Toscana

Toscanako iparraldean Apenino mendiak (Tosco Emiliano Apeninoak) daude eta Succiso mendia (2.017 m) bertako gailurrik garaiena da. Apeninoetako mendien artean, haranak eta ibai arroak dira: Magrako harana, Lunigliana ibaiaren arroa, Garfagnana ibaiarena eta Arno ibaiaren goi ibilguaren arroa. Hegoaldean, Arno ibaiaren beheko ibilguaren harana dago, Toscanako nagusia dena. Kostaldea apala eta hareatsua da eta tartean labar batzuk dira; itsasertzean uharte ugari dira.

Toscanako klima mediterraneoa da, oro har, mendialdean izan ezik.

Ipar-mendebaldean Liguria, iparraldean Emilia-Romagna, ekialdean Marche eta Umbria, hegoaldean Lazio eta mendebaldean Liguriako eta Tirreniar itsasoa mugakide ditu. Azken horrek Korsikatik bereizten du.

Etruriarrak bizi ziren Toscanan, eta K. a. IV. mendean erromatarrak jabetu ziren eskualdeaz. XII. eta XIII. mendeetan errepublika txikietan banatua egon zen; XVI. mendean medicitarrek, Florentziako bankari handiek, errepublika haiek guztiak batu zituzten, eta Toscanako Dukerri Handia eraturik, eskualdea gobernatu zuten errege-etxe bat bilakatu izan balira bezala.

Medici familak gobernatu zuen beraz eskualdea, Gian Giastone de Medici, duke leinuko azken ordezkaria izan zena, 1737an seme-alabarik izan gabe hil zen arte.

Gero, Lorrenaren mende egon zen Austriar Inperioaren barruan, eta 1801-1814. urteetan frantsesen mende. Azkenean, 1860an, Italiako Erresumaren barruan geratu zen.

Toscanak bederatzi probintzia ditu:

• Arezzo
• Grosseto
• Firenze
• Livorno
• Lucca
• Massa-Carrara
• Pisa
• Pistoia
• Prato
• Siena

Hauek dira 50.000 biztnaletik gorako udalerri toscanarrak:

1. Florentzia: 379.563 biztanle 2016an.
2. Prato: 194.603 biz.
3. Livorno: 157.823 biz.
4. Arezzo: 99.199 biz.
5. Pistoia: 90.441 biz.
6. Pisa: 88.880 biz.
7. Lucca: 88.574 biz.
8. Grosseto: 82.263 biz.
9. Massa: 69.366 biz.
10. Carrara: 62.923 biz.
11. Viareggio: 62.332 biz.
12. Siena: 54.019 biz.
13. Scandicci: 50.551 biz.

Nekazaritza (mahatsondoak, olibondoak, azukre erremolatxa, barazkiak eta laboreak), industria (kimikoa, burdingintza, ehungintza, altzariak eta papergintza, besteak beste) eta turismoa ekonomia jarduera nagusiak dira.

Dorreetan ospetsuenak oker baten ondorioari zor dio fama. Pisako dorrea artean bukatu gabe zegoela hasi zen okertzen, zimenduen sendotasunik ezagatik. Dorre horrek eta inguruan dituen katedralak eta bataiategiak Toscanako erromanikoaren monumentu multzo hoberena eratzen dute, Erdi Aroan Pisak izan zuen oparotasun handiaren erakusgarri.

Pisako katedralaren oina basilika paleokristau batena da funtsean; transeptuko besoek basilika txikiak ematen dute, zein bere absidearekin. Gurutzaduran kupula du, baina gainerakoan zurez estalita dago, alboko habearteak izan ezik, ertz gangez estalita baitaude.

Pisako hiru eraikinok marmol zuriz estalita daude (berde ilun koloreko marrazkiak dituztela txertaturik), Erromatar Inperioaren garaian ohi zen bezala. Kanpotik arku itsuak eta galeriak dituzte.

Toscanako erromanikoaren obra nagusia Florentziako bataiategia da. Katedralaren mendebaldeko fatxadaren aurrean dago: oktogono oineko eraikin handia da, ganga batez burutua. Hori ere marmolez estalia dago, lerro geometriko zorrotzen arabera.

Hain du klasikoen itxura, ezen Marteri eskainitako tenplua izan zela uste izan zuten florentziarrek berek mende batzuk geroago.

Gizateriaren Ondare izendatu dute hirigune historikoa: Sienako katedrala eta Piazza del Campo enparantzaren inguruan dauden momumentuak (Palazzo Comunale jauregia, Torre del Mangia dorrea, Cappella di Piazza kapera eta Fonte Gaia iturria).

• Gizateriaren Ondare:
  • San Gimignano
  • Pienza
  • Medicitarren villak
  • Val d'Orcia

• Beste batzuk:
  • Lucca
  • Volterra
  • Carrarako marmola
  • Pelagos (zetazeoen erreserba)
  • Tosacanako bainuetxeak
  • Via Francigena

• Michelangelo Buonarroti (1475-1564), Pizkundeko artista.
• Galileo Galilei (1564–1642), fisikari, filosofo, astronomo eta matematikaria.
• Giacomo Puccini (1858–1924), opera musikagilea.
• Oriana Fallaci (1929-2006), idazlea.
• Roberto Benigni (1952-), zinemako aktorea eta zuzendaria.

•  
  Arezzoko Kimera, eskultura etruriarra, Florentzian ikusgai.
•  
  Ekiloreak Maremma aldean.
•  
  Muinoak eta zuhaitzak Val d'Orcian.
•  
  Mahastiak.
•  
  San Gimignanoko paisaiak.
•  
  Palazzo Vecchio, Florentziako aginte errepublikarraren egoitza.
•  
  Castiglioncello, Toscanako itsasaldean.
•  
  Pisako duomoa, eta dorre etzana.
•  
  Pitigliano, Toscanako beste hiri zahar asko bezala, muino batean eraikia.

• (Italieraz) Webgune ofiziala
• (Italieraz) Tuscany B & B
• (Italieraz) Tuscany Farm Holidays