Uharte (Iruñerria)

Uharte
Nafarroa Garaia, Euskal Herria
Bandera Armarria
Kokapena
Herrialdea	Euskal Herria
Lurraldea	Nafarroa Garaia
Merindadea	Zangoza
Eskualdea	Iruñerria
Administrazioa
Estatua	Espainia
Erkidegoa	Nafarroa
Izen ofiziala	Huarte <> Uharte
Alkatea	Alfredo J. Arruiz Sotés (EH Bildu)
Posta kodea	31620
INE kodea	31122
Herritarra	uhartear
Geografia
Koordenatuak	42°49′53″N 1°35′27″W / 42.8314°N 1.5908°W / 42.8314; -1.5908
Azalera	3,7 km²
Garaiera	440 metro
Distantzia	5,6 km (Iruñetik)
Demografia
Biztanleria	7.562 (2023:  250)
3.521 (%46,6) (2019)  (%47,3) 3.580
Dentsitatea	1.647,26 bizt/km²
Zahartzea[1]	% 27,27
Ugalkortasuna[1]	‰ 77,5
Ekonomia
Jarduera[1]	% 86,04 (2011)
Desberdintasuna[1]	% -2,72 (2011)
Langabezia[1]	% 11,17 (2013)
Euskara
Euskaldunak[2][3]	% 18,20 (2018: %5,49)
Datu gehigarriak
Oharrak	1Uharte Eguesibarkoak beste uhartearrengandik bereizteko, uharteguesibartar erabil daiteke.[4]

Uharte^[4][a] (eguesibarreraz: Uerte)^[b] Nafarroa Garaiko udalerria da. Iruñerria eskualdean kokatzen da, Zangozako merindadearen barnean. Itsasoaren mailatik 440 metrora dago. 2009ko urtarrilaren 1eko erroldaren arabera, 5.858 biztanle zituen.

Iruñeko metropoli eremuko beste hainbat herritan bezala, Iruñerriko Mankomunitatea arduratzen da zabor bilketaz, ur-horniduraz eta bestelako zerbitzuak eskaintzeaz.

Uharte Iruñerriko gune metropolitarraren ipar-ekialdean kokatzen da, Iruñetik 5 kilometroko distantziara. Udalerriak Esteribar eta Ezkabarterekin egiten du muga iparraldean, Atarrabia eta Burlatarekin mendebaldean, eta Eguesibarrekin ekialde eta hegoaldean.

Uharte Arga ibaiaren meandro batean dago. Hortik datorkio Uharte izena, bi aldeetatik urak erabat inguraturik dagoelako.

Uharteko klima mediterraneo eta klima atlantikoaren arteko nahastea da, urteko batez besteko prezipitazioak 1.000mm eta 1.200mm bitartekoak dira, eta urteroko egun euritsuak 100 eta 120 izaten dira. Urteko batez besteko tenperatura 12 °C eta 13 °C bitartekoa da.

Udalerriak zuen jatorrizko landaredia ia erabat galdu da gaur egun gizakiaren eragina dela eta, hasieran nekazaritzak behar zituen lurrengatik, eta XX. mendean herriak bizi izandako hazkunde demografikoarengatik. Herriaren inguruetako basoetan, haritz azpimediterraneoak, eta birlandaturiko pinuak daude (11,7 hektarea pinu larizio edo Pinus nigra dago). Zuhaitzik gehienak Miraballes mendiaren inguruan daude.

Nafarroako Erresumaren historiari erreparatuta, Uharte garrantzia politiko-militarreko gunea izan zen. Garrantzi hori herriaren kokapen geografikoari dagokio, izan ere, Arga ibaiaren defentsarako herriko punturik garaienean gotorleku bat eraiki zen. Historikoki mahasti eta errota ugari izan dira nekazaritzan oinarritutako herri honetan.

Uharte Eliza eta Nafarroako koroaren arteko liskarren tartean izan zen beti. Horrela, 1423an Karlos III.a Noblea erregeak zeharkako zergak eta gerrarako armak eta gizonez hornitzeko derrigortasunetik libratu zituen Uharteko bizilagunak, Balberrotako errota erabiltzearen truke. 1512ko inbasioa gertatzean, Uharten Nafarroako mariskala eta Juan Jaso (San Frantzisko Xabierren lehengusua) zeuden, agramontarrak biak. Horrek argi uzten du herriaren agaramontar izaera.

1665ean Uharte hiribildu ona izendatu zuten eta gorteetan jesarleku bat izateko eskubidea lortu zuen, ondorioz, Nafarroako gainerako hiribildu onen haserrea piztu zuen. XVIII. mendeak gerra ekarri zuen berriro ere Uhartera, Espainiako Independentzia gerra, hain zuzen ere. 1793. urtean, Konbentzio Gerran, Aldundiaren aginduz laurogei uhartear muga babestera abiatu ziren. Dena den, ez zuten frantses armadaren inbasioa gelditzerik lortu, San Migel baselizara bertara heldu ziren eta suntsitu egin zuten.

XIX. mendearen hasieran Uhartek 550 biztanle inguru zituen, gehienak euskaldunak. Herriak hiru auzo zituen: Plazaldea, Portalaldea eta Ugalaldea, plaza batean bat egiten zutenak. Hirigunearen mendebaldean, 90.000 metroko belardi bat kokatzen zen, negurako abelburuen larre moduan erabiltzen zena. Hegoaldean,berriz, mahastiak zeuden, txakolina ekoizteko erabiltzen zirenak. Uharteko zuhaitz guztiak Frantziaren aurkako gerran eta Gerra Karlistetan zehar desagertu ziren, armaden egur beharrak asetzeko erabili baitziren.

1808 eta 1809. urteetan, eta herriaren kokapen estrategikoa zela eta, hiru ospitale militar ezarri zituzten frantsesek herrian, 800-1000 gizon ingururentzat. Horrek gaixotasunak kutsatzea errazten zuen. Azkenean, 1810. urtean herriko biztanleen oniritziarekin, Krutxaga izeneko borrokalari erronkariar batek gidaturiko taldeak frantsesen destakamenduari eraso egin zion.

XX. mendean zehar Minako lantegia eta Aretako industrialdearen lehen faseak, herriko ekonomia eraldatu zuten, nekazaritzatik, industria eta zerbitzuetara igaroz. 2000. urtetik aurrera ehunka iruindarren bizitoki bilakatu da Uharte, hiriburuan baino etxebizitza merkeagoak eskainita. Biztanleria 6.300 biztanle ingurura igo da horrela.

Ugarrandia Uharteko zabalgunea da eta Arga ibaiaren zeharrunean eraikitzen hasi zen 2003. urtean. Auzo berrian 1.000 etxebizitzatik gora eraiki dira, eta hurrengo urteetan 889 eraikitzea aurreikusi da. Auzo berria udalerriaren erdigune historikotik hegoaldera dago. Uhartek 2000. urtetik aurrera egindako zabalguneko auzoak honakoak dira:

• Itaroa Egoitzaldea: Izen bereko merkataritza-gunearen ondoan eraiki da eta 138.000 metro koadroko azalera dauka. 124 etxebizitza bakartuk eta 45 etxebizitza atxikik osatzen dute.
• Mokarte: 464 etxebizitza libre eraiki dira (365 blokean eta 99 etxe familia bakarreko etxebizitzetan).
• Ugarrandia: Plangintzarik garrantzitsuena da, 800 etxebizitza eraiki dira, % 60 babes ofizialekoak. Hiritartze eta eraikuntza lanetan MRA eta Areacea enpresek hartu dute parte Uharteko udalaren laguntzaz.
• Miraballes: 18.000 metro koadroko gunearen hiritartzea 2002an amaitu zen eta orduan 166 etxebizitzaren eraikuntza hasi zen (babes ofizialeko 96 etxe eta 70 etxebizitza libre).

Itaroa merkatataritza-gunea 2004an zabaldu zen Uharten, hiru solairu dauzka, aparkalekua, denden solairua eta jatetxeen solairua. Guztira 112 dendarentzako tokia dago, eta 2.200 autorentzako aparkalekua. Merkataritza-guneak 42.000 metro karratu dauzka alokatzeko. Eraikina L35 Arquitectos eta Agustín del Pozo arkitekto taldeek diseinatu zuten.

Uhartek industrialde bakarra dauka, Areta izenekoa.

Uharteko populazioak ez zuen aldaketa nabarmenik izan XX. mendearen lehen erdialdean zehar. 1960eko hamarkadan, berriz, hazkunde nabarmena izan zuen, populazioa bikoiztu egin baitzen hamarkada batean. 1970etik mende bukaera arte berriro egonkortu zen biztanle kopurua.

XXI. mendearen lehen hamarkadan berriro gorakada demografiko handia izan zuen Uhartek, eta biztanle kopurua berriro bikoiztu zen. Iruñetik hain hurbil egonda eta garraiobideak hobetuta, hiriburuaren hedapenak eragina izan zuen herrian.

Uharteko biztanleria

2008ko erroldaren arabera, Espainiaz kanpoko 338 etorkin bizi ziren herrian, biztanleriaren %6,55 (Nafarroako batezbestekoaren azpitik).

Uharteko udaletxea Donibane plazan dagoen bost solairuko eraikina da. Eliza eta frontoiaren ondoan dago, eta fatxada nagusian herriko armarria nabarmentzen da. Udaletxea 1978an eraiki zen. Udala alkateak eta hamar zinegotzik osatzen dute.

• HELBIDEA: Donibane Plaza, 1

2007an Nafarroa Bai taldeko Francisco Javier Basterra EAko kidea aukeratu zuten alkate. Hauteskundeetako talderik bozkatuena UPN eta CDNtik hurbileko^[5] Grupo Independiente Huarte (GIH) zerrenda izan zen lau zinegotzi eskuratu baitzuen, Zubiarte Iniciativa Popular-Zubiarte Herri Ekimena (ZIP-ZHE) izenekoak hiru zinegotzi lortu zituen, Nafarroa Baik bi zinegotzi, eta Eusko Abertzale Ekintzak beste bi zinegotzi. GIH izan ezik, beste talde guztiek Nafarroa Baiko hautagaiari botoa emanda eskuratu zuen alkatetza.

Uharteko Udala (2007)

Alderdia	Botoak	Zinegotziak
Grupo Independiente Huarte	1.024	4
Zubiarte Herri Ekimena	712	3
Nafarroa Bai	482	2
EAE	410	2
PSN	202	0

2011n zazpi zerrenda aurkeztu ziren: Grupo Independiente Huarte (5 zinegotzi, dagoeneko UPNtik hurbil), Bildu (4), Oihana Elkartaldea (1), PP (1), NaBai 2011 (1), PSN (1) eta I-E (0). Oihana Elkartaldea Javier Basterra alkate eta EAko kideak sortutako zerrenda zen, Bildun ezker abertzalearekin bat ez egitearren eta NaBai 2011n ere sartu nahi izan ez zutelako^[6][7]. EAko beste batzuek, aldiz, Bildun esku hartu zuten ^[8]. Emaitzen ondorioz, GIHko Iñaki Crespo San José alkate bihurtu zen.

Uharteko udalbatza
Alderdia		2011ko maiatzaren 22a
		Zinegotziak	Boto kopurua
	Grupo Independiente Huarte	5 / 13	946 (% 31,41)
	Bildu	4 / 13	767 (% 25,46)
	Oihana Elkartaldea	1 / 13	332 (% 11,02)
	Nafarroako Alderdi Popularra (PPN)	1 / 13	298 (% 9,89)
	Nafarroa Bai 2011	1 / 13	237 (% 7,87)
	Nafarroako Alderdi Sozialista (PSN-PSOE))	1 / 13	170 (% 5,64)
Datuen iturria: 2011ko hauteskundeen emaitzak mir.es webgunean

Hauek izan dira Uharteko azken alkateak:

Alkatea	Agintaldi hasiera	Agintaldi amaiera	Alderdia
Jose Luis Perez Eslava[9][10]	1979	1983	Agrupacion Electoral Huarteko Ezkerra-Izquierda de Huarte[11]
Miguel Raya De la Rubia[9][10]	1983	1987	Agrupacion Huartearra Independiente[11]
Jesus Arrieta Ibañez eta Enrique Jesus Nosti Izquierdo[9]	1987	1991	Tondoa[11]
Ignacio Ibiricu Lopez[9]	1991	1995	EA[11]
Jose Iriguibel Lopez[9]	1995	1999	CDN[11]
Jose Iriguibel Lopez[9]	1999	2003	CDN[11]
Jose Iriguibel Lopez[9]	2003	2004 a	Grupo Independiente Huarte[11]
Amparo Miqueleiz Arraras[12]	2005	2007	Grupo Independiente Huarte
Francisco Javier Basterra Basterra[7][12][13]	2007	2011	NaBai[11]
Iñaki Crespo San Jose[14]	2011	2015	Grupo Independiente Huarte[11]
Alfredo Javier Arruiz Sotes[11][15]	2015	2019	EH Bildu
Amparo Lopez Antero[15][16]	2019	2019 b	PSN
Alfredo Javier Arruiz Sotes[11][17]	2019	Jardunean	EH Bildu

^a Alkateak ez zuen legegintzaldia bukatu.

^b 2019ko abuztuan Amparo Lopez Antero alkateak dimisioa aurkeztu zuen.

Udalerri honetan Eskualdeko Hiri Garraioaren 3 linea daude:

Eskualdeko Hiri Garraioa Uharte
Eguneko Zerbitzua	Gaueko Zerbitzua

Horrez gain, Nafarroako ipar-ekialdeko hainbat herri Iruñearekin batzen dituen Autobus Artieda konpainiaren linea batek geltokia dauka Uharten. Autobus lineak, honako ibilbidea egiten du:

• Jaurrieta - Abaurregaina - Abaurrepea - Garaioa - Aribe - Garralda - Orreaga - Auritz - Aurizberri - Mezkiritz - Lintzoain - Erroibar - Zubiri - Larrasoaña - Idoi - Zuriain - Antxoritz - Zabaldika - Olloki - Uharte - Atarrabia - Burlata eta Iruñea

Konpainia berdinaren bigarren lineak (Eugi eta Iruñea bitartekoa), geltokia dauka herrian. Ibilbidea honakoa da.

• Eugi - Urtasun - Saigots - Zubiri - Urdanitz - Larrasoaña - Idoi - Zuriain - Antxoritz - Zabaldika - Olloki - Uharte - Atarrabia - Burlata eta Iruñea

Gainera, Conda autobus konpainiaren Otsagabia eta Iruñea bitarteko lineak geltokia dauka herrian. Lineak honako ibilbidea egiten du:

• Otsagabia - Ezkaroze - Orontze - Espartza Zaraitzu - Sartze - Gorza - Galoze - Nabaskoze - Irunberri - Artieda - Artaxo - Agoitz - Urrotz - Lintzoain - Erantsus - Ibiriku - Egues - Uharte - Atarrabia - Burlata eta Iruñea

Konpainia beraren beste linea batek Irunberri eta Iruñea batzen ditu, Irunberritik aurrera aurreko lineak duen ibilbide berarekin.

Orbaizeta eta Iruñea batzen dituen lineak ere Agoitz zeharkatzen du, eta honako ibilbidea egiten du:

• Orbaizeta - Orbara - Aribe - Garralda - Orotz-Betelu - Artzibar - Agoitz - Urrotz - Lintzoain - Eguesibar - Uharte - Atarrabia - Burlata eta Iruñea

Hirugarren linea batek Agoitz eta Iruñea batzen ditu, hiru zerbitzu baino ez ditu eguneko eta Agoitz eta Iruñea batzen ditu Eguesibarra, Urrotz eta Lintzoain zeharkatuz.

Uharteko jaiak iraileko hirugarren astean izaten dira, Andre Maria Zuriaren omenez. Iraileko garai berean Uharteko Anaiarte jaia ere ospatzen da. Data zehatzak honakoak dira:

• Herriko Jaiak: Iraileko hirugarren astelehenean.
• Anaiarte Jaia: Iraileko hirugarren astelehenenaren aurreko larunbatean.
• San Joan Ebanjelaria: Abenduaren 27an (Uharteko patroia da).
• Uharteren eguna: Ekaineko azken igandean Uharteren eguna edo Euskararen eguna ospatzen da.

Herriko parrokia hau XII. mendean hasi zen eraikitzen, barruan mende bat aurrerago eraikitako erretaula bat eta Ama Birjinaren irudi gotikoa daude. Jatorrizko eraikina Erdi Aroan altxatu zen, gaur egungo kokalekutik gertu. Eliza harrizko gangez estalitako nabe bakarrak osatzen du, nabea zatitan banatuta dagoela. Nabearen azken zatian dorrea altxatzen da. Herritarrek "beheko eliza" deitzen diote, Doneztebeko elizatik bereizteko. XVI. mendean eraikina handitu zuten, gurutzeria berria eta aurrealdea eraiki ziren. Lanak hasi eta berehala, diru arazoak zirela eta, bertan behera utzi behar izan zituzten.

Eliza barruan, Andre Maria Zuriaren irudia nabarmentzen da. Ama Birjinaren eta haurtxoaren haitzurdin zuriz eginiko irudia da, haitzurdin beltzez eginiko oinarri batean gainean kokaturik. Irudia Paristik ekarri zuten 1349an eta Iruñeko merkataria zen Martin Uhartek eginiko oparia izan zen.

Herritarrek "goiko eliza" deitzen diote, San Joan Ebanjelariaren elizatik bereizteko, eliza, Miraballes mendiaren magalean dagoelako batez ere. Eliza kalitate txarreko materialekin eraiki zuten eta hori dela eta, konponketa ugari egin behar izan dizkiote historian zehar, antzinako dokumentuek erakusten dutenaren arabera. Nabe laburra eta estua, artesa itxurako aurrealdea, eta harrizko gurutzeriadun gangez eginiko sabaia dauzka.

Herritik urrun zegoenez, uhartearrek eliza berri bat eraikitzeko kokaleku baten bila hasi ziren, eta horrela XVIII. mendearen hasieran, eliza berriaren eraikuntza hasi zen. Gurutze latindarraren oinarria zeukan eraikin berriak. Antzinako eliza gaur egun galdurik dago, eta ez da egituratik ezer gorde. Eliza berriak ere laster izan zuen eliza zaharraren patu bera. 1775ean Uharteko bi elizak bateratuta, eraikin berria herriko kanposantuan ezarri zuten, eta horrek eraikinaren narriadura areagotu zuen.Gaur egun eraikinaren horma batzuk eta dinteldun aurrealdea baino ez dira kontserbatzen.

Uharteko udaletxea Donibane plazan dago, parrokia eta frontoiaren ondoan. Eraikineko fatxadan, herriko armarria ageri da. Udaletxeak bost solairu dauzka eta 1978an eraiki zen.

• HELBIDEA: Donibane plaza, 1

Uharteko lurretan eraiki zuen Galarreta-Euskal Jai enpresak Iruñeko Euskal Jai zenaren ondorengoa, profesionalen arteko erremonte partidak egiteko. Eraikin ikusgarria, haren inguruetan Itaroa merkataritza-gunea eta beste saltokiak eraiki dituzte. 2011. urtearen hondarrean utzi zioten bertan pilotari profesionalen partidak egiteari, nahiz eta tarteka torneorik egiten den.

2007an Uharten Arte Garaikideko Zentroa inauguratu zuten, bertan arte garaikideari buruzko erakustaldiak egoteaz gain nafar sortzaileen artelanak ikusgai izan ohi dira.

• 
  Arte Garaikideko Zentroaren kanpoaldea.
• 
  Xehetasuna.
• 
  Xehetasuna.
• 
  Barnealdea.

• Antonio Pérez Goiena (1863-1962), idazle eta jesuita.
• Ambrosio Huici Miranda (1880-1973), historialari eta jesuita.
• Javier Redin (1922-1980), apaiz, organista eta abesbatza-zuzendaria.
• Patxi Buldain (1927-2024), margolaria, Iruñean jaioa.
• Patxi Puñal (1975-), Osasunako futbolaria.
• Mikel Beroitz (1989-), esku huskako pilotaria.
• Maite Oroz (1998-), futbolaria.
• Muriel Ruiz de Larramendi (1999-), eskalatzailea.
• Iñigo Argibide (2005-), futbolaria.

Uharte ondorengo herri eta hiriekin senidetuta dago:

Uharte Arakil (Nafarroa Garaia)[9] Uharte Garazi (Nafarroa Beherea)[9] Uhartehiri (Nafarroa Beherea)[9] Nogaro (Okzitania)[9], 2004ko maiatzaren 16an sinatu zen Nogaron eta urte bereko ekainaren 27an berretsi zen Uharten.

• Nafarroako udalerrien zerrenda
• Uharte (Baztan)
• Uharte Arakil
• Uharte Garazi
• Uhartehiri
• Iruñerria
• Iruñeko merindadea

Euskarazko Wikipedian bada atari bat, gai hau duena: Nafarroa

• (Gaztelaniaz) Uharteko udal webgunea
• (Gaztelaniaz)(Ingelesez)Arte Garaikideko Zentroa
• Uharte Arte Zentro Garaikideari buruzko erreportajea Argia astekarian (2008/01/20)
• (Gaztelaniaz) Uharteri buruzko informazioa Nafarroako gobernuaren webgunean.
• Zubiarte kalearen ikuspegia Google Street View-n.

Aipuaren errorea: <ref> tags exist for a group named "lower-alpha", but no corresponding <references group="lower-alpha"/> tag was found