Отто фон Бисмарк

Отто Эдуард Леопольд Карл-Вильгельм-Фердинанд фон Бисмарк-Шёнгьаузен (нем. Otto Eduard Leopold von Bismarck-Schönhausen), фюрст (1871)арт) (1 апрель 1815 (1815-04-01), Шёнгьаузен, Пруссия — 30 июль 1898, Фридрихсру, Германия) — сифте канцлер (1871 йисан 21 март 1871 года — 1890 йисан 20 март) Германиядин империядин, гъвечӀигерман рекьяй гьукумат сад авур. Адаз накӀаб «ракьун канцлер» ганвай. Пруссияда Бисмаркахъ консерваторрин арада тӀвар акъатнавай, юнкерар хуьзвайди лугьуз. 1851—1862 йисара ада дипломатвилиз кӀвалахзавай. 1862 йиса ам Пруссиядин Регьбервилин министр-чӀехиди хьиз эцигна. Конституцивилин четинвилерин береда ада либералриз акси пад кьуна монархиядин пад кьунвай. Къецепатан крарин министр яз, ада Пруссиядикай Германияда виридалайни кӀеви къуват авуна,Даниядихъ галаз 1864 йиса дяве тухвайла.

1866 йисалай кьулухъ ада тухвай къенепатан политика кьве фазадал пай жеда. Сифте чӀавуз ада либералрихъ галаз разивал туькӀуьрна, пара къенен реформаяр кьилиз акъудна. 1870-й кьулухъ Бисмарк либералрикай хкатна. Ада гьукумат экономикадиз гьахьариз эгечӀна. А чӀавун кайзер II Вильгьельмахъ галаз разивал тахьайла ада Бисмарк къуллугъдилай алудна.

Гуьгъуьнин йисара адахъ мадни къуват амай жемятдин фикирралди, жуван чкадал атайбуруз критика ийиз.

XX вишйисан юкьвалди Бисмаркакай гьамиша хъсан гафар лугьузвай, жемятдини гьукуматди адан тарифзавай. Немцарин гъвечӀи велаятар са, кӀеви, къуватлу гьукумат авун гьадан хиве тваз, жемятдиз адан гьуьрмет авай. Бисмарк кьейила адаз пара монументар эцигзавай, кӀеви къуватдин символ хьиз. Ада цӀийи халкь туькуьрна, жемятдиз хъсанвилер гудай система ада авун��. Кайзеран пад кьаз, Бисмарка гьукумат кӀеви авуна, хъсан, чирвилер авай бюрократия туькӀуьрна. Дуьньядин кьведлагьай дяведилай кьулухъ адаз пис къиметар гузвай, Германияда демократия кьулухъ ракъурна лугьуз. Адан политикадин ажуз патариз пара фикир гузвай, хъсан патарихъай рахан тийиз.

Пруссиядин ГалкӀурнавай Ландтаг кӀватӀ жедайла Бисмарк гьаник депутатвилиз экечӀна. 1847 йисан 11 майдиз ада вичин депутатдин чка кьуна, жуван мехъер чӀавуналди алудна. А чӀавуз пара къалар авай либералринни консерваторрин арада: либералри IV Фридрих Вильгельмдивай конституция кьабулун тӀалабзавай, ахпа пачагь а кардал рази тушир; адаз пул герек тир, Берлиндай РагъэкъечӀдай Пруссидиз ракьун рехъ эцигун патал. Гьавиляй ада ГалкӀурнавай ландтаг туькӀуьрнай, муьжуьд провинцийрин ландтагрикай кӀватӀнавай.

Жуван сифте рахунилай эгечӀна Бисмаркахъ къалрин тӀвар-ван хьана. Ада либералрихъ галаз пара гьуьжетар тухузвай. 1848 йисуз пара инкъилабар хьанай — Францияда, Италияда, Австрияда. ГьакӀни Пруссиядани инкъилаб эгечӀна, патриотвилел хкаж хьайибурун къуватралди, Германия сад хьана Конституция кьабулна кӀанибурун. Пачагь мажбур хьана абурун тӀалабунар кьилиз акъудаз. Сифте Бисмарказ солдатрин кӀеретӀар Берлиндал тухуз куьмек ийиз кӀан хьана. Ахпа ам кисна, пачагьдин ажузвал дакӀан хьана.

Дуьз техжедай консерватордин тӀвар-ван авайвиляй Бисмаркахъ Пруссиядин Гьукуматдин КӀеретӀдик экечӀир мумкинвилер амачир, вири итимри ванер гуз хкягъзавай. Оттоди юнкеррин ихтияр хуьзвай, ятӀани гуьгъуьна ада хиве кьуна, инкъилаб вичиз аквадайдилай тӀимил пис тир. Адаз амайди кьилди вичин къеледиз фена цӀийи газет «Кройццайтунг» туькӀуьрун тир. А чӀавуз «Камарильяди» къуват кьабулзавай — консерваторрин фикирар авай политикар квай, гьабурун кьула Бисмаркни авай.

А тешкилат кӀви жез эгечӀна, 1848 йисуз пачагьди парламентдин кӀвалах акъвазарна кӀеретӀар Берлиндиз гъайила. ЯтӀани пачагьди Бисмарказ министерстводин кьилин къуллугъ ганач. Инкъилаб хьайила ада Конституция кьабулна, монархияни кьве палатадин парламент эцигъзавай. Ахпа пачагьдихъ вето ихтияр авай. Либералар рази хьанач адал, Бисмарказ ам лап къуьтуьлди яз акуна.

ЯтӀани Бисмарк са жуьре рази хьана Парламентдин агъа палатадиз физ хьана. Лап еке четинвилералди Бисмаркдивай хкягъунрин кьве паярни физ хьана. Жуван депутатдин чка ада 1849 йисан 26 февралдиз кьуна. Ахпа анда Франкфуртдин кӀеретӀдизни Германия сад хьуниз пис къимет гайивиляй адан тӀварцӀиз пис хьана. Пачагьди парламент чкӀур авурла Бисмаркахъ мад амачир мумкинвилер аник экечӀиз. Ахпа пачагьди хкягъунрин процессда вичин масакӀавилер турвиляй Бисмаркавай мад фин хьана. 7 августдиз Отто фон Бисмарка мад вичин депутатдин чка кьуна.

• Викигьамбарда темайриз килигна туькӀуьрнавай медиа-файлар ава Отто фон Бисмарк