Otto von Bismarck

Bismarck familia antzinako nobleziako familia batekoa zen, Otto von Bismarcken aurretik inolako nortasun garrantzizko pertsonarik eman ez zuena. Bere aita, Karl Wilhelm Ferdinand von Bismarck (1771-1845), lur-jabe (junker) aberats bat zen, Prusiako armadako jeneral ohia^[9].​ 1806an, Luise Wilhelmine Mencken-ekin ezkondu zen (1789-1839), emakume burgesa eta Berlingo gobernuko goi-funtzionario baten alaba. Nekazari zakarrarekin alderatuta, emazteak nortasun handi eta landua zuen, eta bere anbiziorik handiena zen semearen heziketa. Askotan eztabaidatu izan da zer eragin izan zuen bere gurasoen ezaugarri eta jatorri ezberdintasunak Bismarck gaztearengan^[10][11]. Etorkizunean, aitak gero eta gehiago erakarriko zuen Bismarck bera, nahiz eta haren primitibismoaz kontziente izan^[10].​ Amak gehiegi gidatu eta eragin nahi izan zion. Semeak geroago baieztatuko zuen: «Ama emakume ederra zen, luxuaren maitalea, adimen argi eta bizikoa, baina ia berlindar izaera deitzen diogun hori gabekoa»^[12].

Otto von Bismarckek emazte bakarra izan zuen, Johanna, zeinarekin bi seme eta alaba bat izan zituen: Marie, Herbert eta Wilhelm. Hirurek leku askotara bidaiatu zuten berarekin bisitatu zituen hirietara, hala nola Frankfurt, San Petersburgo eta Paris. Emazteari bidalitako gutun batean, honela idatzi zuen: «Hirurak izan ditudan gauzarik ederrenak dira, eta horregatik bakarrik jarraitzen dut hemen»^[13].

Bere hiru seme-alabetatik, aipagarriena Wilhelm izan zen Bismarcken bizitzako historialari eta adituentzat^[14]; bere aitaren bizitzaren biografia txiki bat idaztea lortu zuen, non Alemaniaren batasunaren aldeko borrokan eta Frankfurteko parlamentuko karguan izandako gorabeherak kontatzen baitzuen.​ Hala ere, neurri txikiagoan bada ere, Herbert eta Marie ere nabarmendu ziren Alemaniako bizitza aristokratikoan.

1815. urtean jaio zen, prusiar jauntxoen familia baten barruan. Zuzenbide ikasketak egin zituen Berlinen, eta Prusiako administrazioan hasi zen lanean. 1839. urtean utzi zuen kargua, lan hura ez baitzuen batere gogoko, eta Pomerania aldera erretiratu zen. 1847an, Prusiako Landtag edo parlamentuko diputatu hautatu zuten; eskuin muturreko ordezkari izan zen. 1848ko martxoko Iraultzan, Friedrich-Wilhelm IV.ak ahuleziaz jokatu zuela salatu, eta iraultzaren zapalkuntza antolatu zuen. Oso kontserbadorea zenez, enbaxadore izan zen Frankfurteko Biltzarrean (1851-1858), eta Austriaren aurkako jarreren alde egin zuen han. San Petersburgon (1859-1862) eta Parisen (1862) izan zen ondoren. Politikan karrera egin, eta, 1862. urtean, Prusiako kantziler izendatu zuten. Kargu horretatik, Alemaniaren batze prozesua zuzendu zuen, eta, horrela, 1870. urteko Frantzia-Prusia Gerra gidatu zuen. Prusiaren garaipenak alemaniar Reicha ekarri zuen.

1832an, 17 urterekin, Göttingengo Unibertsitatean matrikulatu zen Zuzenbidea ikasteko. Irakasle guztien artean, Bismarckek Arnold Heeren historialari eta zuzenbide publikoko irakaslearekin baino ez zen interesatu; izan ere, Heerenen Europako mapa politikoari buruzko ideiei jarraituko zien etorkizunean, nagusiki^[17]. Bismarck Corps Hannovera ikasle anaidiaren kide egin zen, baina bere garaian hain ospetsua zen unibertsitate-hiri hark eskaintzen zizkion aukera intelektualak apenas baliatu zituen, ikasle bizitzaren pozetara dedikatu baitzen gorputz eta arimaz. Bere abenturetako askok, gustu handiagokoak edo txikiagokoak, behin baino gehiagotan sortu zizkioten istiluak agintari akademikoekin. Zintzotasunez eta ironiaz hitz egin zuen bere bizitza isilaz, zeinaren bitartez oraindik moldatu gabeko nortasuna hustutzen zuen. Lagunen artean, Corps Hannovera nobleziako kideez gain, atzerriko lagun garrantzitsuak zeuden. Garai hartan, Bismarckek, bere aldetik inolako egiarik gabe, barneko indarra aitortzen zuen; gaztaroko lagun bati zuzendutako gutun batean honela zioen: «Prusiako azken gizagaixoa edo gizonik handiena izango naiz»^[18].

Hurrengo urteak Berlingo eta Akisgraneko epaitegietan eman zituen. Bere azken helburua diplomazia zen, gazte noble bati gelditzen zitzaion beste karrera posiblea egitea baztertzen baitzuen, armena^[5].​ Epaitegietan egin zuen lanak areagotu egin zion burokraziaren eta formalismoaren zerbitzu zurrun eta arautuarenganako gorrotoa; bizitza osoan eutsiko zion gorrotoari. Buruzagirik edukitzeak gainezka egiten zion zerbait zen. Akisgranen ere bizitzaren plazeretara emana zen erabat, eta, hilabeteetan eta baimenik gabe, neska ingeles baten urratsei jarraituz bidaiatu zuen. Ondoren, Potsdamen jarraituko zuen lanean.

Akisgranen, buruzagiek bere gaitasuna aitortzen zuten, baina, zerbitzuan, diziplinatuagoa izan behar zuela uste zuten. Horri buruz, Bismarckek, berarengan hain bereizgarria den zintzotasunarekin, hauxe zioen: «Akisgraneko gobernuak benetan merezi dudana baino nota altuagoak eman dizkidala uste dut»^[19].

1838an, Bismarckek jarduera burokratikoari eta zerbitzu publiko zurrunari uko egin zien^[5][19].​​ Erabaki hori astiro-astiro heldu zen, eta ez zuen gurasoen onespenik jaso^[19]. Bismarckentzat, funtzionario eta ministro izatea ez zen, hain zuzen ere, zortea. Funtzionarioaren eginkizuna —pentsatzen zuen— administrazio-makineria ofizioz bultzatzea zen, ekimen propiorik gehitu gabe. «Baina nik musika egin nahi dut, niri gustatzen zaidan musika, edo isilik geratuko naiz» zioen^[21]. Burokraziaren arbuio hori (bestalde, nobleziaren artean oso hedatua), jarduera independente baten irrika sakona sinbolizatzen du Bismarckengan. Urte horietako deklarazioek agerian uzten dute estatista lanekiko nolabaiteko joera. Harentzat, praktikan jarduteko tarte bat izateko nahia zen orduan funtsezkoena. «Lehendakariak edo ministroak ez dute pertsonekin tratatzen, baizik eta paperarekin eta tintarekin bakarrik» esaten zuen^[22].

Bismarckek ezkondu baino aste batzuk lehenago ekin zion bere jarduera publikoari; 1847ko maiatzean, nobleziak Prusiako «landtag» (parlamentu) bateratuko kide hautatu zuen^[23]. 1847ko landtag bateratua Alemaniako historiako lehen benetako parlamentua zen. Bertan, liberal moderatuek gehiengo osoa zuten. Eskuindarren taldeak, koroaren autoritatea eta nobleziaren interes latifundistak defendatzen zituenak, askoz ordezkaritza murritzagoa zuen. Kideetako bat Bismarck zen, eta, hasiera batean, ordezko diputatu izendatua izatearen dezepzioa jasan behar izan zuen^[24].

Bismarckek bazuen eskarmentu pixka bat lehia horietan, bada, lehenago Deichhauptmann (dikeen gainbegirale) gisa aritu baitzen Dietetan^[23].​ Parlamentarismoaren etorkizuneko aurkaria, beraz, bizitza politikoan jarduera konstituzional eta parlamentario baten barruan hasi zen^[24].​ Bismarck, orduan, indar kontserbadoreekin lerrokatzen zen. Egunkarietara bidalitako lehen artikuluan, Bismarckek lur-jabe nobleek beren nekazarien lursailetan ehizaldiak egiteko eskubidea defendatzen zuen, eta, gainera, ondare-eskubidea babesa; beraz, liberalen eskakizunei eta absolutisten sinesmenari aurka egiten zien^[25].​ Bismarckek harremanak estutu zituen Leopold von Gerlachekin^[23], Federico Gilen IV.aren lagun mina. Gerlachek korronte kristau-konstituzionalista-kontserbadorea ordezkatzen zuen, eta estatuaren autoritarismoa arbuiatzen zuen.

Landtag bateratuan, Bismarck eskuindar porrokatua eta alderdiko gizon zorrotza izan zen^[26]. 1847an, emaztegaiari idatzi zion: «Gizakiak printzipioei eusten die horiek auzitan jartzen ez diren bitartean; izan ere, hori gertatzen denean, bota egiten ditu, nekazariak bere abarka zaharrak bezala, eta bere hankek uzten dioten indar guztiarekin egiten du korrika, horretarako baititu»^[24].

Hasiera batean, Bismarckek koroaren eta nobleziaren eskubideak defendatu zituen^[24], eta hori normala da, kontuan hartuz gero azken horretako kide zela^[27]. Bismarckek hitzaldi zakar batekin hartu zuen ospea gogor erasoz tesi honi: 1813an prusiar herriak atzerriko dominazioaren aurka egindako borrokak bultzagai bakarra konstituzio bat lortzea izan zuela —hitz horiekin adierazi gabe, noski—. Hitzaldi hark Landtagen saio ekaiztsu bat eragin zuen, eta agerian utzi zuen, batetik, bere izaera borrokalari eta bortitza eta, bestetik, edozein erasoren aurrean bere baretasun asaldagaitza^[28].​ Esate baterako, bolada batez esku hartzea debekatu ziotenean, Bismarckek egunkari bat atera zuen sakelatik, eta irakurtzen hasi zen^[29].​ Baina bere adiskide kontserbadoreetako batzuek ere uste zuten bere ideiek eztabaidagai ziren arazoen sinplifikazio okerra zekartela. Hala ere, gertaerak liberalismoaren eta konstituzioaren aurkako borrokalari bihurtu zuen Bismarck^[29]. Bismarcken garai hartako diskurtsoek argudio objektiboen ahulezia borrokalari eta beligerantea uzten dute agerian, eta, berehala, bere haserrea askatzera prest dago orduko zirkunstantzia nagusien eta liberalen aurka^[28].

1862ko irailaren 23an, Bismarck jarduneko ministro-presidente izendatu zuten Ministro Kontseiluan^[30]; urriaren 8an izan zen behin betiko izendapen irmoa^[30].​ Erregeak barkamena eskatu zion emazteari kargurako bere etsaia izendatu zuelako: «Gaia arretaz aztertu eta otoitz egin ondoren, azkenean, erabaki hori hartu dut»^[30];​ idatzi zion Augusta erreginari.

Egun haietan inork ez zuen imajinatzen, ezta hurrik eman ere, izendapen hark ia hiru hamarkadako lankidetza hasten zuela erregearen eta bere ministro-presidente berriaren artean. Ez zegoen pentsatzerik, halaber, herriak 1848. urtean izandako jokabideagatik «junker»tzat jotzen zuen gizon hark epe labur samarrean lortuko zuenik Alemania bateratzea^[31].​ Hasieran, Bismarcken kabineteak ez zuela luzaro iraungo pentsatu zuen jendeak, eta hark ere hala uste zuen, emazteari idatzi zion gutun hartan zioenez^[31].​ Mundu guztia zegoen estatu-erakundeetatik at egongo zen gobernu baten beldur, sableak nagusi izango ziren baten beldur, gerrak kanpoaldean eta gainbehera hondatzaile baten beldur, Heinrich von Treitschke zaharraren arrastoei jarraituz, zeinak idatzi baitzuen garai hartan «arinkeria nabarmena erakutsiz gobernatzen da»^[31].​ Horri gehitu behar zaio beraren lagun kontserbadoreen atzerri-politikaren aurkako jarrera, baita erregearena ere. Schleswig eta Holsteinen 1864ko auzi arantzatsuaren arrakastak gehiengoa konbentzitu bide zuen Bismarcken kabinetea pasarte hutsa izatetik urrun zegoela. Nolanahi ere, diplomatiko atzerritarrak laster konturatu ziren Prusiak Frankfurten zuen enbaxadorea dohain politiko handiko gizona zela.

Bismarckek Prusiaren lema oso garai konprometituan hartu zuen, barruan zein kanpoan. Bere asmoa ez zen Konstituzioko gatazkaren inguruko liskarrak areagotzea, eta behin eta berriz azpimarratu zuen hori agintaldiko lehen asteetan; diputatuekin, hitz atseginak erabili zituen, eta adiskidetzearen ikur gisa aurkeztu zuen Katharina Orlovek Avignonen, agurtzean, emandako olibondo adarra^[32].​ Keinuak ez zuen oihartzunik izan, guztiek uste baitzuten indarkerian oinarritutako politika baten aldekoa zela^[32]. Haren hitzek, akordioa lortzeko aukera eskaintzen zutenek, apenas lortu zuten diputatuak hunkitzea, bi alderdiek planteamendu ideologiko erabat ezberdinak baitzituzten abiapuntu. Inork ez zuen sinesten Alemanian Parlamentu bat izatearen alde zegoenik; barruko zailtasunak kanpora joanez gainditu nahi izatea aurpegiratzen zitzaion.

Bismarckek Aurrekontu Batzordeko diputatuen aurrean egin zuen lehen agerraldiak ez zuen eragin onik izan. Adiskidetzeaz hitz egin zuen, baina, aldi berean, arazo juridikoa botere-arazo bihur zitekeela adierazi zuen; Alemaniak ez zituen begiak prusiar liberalismoan jarriak, bere boterean baizik:

Erregearen baimenarekin, benetako diktadura ezarri zuen, aurrekontuak goi-ganberatik pasatzeko eskubidea eta prentsari oztopo handiak ezarrita. Horrela, bere helburua lortu zuen: Prusia indartzea. Munduko lehen armada osatu ondoren, Austriaren aurkako gerra hasi zuen hura Alemaniatik erabat urruntzeko, eta Europako gainerako estatuen neutraltasuna erdietsi zuen. Austriaren aurka garaitu ondoren (Sadowa, 1866), Iparraldeko Alemaniar Konfederazioa sortu zen, eta Prusiaren manupeko eta Habsburgotar gabeko (Pragako Ituna) Prusia batua azaldu zen lehen aldiz.

Arrakasta horren ondoren, barne-politika zela eta, aurkari izan zituen liberal asko eta asko bereganatu zituen Bismarckek; baina, Alemania osoaren batasuna lortzeko, hegoaldeko estatuak bereganatu behar zituen. Trebea eta maltzurra zen, eta Frantziaren aurkako gerrara lerratu zituen hegoaldeko estatuak, Prusiarekin batean. Frantziako gudarosteei nagusitu ondoren (Sedan, 1870), Hego Alemaniako estatuak iparraldekoekin bateratu zituen, eta, batasun horretan, Bavaria sartu zuen. 1871ko urtarrilaren 18an, Alemaniar Inperioa sortu zen. Reich edo inperioko kantziler eta Prusiako Kontseilu buru zen. Inperioa sendotzen ahalegindu zen, alemaniarren batasunaren aurkako indar guztiak azpiratuz.

56 urte zituenerako, izugarrizko aginpidea zuen bildua. Enperadorearen aurrean baizik ez zen makurtzen, baina, hala ere, parlamentuan gehiengo indartsu bat antolatzea falta zitzaion. Gobernatu ahal izateko, zenbait alderdi burgesen laguntza izan zuen. Nazional-liberalekin, «Kulturkampf» (kultura edo zibilizazioaren aldeko borroka) zelakoa antolatu zuen katolikoen aurka. Kontuak kontu, neurri horrek ez zion onik ekarri, zentroko alderdia ahaltsua izaki. 1880tik aurrera, nazional-liberalak eta zentristak bildu zituen gobernuan sozialisten gorakadari aurre egin ahal izateko. Nekazarien eta metalurgiako langileen aldeko babes neurriak hartu zituen, eta, enperadorearen aurka izandako bi erasoak aitzakia harturik, erabat debekatu zuen sozialisten propaganda.

Bitartean, Europako lehen araudi sozialari ekin zion (eritasunerako, istripuetarako eta zahartzarorako aseguru sistema derrigorrezko bihurtu zuen, 1883-1889). Lege horiengatik guztiengatik ere, sozialismoa gero eta indartsuago ageri zen. Bismarcken lehen porrot handia, indarrez bereganatutako herrien aldetik etorri zen (Schleswigeko daniarrak, poloniarrak eta Alsazia-Lorrena). Germaniartze politikak ez zuen haiengan espero zen arrakastarik izan, eta, are gutxiago, zapalkuntzak. Alsazia-Lorrena auziak gero eta zailagoak egin zituen Frantziaren eta Alemaniar Inperioaren arteko harremanak.

Frantzia bakartzeko xedean, Bismarckek hiru enperadoreren arteko itunak berpiztu zituen (Alemania, Austria-Hungaria eta Errusia, 1872an). 1881 eta 1884an berritu zituen gisa horretako aliantzak. Europako diplomaziaren erdigunean egon zen Bismarck hogei urtez, artekari nahiz lehiakide (Berlingo Kongresua, 1878; Berlingo Konferentzia, 1884-1885, Bismarckek Alemania kolonizazio bideetan abia zedin onartu zuen une bakarra). Kolonizazioarengatik Gilen II.arekin zituen ezadostasunak zirela eta, 1890eko martxoaren 20an, Bismarckek agintea utzi behar izan zuen, gogoz kontra. Pomeraniara erretiratu, eta bere oroitzapenak idatzi zituen gero; Gilen II.ari eta bere ondokoei kritika gogorrak egin zizkien lan horretan.

Bismarckek funtsezko helburu bat burutu nahi du: batasuna egin Prusiaren mesedetan eta Austriar Inperioa alde batera utzita. Hori lortzeko, oposizio liberalaren kritika gaindituz gobernatzen duen ministerio indartsu baten eraketa erabili zuen Helmuth von Moltkeren zuzendaritzapean: armada boteretsu baten berrantolaketa perfektua, Prusiari, Frantzia eta Errusiaren aldetik, neutraltasuna bermatzeko ekintza diplomatikoa, eta Austriako Inperioaren bakartze diplomatikoa. Horretarako, 1864 eta 1870 artean, hiru gerra egin behar izan ziren bata bestearen atzetik:

• Danimarkaren aurkako gerra (1864). Lehen aukera Schleswig eta Holsteingo dukerriek Danimarkaren aurka zuten auzia zela eta planteatu zen, 1864. urtean. Danimarkako erregeak dukerri horiek bere erresuman sartu nahi zituenez, Bismarckek esku hartze militarra eskatu zion Frankfurteko Dietari. Austria eta Prusiaren garaipen azkarraren ondorioz, Schleswig prusiar administrazioaren menpe geratu zen, eta Holstein austriar inperioaren menpe. Baina laster sortu ziren ezberdintasunak bi estatu administratzaileen artean.
• Austriaren aurkako gerra (1866). Dukerriak administratzeko desadostasunak direla eta, Bismarck Napoleon III.arekin bildu zen Frantziaren neutraltasuna lortzeko, eta Veneziaren eranstea lortu nahi zuen Italiaren aliantza ere ziurtatu zuen. 1866ko ekainean, Bismarckek Austriar Inperioa Konfederaziotik kanpo uztea eskatu, eta Holstein okupatu zuen. Gertakari horrek gerra piztu zuen. Prusiarrei eta beren aliatuei dagozkie ekimena eta garaipenak. 1866ko uztailaren 3an izandako Sadowako guduari esker, alemaniarren bateratze prozesuan aurrerapauso nabarmenak eman ziren, alemaniar estatuen barruan prusiar hegemonia sendotuz Austriar Inperioaren kaltetan.

Pragako bakea 1866ko abuztuan sinatu zen, eta aldaketa garrantzitsua izan zen Alemaniaren historian: Prusiak Hannover, Hessen Frankfurt eta Schleswig eta Holsteingo dukerriak bereganatzen ditu; Austriar Inperioak Germaniar Konfederazioaren desegitea eta Alemaniako estatutik baztertzea onartzen du; Italiak, bere aldetik, Austriar Inperiotik Veneziaren lurraldea lagatzea lortzen du; gainera, Bismarckek Alemania hegoaldeko estatuekin —Bavaria, Wurtemberg, Baden eta Hessen— «Zollverein» edo batasun ekonomiko eta militarra berrezartzeko akordioa amaitzen du. Garai hartan, 1867ko uztailean, Germaniar Konfederazioak 23 estatu alemaniar biltzen zituen prusiar hegemoniaren pean. Konstituzioak egitura federala ematen zuen batasunean; presidentea Prusiako Gilen I.a erregea zen, kantziler federala Bismarck, eta sufragio unibertsalaren bidez hautatutako Ganbera zuen, botere mugatuekin, baita Kontseilu federal bat ere, non printzeak eta batasuneko hiriak ordezkatuta zeuden; gobernu federalaren egoitza Berlinen zegoen; armadak Prusiako konstituzioaren eredua jarraitzen zuen; Alemaniako Inperioaren konstituzioak ziurtatzen zuen Prusiaren nagusitasuna Konfederazioan. Neurri horiekin, 1848ko Alemania txikiaren batasun ekonomiko eta militarra eginda zegoen Prusiaren inguruan, baina batasun politikoa Frantziaren aurkako gerraren ostean baino ez zen lortu.

• Frantzia-Prusia Gerra (1870). Hohenzollern Espainian hutsik zegoen tronurako hautagaitzaren harira etorri zen gatazkarako aukera, Bismarckek Napoleon III.a erasotzaile gisa ager zedin lortzeko maniobra egin baitzuen. 1870eko uztailaren 17an, Frantziak gerra deklaratu zien Prusiari eta haren aliatuak ziren hegoaldeko Alemaniako estatuei. Gerra 1870eko abuztuaren eta 1871ko urtarrilaren artean gertatu zen, eta Bismarcken erabateko garaipena izan zen: Frantzia, diplomatikoki, isolatua izan zen eta gaizki prestatutako armada batekin; Prusiak, berriz, Helmuth von Moltkeren gidaritzapean ongi antolatutako armada bikaina zuen, eta, gainera, hegoaldeko Estatu alemaniarren babesa. Gerraren garapena Prusiaren aldekoa da erabat. Sedango guduaren ostean, Napoleon III.a errenditu egiten da.

Bismarckek, Frantzia-Prusia gerrarekin, bere helburua lortu zuen: Alemaniar Inperioa sortu (1871) hegoaldeko estatuen integrazioarekin. 1871ko urtarrilaren 18an, Alemaniar Inperioa aldarrikatu zen Versaillesen, Gilen I.a Alemania bateratuko enperadore eta Bismarck kantziler zuela. Garaitutako Frantzia Errepublika gisa berrantolatu zen; Frankfurteko bake ituna sinatu zuen, Alsazia eta Lorrena Alemaniako Estatu berriari lagatzea, gerrako kalte-ordainak ordaintzea eta Alemaniak ipar-ekialdeko departamenduak militarki okupatzea bermatu. 1871n, europar kontinentean, alemaniarren nagusitasuna ezarri zen, eta 1871ko konstituzio inperialak Inperio berriaren ezaugarriak finkatu zituen: lurralde-mugaketa, estatu guztien batasun federalarekin, erakunde politiko eta administratiboak, federalismoaren printzipio eta alderdiak eta batasuna. Alemania handi bihurtzen da: Berlinek estatu berriaren bizitza politikoa kontzentratzen du, eta Europako hiriburu politiko handienetako bat gisa jokatzen du; garapen ekonomikoa areagotu egiten da, estatu berria erraldoi industrial eta kapitalista handienetako bat izatea lortu arte, eta, nazioarteko politikan, sistema bismarckiarrak deiturikoak gailentzen dira.

Gilen I.a enperadoreak hau esan zuen:

• Feuchtwanger, E. J. Bismarck. 287 orrialde, Frankfurt am Mainen (Alemania) argitaratua.
• Krockow, Christian von, Bismarck - Eine Biographie, DVA, Stuttgart, ISBN 3-423-30784-6
• Mommsen, Wilhelm. Otto von Bismarck. 195 orrialde, 2. edizioa, Bartzelonan argitaratua ISBN 84-345-8145-0
• Lerman, Katharine Anne. La historia de un luchador: Otto von Bismarck. 298 orrialde, Londresko Unibertsitate Metropolitarrean argitaratua (Inglaterra).
• Pflanze, Otto. La vida de Otto von Bismarck. 526 orrialde.
• Richter, Werner. Otto von Bismarck. 660 orrialde, 6. edizioa
• Ruiz, Raúl. Forjadores del mundo contemporáneo... Secc. El canciller de Hierro. 1979ko edizioa.

• Gedanken und Erinnerungen. Herbig, München 2007 (1898-1919), ISBN 978-3-7766-5012-9.
• Die politischen Reden des Fürsten Bismarck. Historisch-kritische Gesamtausgabe besorgt von Horst Kohl. 14 Bände. Cotta, Stuttgart 1892-1905.
• Bismarckbriefe 1836–1872. 6., stark verm. Auflage. Hrsg. von Horst Kohl. Velhagen & Klasing, Bielefeld und Leipzig 1897.
• Gesammelte Werke. Briefe, Reden und Aktenstücke. Ges. und hrsg. von Bruno Walden. 4 Bd. Fried, Berlín 1890f.
• Die politischen Berichte des Fürsten Bismarck aus Petersburg und Paris (1859–1862). Hrsg. von Ludwig Raschdau. Bd. 1: 1859–1860. Bd. 2: 1861–1862. Hobbing, Berlín 1920.
• Bismarcks Briefwechsel mit dem Minister Freiherrn von Schleinitz. 1858–1861. Cotta, Stuttgart und Berlín 1905.
• Bismarck und der Staat. Ausgewählte Dokumente. 2. Aufl. Eingeleitet von Hans Rothfels. Wiss. Buchgesellschaft, Darmstadt 1953 (1925).
• Die Ansprachen des Fürsten Bismarck 1848–1894. Hrsg. von Heinrich von Poschinger. Dt. Verlags-Anstalt, Stuttgart u.a. 1895.
• Fürst Bismarcks Briefe an seine Braut und Gattin. Hrsg. vom Fürsten Herbert von Bismarck. Cotta, Stuttgart 1900.
• Bismarcks Briefe an seine Gattin aus dem Kriege !870/71. Cotta, Stuttgart und Berlín 1903.
• Briefe Ottos von Bismarck an Schwester und Schwager Malwine von Arnim geb. v. Bismarck u. Oskar von Arnim-Kröchlendorff 1843–1897. Hrsg. von Horst Kohl. Dieterich, Leipzig 1915.
• Bismarck. Briefe, Berichte, Denkschriften, Erlasse, Gespräche, Reden, Verträge. Hrsg. von Karl Mielcke. Limbach, Braunschweig 1954.
• Bismarcks spanische ‚Diversion‘ 1870 und der preußisch-deutsche Reichsgründungskrieg. Quellen zur Vor- und Nachgeschichte der Hohenzollern-Kandidatur für den Thron in Madrid 1866–1932. 3 Bd. Hrsg. von Josef Becker unter Mitarbeit von Michael Schmid. Schöningh, Paderborn u.a. 2003–2007.

• Rudolf Augstein: Otto von Bismarck. Hain, Frankfurt am Main 1990, ISBN 3-445-06012-6.
• Ernst Engelberg: Bismarck. Bd. 1: Urpreuße und Reichsgründer. 3., durchges. Aufl. Akademie-Verlag, Berlín 1987, ISBN 3-05-000070-8. Bd. 2: Das Reich in der Mitte Europas. Siedler, Berlín 1990, ISBN 3-88680-385-6.
• Erich Eyck: Bismarck. Leben und Werk. 3 Bde. Rentsch, Erlenbach-Zürich, 1941–1944.
• Lothar Gall: Bismarck. Der weiße Revolutionär. 2. Aufl. Ullstein, Berlín 2002, ISBN 3-548-26515-4.
• Robert Gerwarth: The Bismarck Myth. Weimar Germany and the Legacy of the Iron Chancellor. Clarendon Press, Oxford 2005, ISBN 0-19-928184-X. Dt. Ausgabe: Der Bismarck-Mythos. Die Deutschen und der Eiserne Kanzler. Aus dem Engl. von Klaus-Dieter Schmidt. Siedler, München 2007, ISBN 978-3-88680-871-7.
• Sebastian Haffner: Otto von Bismarck. In: Ders., Wolfgang Venohr: Preußische Profile. 2. Aufl. der Neuausgabe. Econ-Ullstein-List, Berlín 2001, ISBN 3-548-26586-3, S. 141-161.
• Hans-Walter Hedinger: Der Bismarckkult. Ein Umriß. In: Gunther Stephenson (Hrsg.): Der Religionswandel in unserer Zeit im Spiegel der Religionswissenschaft. Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt 1976, ISBN 3-534-07473-4, S. 201-215.
• Bernd Heidenreich, Frank-Lothar Kroll (Hrsg.): Bismarck und die Deutschen. Berliner Wissenschaftsverlag, Berlín 2005, ISBN 3-8305-0939-1.
• Christian von Krockow: Bismarck. Eine Biographie. Deutsche Verlagsanstalt, Stuttgart 1997, ISBN 3-416-80662-X.
• Rolf Parr: „Zwei Seelen wohnen, ach! in meiner Brust“. Strukturen und Funktionen der Mythisierung Bismarcks (1860–1918). Fink, München 1992, ISBN 3-7705-2727-5.
• Rainer F. Schmidt: Bismarck. Realpolitik und Revolution. Hugendubel, München und Kreuzlingen 2006, ISBN 3-7205-2865-0 (=Focus-Edition).
• Fritz Stern: Gold und Eisen. Bismarck und sein Bankier Bleichröder. Aus dem Engl. von Otto Weith. Rowohlt, Reinbek bei Hamburg 1988, ISBN 3-499-12379-7.
• Volker Ullrich: Otto von Bismarck. Rowohlt, Reinbek bei Hamburg 1998, ISBN 3-499-50602-5.
• Johannes Willms: Bismarck – Dämon der Deutschen. Anmerkungen zu einer Legende. Kindler, München 1997, ISBN 3-463-40296-3.

• Christopher Clark: Preußen. Aufstieg und Niedergang 1600–1947. BpB, Bonn 2007, ISBN 978-3-89331-786-8 (=Schriftenreihe der Bundeszentrale für politische Bildung. Bd.  632).
• Sebastian Haffner: Von Bismarck zu Hitler: Ein Rückblick. Kindler Verlag, München 1987, ISBN 3-463-40003-0.
• Klaus Hildebrand: Das vergangene Reich. Deutsche Außenpolitik von Bismarck bis Hitler 1871–1945. DVA, Stuttgart 1995, ISBN 3-421-06691-4.
• Wilfried Loth: Das Kaiserreich. Obrigkeitsstaat und politische Mobilisierung. Dt. Taschenbuch-Verl., München 1996, ISBN 3-423-04505-1.
• Thomas Nipperdey: Deutsche Geschichte 1800–1866. Bürgerwelt und starker Staat. 6., durchges. Aufl. Beck, München 1993, ISBN 3-406-09354-X.
• Thomas Nipperdey: Deutsche Geschichte 1866–1918. Bd. 1: Arbeitswelt und Bürgerstaat. 3., durchges. Aufl. Beck, München 1993, ISBN 3-406-34453-4. Bd. 2: Machtstaat vor der Demokratie. 3., durchges. Aufl. Beck, München 1995, ISBN 3-406-34801-7.
• Hans-Ulrich Wehler: Deutsche Gesellschaftsgeschichte. Bd. 3: Von der 'Deutschen Doppelrevolution' bis zum Beginn des Ersten Weltkrieges. 1849–1914. Beck, München 1995, ISBN 3-406-32263-8.
• Heinrich August Winkler: Der lange Weg nach Westen. Deutsche Geschichte 1806–1933. BpB, Bonn 2002, ISBN 3-89331-463-6 (=Schriftenreihe der Bundeszentrale für politische Bildung. Bd. 385).

• Alemaniaren bateratzeari buruzko artikulua
• Bismarcki buruzko bloga
• Alemaniaren bateratzea