Pueyo (Melidaren Alde Lan Egitea)
Posta kodea	31382
INE kodea	31164
Herritarra	melidar
Geografia
Koordenatuak	42°20′36″N 1°30′54″W / 42.34334731°N 1.51490364°W / 42.34334731; -1.51490364
Azalera	26,2 km²
Garaiera	309-468 metro
Distantzia	61,1 km (Iruñetik)
Demografia
Biztanleria	715 (2023:  1)
359 (%50,2) (2019)  (%52,3) 374
Dentsitatea	2,73 bizt/km²
Zahartzea[1]	% 26,83
Ugalkortasuna[1]	‰ 31,75
Ekonomia
Jarduera[1]	% 77,65 (2011)
Desberdintasuna[1]	% 0 (2011)
Langabezia[1]	% 10,1 (2013)
Euskara
Eremua	eremu ez-euskalduna
Euskaldunak[2][3]	% 2,40 (2018: %1,35)
Datu gehigarriak
Webgunea	www.melida.es

Mélida^[4][a] Euskal Herriko udalerri bat da, Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta. Tuterako merindadean eta Erdialdea eskualdean dago, Iruñea hiriburutik 61,1 kilometrora. Altuera 309 eta 468 metro artekoa da, eta 26,20 km²-ko azalera hartzen du. 2023 urtean 715 biztanle zituen.

Mélida Aragoi ibaiaren ezkerraldean dagoen herria da, Aragoiko Erriberan. Erriberako erdialdean dago, Santakararekin batera. Ibaiarekiko nolabaiteko goratasunean dago, eta aldaketa handiak izan ditu azken hamarkadetan bere itxura tradizionalari dagokionez. Populazioaren hazkundeak herria hegoalderantz eta, bereziki, mendebalderantz zabaltzea eragin du, eredu angeluzuzenari jarraiki.

Bertako biztanleak melidarrak dira

Mélida toponimoa beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:

• gaztelaniaz: Mélida
• nafar erromantzez edo aragoieraz: Mélida

Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:^[5]

• Melyda (1266)
• Melida (1299)
• Melida (1320)
• Melida (1366)
• Melida (1499)
• Melida (1587)
• Melida (1802)
• Melida (1974)
• Melida (1996)

Mikel Belaskoren ustez, Mélida izenak latin bikitik eboluzionatuko du ziurrenik, eta ahotsak eztiarekin erlazionatzen du. Ricardo Zierbidek Mélida izena mellitus eta mellita ahots latindarrekin lotzen du. Bere iritziz, -ll- -tik -l- -rako murrizketa meloso ahotsan agertzen den bera da, eta ahoskera irakurtezina homofono gogaikarri bat saihesteko nahiaren ondorio litzateke.

Garai batean Villazuruc deitua izan zela uste da, eta hori bat etor liteke Zarrakaztelun dokumentatutako Billazurrutz izeneko herri hustuetako batekin. Izan ere, zenbait iturrik (gutxiengoek) Mélida udalerrian kokatzen dute jenderik gabe egotea.

Euskaltzaindiaren arabera, izena euskaraz ere idatzi behar da azentu grafikoarekin, ez baitago euskarazko izen horren forma tradizionalik, eta latinetik dator, erromantze hizkuntzatik. Hori dela eta, gaztelaniatik euskararako mailegua izango litzateke. Hala ere, akademiak adierazi duenez, behera egitean, izenak bere azentua galtzen du, mailegua izatetik euskaraz erabilitako hitza izatera pasatzen baita. Horrela, Mélida esaten da, baina melidar edo Melidako. Euskarazko azentu grafikorik ez dagoenez, ohikoa da izen hori Melida forman idatzita ikustea, azenturik gabe.

Melidako armarriak honako blasoi hau du:^[6]

Melidako banderak Melidako armarri dauka hondo gorri baten gainean.

Mélida Erdialdea eskualdean dago, Aragoiko Erribera eremu naturalean.

	Murelu Konde	Santakara	Santakara
	Barranco de la Torre		Zarrakaztelu
		Mélida
	Murelu Konde	Errege Bardea	Errege Bardea

Nafarroako hegoaldean dago, Tuterako merindadearen iparreko muturrean. Geografiaren aldetik, Aragoiko Erribera haranean dago, hau da, ibai horren ibilguaren behereneko aldean.^[7][8]

Mélida, Aragoi ibaiaren erdialdeko ibarreko ezkerreko aldean dago, udalerria ibaiaren bi aldeetan zehar hedatzen delarik. Nahiz eta Santakara eta Melidaren artean ibaia egon, Aragoi ibaiaren ibibildearen aldaketak direla eta, ibaiak ez du bi udalerrien arteko muga zehatza markatzen.

Herria bi zatitan bana daiteke, batetik Aragoi ibaiaren ondoko lautada (batez beste itsasoaren mailatik 335 metrora), eta bestetik hegoaldea, ibaiak urteetan zehar harri eta buztinean igaturiko terrazekin. Terraza hauetako batean kokatzen da Mélida. Hegoalderago, 420 metroko altueran Bardea hasten da.

Melidak Santakararekin egiten du muga iparraldean, Zarrakaztelu eta Bardearekin ekialdean, Murillo el Cuenderekin mendebaldean, eta Bardearekin hegoaldean.

Santa Agedako pinudia, Aragoi ibarraren Bardeako aldean dago. Pinudiko zuhaitzak tamaina ertainekoak dira, eta ez oso dentsitate handikoak. Melidako udalerrian daude, orobat, Pitillasko urmaelaren zati bat, Radako urmaela, eta Ferialgo urtegia.

1987an, naturagune izendatu zituzten Melidako ibar-basoak.^[9] Izan ere, Aragoi behereko gainerako ibar-basoek bezala, balio handia dute naturaren ikuspegitik. Han egiten dute habia dilindariak, urretxindorrak eta urretxoriak. Orobat, babeslekua edo jateko tokia dute uhalde enarak, erletxoriak, zozoak, martin arrantzaleak, koartza gorriak eta koartza hauskarak.

Ibaiko fauna ere askotarikoa da. Narrastiak eta arrainak ez ezik, aipagarria da han izaten dela, beste hainbat ugaztunen artean, europar bisoia.

Antzina ibar-baso horiek askoz zabalagoak ziren, eta uholde ordoki osoa estaltzen zuten, hau da, ibaitik hasi eta herriak dauden terrazaraino doan ordoki osoa. Denborarekin, nekazariek pixkanaka lurra kendu zioten ibaiari, soroak egiteko.

Klima mediterraneo-kontinentala da, eta urtean zehar tenperatura aldaketa handiak eta prezipitazio urri eta irregularrak izaten dira. Urteko batez besteko tenperatura 14 °C-koa da, ekainetik irailera batez besteko tenperaturak 20 gradutik gorakoak, gorengo tenperaturek maiz gainditzen dituzte 30 graduak eta noizbehinka 40 graduak ere. Neguak bestalde, hotzak izaten dira, eta batez beste tenperaturak 4 graduren inguruan izaten dira. Neguko egunik hotzenetan, tenperaturak zero azpitik 10 gradura jaitsi daitezke.

Urtean 400mm euri jausten dira gutxi gorabehera, gehiena euri moduan, eta neguren batean bi edo hiru egunetan elur-busti edo elur moduan. Urtero dauden egun euritsuak hirurogei inguru izaten dira. Prezipitazioak urte guztian zehar izaten dira, udaberrian eta udazkenean batez ere. Garai hauetan eta uda garaian batez ere ekaitz ugari izaten dira.

Melidan ez dago estazio meteorologikorik. Hala ere, Kaparrotsu pareko udalerrian, estazio bat dagoen, itsasoaren mailatik 303 metrora, Nafarroako Gobernuak 1929n jarritako estazio meteorologikoa dago.^[10]

Datu klimatikoak (Kaparrotsu, 1953-2020)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	20.0	23.0	28.0	32.0	38.5	42.0	47.0	43.0	41.0	33.0	27.0	21.0	47.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	9.8	12.1	16.2	18.3	23.0	28.3	31.4	31.0	26.6	20.6	14.0	10.2	20.1
Batez besteko tenperatura (ºC)	5.5	6.9	10.2	12.3	16.7	21.2	23.9	23.7	19.9	15.1	9.4	6.1	14.2
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	1.3	1.7	4.2	6.3	10.3	14.2	16.4	16.4	13.2	9.5	4.9	2.0	8.4
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	-8.0	-7.0	-7.0	-3.0	1.0	5.0	8.0	7.0	4.0	-1.0	-8.0	-13.0	-13.0
Batez besteko prezipitazioa (mm)	27.7	22.9	25.9	50.9	48.3	31.6	22.1	25.0	42.4	47.7	41.1	35.8	421.5
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm)	32.5	26.6	31.0	44.2	50.6	42.2	35.8	83.0	84.2	45.5	42.5	41.2	84.2
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm)	10.1	8.2	7.7	10.3	9.7	6.4	4.6	4.7	5.8	9.6	10.9	9.7	97.6
Elur egunak (≥ 1 mm)	0.7	0.8	0.4	0.1	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.2	0.6	2.7
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[11]

Gaur egungo Mélida kokatzen den gunean historiaurreko aztarna arkeologikoak aurkitu dira. Erromatarren garaian Karako hiri garrantzitsuak, eskualde osoaren garapena sustatu zuen. Hiriaren inguruan, egoitza abeletxeak garatu ziren, latinez "villae" deiturikoak, esaterako el Carrizo eta el Coscojal. El Coscojal abeletxeak nahiko garrantzia izan zuela uste dute historialariek, herrixkaren aztarnen artean, zeramika egiteko kristo aurreko lehen mendeko labe bat aurkitu dutelako.

Musulmanek Iberiar Penintsularen gehiengoa konkistatu eta Ebro ibarrera iristean, Mélida Iruñeko Erresumaren eta musulmanen arteko lurraldearen artean geratu zen. Azkenik Antso V.a Ramiritz erregeak, herria Nafarroako Erresumaren barne sartu zuen XII. mendearen amaieran. Momentu hartan, herria errege-jaurgo bihurtu zen, bertako biztanleek erregeari zergak eta errentak ordaindu behar zizkiotelarik. Horrez gain, erregea, XIII. mendearen hasieran eraikitako gazteluaren mantenuaz arduratzen zen. Herriko gaztelua Antso VII.a Nafarroakoaren erregetzan eraiki zen.

1266ko azaroaren 5ean, Tibalt II.a Nafarroakoa erregeak, forua eman zien melidarrei, nekazariei herrian zeuzkaten ondasunak eta eskubideak emanez. Gazteluaren kudeaketa erregearen esku izaten jarraitu zuten, eta herritarrek urteroko gariaren uztaren zati bat ordaindu beharko zioten erregeari. Ondorengo mendeetan, herriaren jabetza hainbat aldaz aldatu zen, nobleziako familien artean lehenik eta monasterioen artean ondoren. Horrez gain, Melidako lur batzuk, Oibar eta Cascanteko familia noble batzuen esku geratu ziren. Azkenik, Mélida, Olibako monasterioaren esku geratu zen XIV. mendean eta mendearen amaieran monasterioaren jaurgo bihurtu zen.

XIV. mendeak hondamendia ekarri zuen Melidara. Batetik, Izurrite Beltzak biztanleriaren heren bat hil zuen. Bestetik, 1378. urtean Gaztelako Erresumaren aurka hasitako gerratean, herria hutsik geratu zen eta gaztelarrek gaztelua suntsitu zuten. Nafarroako erregeak herria birpopulatu zuen XV. mendearen hasieran, herriko biztanle izandako lau edo bost pertsonekin. Dena den, gerrateek mende hartan ere jarraitu zuen, kasu honetan Nafarroako Gerra Zibila. 1455. urtean Martin Azkoiengoa agaramontarrak, herria inguratu eta berreraikitako gotorlekua berriz suntsitu zuen. Gerra hartako gertakari ezagunenetako bat, Melidan gertatu zen, Leringo konteak Nafarroako mariskal zen Filipe hiltzerakoan.

1498. urtean Nafarroako erregeek, Bardean aritzeko pribilegioak eman zizkieten herriko biztanleei. Pribilegio hauek lehenagokoak ziren, baina urte hartan erregeek baieztatu egin zituzten melidarren aurretiko eskubideak. Gaztelak Nafarroa konkistatzean, gotorlekuaren hondarren eraisketa agindu zen, Nafarroako gotorleku eta gaztelu guztiekin gertatu bezala. Konkistaren ondorengo mendeetan Mélida Olibako monasterioaren jaurgo izaten jarraitu zuen, 1847. urtean udalerri independiente bihurtu arte. 1855ean Nafarroan 13 000 hildakotik gora eragin zuen kolera izurriteak Santakaran izandako eragina, txikia izan zen.

XIX. mendearen erdialdera, Melidako herriak 100 bat etxe zituen. Herriak sei kale eta plaza bat zeukan, eta kartzela udaletxearen eraikin berdinean kokatzen zen. Lehen hezkuntzako eskola, olio-errota, irin-errota, pattarra ekoizten zuten hiru lantegi, eta jangaien beste hiru dendek osatzen zuten herria. Inguruko herriekin elkartzeko hiru bide zeuden, bata Zarrakaztelura, bestea Kaparrotsura eta bestea Arguedasera Bardea zeharkatuz. Garai hartan, Melidak 600 biztanle inguru zituen.

XX. mendearen lehen erdian zehar, biztanleria haziz joan zen, baina azkenik 1950eko hamarkadatik hasita, hiri handiagoetarako migrazioak orokortu eta herriaren biztanleria erdira jaitsi zen.

2023 urteko erroldaren arabera 715 biztanle zituen Melidak.^[12]

XX. mendearen amaieran, herritarrek erdiek lehen sektorean aritzen ziren lanean. Herrigunearen inguruko laborantza lurren %39 lur ureztagarriak ziren, eta lur amankomunek 978 hektarea hartzen zituzten (erroldatutako lurren %37,6). Lur ureztagarri amankomunek garrantzia handia izan dute historikoki eta 1976an lur ureztagarrien lursailen batzea burutu zen, guztira 211 hektareari eraginez. Hektarea horiek 232 jabe desberdin zituzten eta 682 lursail txikitan banaturik zeuden. Batze haren ondorioz 682 lursailak 325era murriztu ziren.

Artoa eta alpapa lur ureztagarrietan lantzen diren laborerik garrantzitsuenak dira udaberriko eta neguko zerealekin batera. Barazkien artean tomatea eta piperra nabarmentzen dira. Fruta-arbolak sakabanatuta ageri dira laborantza lurren artean. XX. mendearen hasieran filoxeraren gaitza agertu aurretik, 200 hektarea mahasti zeuden, baina gaur egun 20 hektarea baino gutxiago geratzen dira. Elkarteei dagokionez, lehena 1946ko urtarrilaren 6an sortu zen "San Migelgo upategi kooperatiba", ondoren 1965eko ekainaren 9an nekazarien beste koperatiba bat sortu zen (dena den 1975eko ekainaren 27an desegin zuten).

Nafarroako Gobernuak industrialdeak sustatzeko sortutako Nasuinsa elkartearen ekimenez, Melidako industrialdea eraiki zen XX. mendearen amaieran. Eraikuntza lanak 1999an hasi eta urtebete beranduago hiritartzea amaitzean enpresen pabiloiak eraikitzen hasi ziren (2001ean). Industrialdea Aragoi ibaiaren ondoan dago, Melidako herrigunearen mendebaldean. Industrialdearen ezaugarriak honakoak dira:

Erdi Aroan, Melidak, Fustiñana, Tutera, Cortes, Buñuel, Cabanillas, Zarrakaztelu, Kaparrotsu, Alesbes, Cadreita, Valtierra, Arguedas, Santakara, Martzilla, Faltzes, Azkoien, Funes, Milagro, Corella, Olibako monasterioa, eta Erronkariko ibaxa eta Zaraitzu ibarrekin batera, Bardeako Komunitatea osatu zuen, Bardeako lur amankomunak nekazaritzarako erabiltzeko asmoarekin.

Melidarrek Bardean 2800 hektarea lur lantzen zituzten 1990eko hamarkadaren hasieran.

Melidako udaletxea herrigunean dago. Udalbatza udalerriko alkateak eta sei zinegotzik osatzen dute. Egungo alkatea Maria del Valle Coca Pueyo da, Melidaren Alde Lan Egiteko hautagai gisa aurkeztu zena.

Hauek dira Nafarroako Parlamenturako hauteskundeen azken bi deialdiak:

Udalaren egoitza eta udaletxea herrigunean dago.

XX. mendean eraikitako bi solairuko eraikina da, eta inguruko eraikuntzen estilo bera dauka.

• HELBIDEA: Oliba kalea, 2

Melidako Udala zinegotzik eta alkateak osatzen dute, demokratikoki hautatuak. Alkatea Maria del Valle Coca Pueyo da, Melidaren Alde Lan Egitea zerrendakoa. Zinegotziak 6 daude:

• Jose Andres Urdiciain Murugarren (Melidaren Alde Lan Egitea)
• Iñigo Erdociain Garde (Melidaren Alde Lan Egitea)
• Ignacio Javier Sadaba Lasheras (Melidaren Alde Lan Egitea)
• Juana Maria Zabalza Lorea (Melidaren Alde Lan Egitea)
• Valentin Musgo Malkov (Melidaren Alde Lan Egitea)
• Idoia Perez Garde (Melidaren Alde Lan Egitea)

Atal hau hutsik dago, xehe-xehe edo osatu gabe. Zure laguntza ongi etorria da!

1979tik, Melidak 7 alkate izan ditu:

Nafarroako Hiriarteko Garraioa sareko 324 linea zerbitzua ematen dio udalerri honi. Herriak autobus geldialdi bakarra du Karrika Berrian, Figarolerantz eta Tafallarantz.

Nafarroako Hiriarteko Garraioa  Zerbitzua   Hasiera   Ibilbidea   Amaiera ⁠ 324 Tafalla Erriberri • Beire • Pitillas • Santakara • Melida • Murelu Hautsi • Zarrakaztelu Figarol

Melidako alde zaharra harlanduzko Erdi Aroko harresi batez inguraturik egon zen duela mende asko. Harresiaren aztarna ugari aurkitu dira, eta gaur egun, egituraren zati batzuk kontserbatzen dira. Kaleak, paraleloki eta perpendikularki antolaturik daude, elizaren inguruan betiere. Herriko etxe gehienak XVI. mendetik XVIII. mendera bitartean eraiki ziren, eta harriz eginak dira. Zoritxarrez, antzinako eraikuntza hauetako asko, erortzear daude, urteetako utzikeria dela eta.

Hamarren Arkua, hamarren garautegirako sarbide nagusia zen. Eraikuntza XVI. mendean eraiki zen eta harrizko dobela handiez osaturiko arkua da. Erdiko arkuan, jainkoaren anagramadun armarri txiki bat ageri da.

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Mélida ez-euskal-eremuan saiklatu zen.^[18]

Koldo Zuazok, 2010ean, Mélida ez-euskal-eremuan sailkatu zen.^[19]

Nafarroako Gobernuak onartutako Euskararen Foru Legearen arabera, Mélida eremu ez-euskalduneko udalerria da, eta hori dela eta, hizkuntza ofizial bakarra gaztelania da. 2001eko erroldaren arabera, herritarren %1,06k zekien euskaraz hitz egiten, 2010ean % 1,05k eta 2018n % 2,40k.

• San Isidro eguna, maiatzaren 15ean
• Santa Anako jaia, uztailaren 26a
• San Bernardoko jaiak, abuztuaren hirugarren asteburuan

• Andre Maria eliza, XII. mendean eraikitako kristiau eliza, erromaniko estiloan.
• Gurutze Sainduaren baseliza, XIII. mendean eraikitako kristiau baseliza, gotiko estiloan.
• Melidako gaztelua, Erdi Aroko gaztelu zaharra.

• Andres Jaso Garde (1912-1937), futbolari.
• Jesus Malon Nicolao (1934-1991), politikari.
• Pedro Pegenaute Garde (1948-), historialari eta politkari.

• 
  Paisaia eta Aragoi
• 
  Andre Maria eliza
• 
  Paisaia eta Aragoi
• 
  Paisaia eta Aragoi

1. ↑ /mélið̞a/ ahoskatua (laguntza)
   Azentua: zorrotza lehengo silaban

• Jose Maria Jimeno Jurio (zuzendaria), Nafarroako toponimia eta mapagintza. XXXV, Iruñea, 1996. ISBN 84-235-1505-2.

• Erdialdea
• Tuterako merindadea
• Nafarroa Garaia

• Melidako Udalako webgune ofiziala