Mavjudlik

Mavjudlik – yoʻqlik va nomavjudlikdan farqli oʻlaroq, borliq yoki reallikka ega boʻlish holati. Mavjudlik koʻpincha mohiyat bilan solishtirilib, narsaning asl mohiyati uning asosiy xususiyatlari yoki sifatlariga tegishli boʻladi. Bu xususiyatlarni narsaning mavjud yoki yoʻqligini bilmasdan ham tushunish mumkin.

Ontologiya borliqning mohiyati va turlarini oʻrganadigan falsafiy fan hisoblanadi. Unda borliq va yoʻqlik, reallik va mavjudlik kabi tushunchalar chuqur oʻrganiladi. Ontologiya atamasi yunonchadan olingan boʻlib, „onto“ – borliq, „logos“ – soʻz, taʼlimot degan maʼnolarni anglatadi^[1]. Bu atama I. Klauberg tomonidan fanga kiritilgan, X. Volf tadqiqotlari esa bu atamani keng tarqalishiga asos boʻlgan. Mavjudlik ontologiyaning asosiy xossasi hisoblanadi, shu bois, u umumiy qabul qilingan falsafa tilida ontologiya deb ham yuritiladi. Yagona mavjudlik alohida narsalarning borligini, umumiy mavjudlik esa tushunchalar yoki universal hodisalarning mavjudligini ifodalaydi. Fazo va zamonda mavjud boʻlgan narsalar, sonlar va toʻplamlar kabi mavhum tushunchalardan farqli ravishda, aniq mavjudlikka ega boʻladi. Boshqa farqlar esa xayoliy, tasodifiy va zaruriy, shuningdek, fizik va aqliy mavjudlik oʻrtasida kuzatiladi. Odatda, biror narsa yo mavjud, yo yoʻq deb hisoblanadi. Biroq, ayrim faylasuflar mavjudlikning darajalari bor degan fikrni ilgari suradilar. Ularning taʼkidlashicha, baʼzi narsalarning mavjudlik darajasi boshqalarga nisbatan yuqoriroq boʻladi.

Ontologiyadagi anʼanaviy nuqtai nazar shundan iboratki, mavjudlik ikkinchi darajali xususiyat yoki xususiyatlarning oʻziga xos jihati hisoblanadi. Boshqa bir qarashga koʻra, mavjudlik birinchi darajali xususiyat yoki shaxslarga xos boʻlgan xususiyatdir. Bu shunday maʼnoni anglatadiki, mavjudlik ham xuddi rang va shakl kabi insonlarning boshqa xususiyatlariga oʻxshaydi. Alexius Meinong va uning izdoshlari bu gʻoyani qabul qilib, barcha individlar ham bu xususiyatga ega emasligini taʼkidlashadi; ularning fikricha, Qorbobo kabi mavjud boʻlmagan baʼzi individlar ham bor. Universalistlar bu qarashni rad etadilar; ular mavjudlikni har bir shaxsning umumiy xususiyati deb hisoblaydilar.

Mavjudlik tushunchasi falsafa tarixi davomida muhokama qilib kelingan va qadimgi falsafada ham muhim oʻrin tutgan. Bu tushuncha Qadimgi Yunonistonda Suqrotdan oldingi falsafada, Qadimgi Hindistondagi hind va budda falsafasida, hamda Qadimgi Xitoyning daosizm falsafasida oʻz aksini topgan. Shuningdek, u mantiq, matematika, bilish nazariyasi, ong falsafasi, til falsafasi va ekzistensializm kabi sohalar bilan ham bogʻliqdir^[2].

Lugʻatlarda mavjudlik borliqda ishtirok etish yoki mavjud boʻlish sifatida taʼriflanadi^[3]. Mavjudlik real mavjudotlarni xayoliy mavjudotlardan ajratib turadi^[4], shuningdek, ham alohida mavjudotlarga, ham butun borliqqa taalluqli boʻlishi mumkin^[5]. „Mavjudlik“ soʻzi ingliz tiliga XIV asr oxirida eski fransuz tilidan kirib kelgan. Bu soʻz oʻrta asrlarda ishlatilgan lotincha ex (s) istere atamasidan kelib chiqqan boʻlib, "oldinga turmoq, " "paydo boʻlmoq, " „koʻtarilmoq“ degan maʼnolarni anglatadi^[6]. Borliq metafizikaning ontologiya deb nomlanuvchi boʻlimida oʻrganiladi^{[7][lower-alpha 1]}

"Borliq, " „reallik“ va „aktuallik“ atamalari koʻpincha „mavjudlik“ ning sinonimlari sifatida ishlatiladi^[10], ammo mavjudlikning aniq taʼrifi va uning ushbu atamalar bilan bogʻliqligi bahsli masala^[11]. Metafizik olim Alexius Meinongning (1853—1920) fikricha, hamma mavjudotlar bor, ammo ularning hammasi ham mavjudlikka ega emas. Meinong Qorbobo kabi faqatgina xayoliy narsalar bor, lekin ular asl hayotda mavjudlikka ega emas degan fikrni ilgari suradi^[12]. Ontolog Takashi Yagisawa (XX asrdan bugungi kungacha) mavjudlikni reallik bilan taqqoslaydi; u „reallik“ni eng asosiy tushuncha sifatida koʻradi, mavjudlikni esa nisbiy tushuncha deb hisoblaydi, yaʼni mavjudlik – bu mavjudotni u yashayotgan dunyo bilan bogʻlaydigan aloqadorlik hisoblanadi^[13]. Edmund Husserl (1859—1938) kabi baʼzi faylasuflarning fikricha, mavjudlik asosiy tushuncha hisoblanadi, yaʼni uni boshqa atamalar orqali taʼriflash mumkin emas. Bu shuni anglatadiki, mavjudlikni tasvirlash yoki uning mohiyati haqida oddiy boʻlmagan tarzda soʻzlash murakkab yoki imkonsiz boʻlishi mumkin^[14][15].

Borliqning mohiyati haqidagi bahslar mavjudlikning yuzaki va chuqur tushunchalari oʻrtasidagi farqda oʻz aksini topadi. Mavjudlikning yuzaki tushunchalari uni barcha mavjud narsalarga xos boʻlgan mantiqiy xususiyat sifatida talqin qiladi; bu tushunchalar mavjudlikka ega boʻlishning metafizik tahlillari haqida hech qanday muhim mazmunni oʻz ichiga olmaydi. Bir nuqtayi nazarga koʻra, mavjudlik oʻziga xoslikning mantiqiy xususiyati bilan bir xil. Bu fikr mavjudlikning yuzaki tushunchasini ifodalaydi, chunki u mavjudlik mohiyatining biron-bir jiddiy xususiyatlarini tahlil qilmasdan, faqatgina mavjud narsaning oʻziga aynan oʻxshashligini taʼkidlab oʻtadi^[16]. Mavjudlikning chuqur tushunchalari esa biror narsaning mavjud boʻlishi nimani anglatishi va mavjudlik oʻz ichiga oladigan asosiy xususiyatlarning metafizik tahlilini qamrab oladi. Baʼzi fikrlarga koʻra, mavjud boʻlish – bu makon va zamonda mavjud boʻlish va boshqa narsalarga taʼsir qilishdir. Ammo, bu taʼrif bahsli, chunki sonlar kabi mavhum tushunchalarning mavjud emasligi ham taʼkidlanadi. Faylasuf George Berkeley (1685—1753) mavjudlikning boshqa chuqur tushunchasini ilgari surgan; u shunday taʼkidlagan: „mavjud boʻlish – idrok etilishdir“, yaʼni barcha mavjudlik aqliy xususiyatga ega^[17].

Mavjudlik yoʻqlik yoki reallikning yoʻqligi bilan qarama-qarshi turadi. Narsalarni mavjud va mavjud boʻlmagan obyektlarga ajratish mumkinligi bahsli masala hisoblanadi. Bu farqlanish baʼzan ajdarho va yakkashoxlar kabi xayoliy mavjudotlar haqida qanday fikr yuritish mumkinligini tushuntirish uchun qoʻllaniladi. Biroq, mavjud boʻlmagan narsalar tushunchasi umuman qabul qilinmagan; ayrim faylasuflar ushbu tushunchaning oʻzida ziddiyat borligini taʼkidlashadi^[18]. Bir-biriga yaqin boʻlgan qarama-qarshi tushunchalar yoʻqlik va nomavjudlikdir^[19]. Mavjudlik odatda ongdan mustaqil boʻlgan reallik bilan bogʻliq^[20], biroq bu qarash hamma tomonidan birdek qabul qilinmaydi, chunki ongga bogʻliq mavjudlik shakllari ham boʻlishi mumkin, masalan, insonning ongidagi gʻoyaning mavjudligi. Baʼzi idealistlarning taʼkidlashicha, bu holat butun borliqqa ham taalluqli boʻlishi mumkin^[21].

Mavjudlik va mohiyat oʻrtasida yana bir qarama-qarshilik mavjud. Mohiyat deganda, mavjudotning ichki tabiati yoki uni aniqlovchi sifatlari tushuniladi. Narsaning mohiyati uning qanday turdagi mavjudot ekanligini va boshqa turdagi mavjudotlardan qanday farqlanishini belgilab beradi. Mohiyat narsaning nima ekanligini, mavjudlik esa uning bor ekanligini anglatadi. Masalan, biror obyektning mavjudligini bilmasdan turib ham, uning nima ekanligini tushunish va mohiyatini anglash mumkin^[22]. Baʼzi faylasuflarning fikricha, mavjudotlar va ularni oʻsha mavjudot qilib turadigan asosiy xususiyatlar oʻrtasida farq bor^[23]. Ushbu tushunchani Martin Haydegger (1889—1976) ilgari surgan; u buni ontologik farq deb atab, alohida mavjudotlarni borliq bilan qarama-qarshi qoʻygan. Uning borliq masalasiga bergan javobiga koʻra, borliq oʻzi bir mavjudot emas, balki barcha alohida mavjudotlarni anglash imkonini beradigan asosiy zamindir, u orqali boshqa narsalar maʼno kasb etadi^[24].

Makon va zamon borliqning asosiy shakllari hisoblanadi. Fazo narsalarning hajmini, oʻzaro joylashish tartibini, vaqt esa hodisalarning ketma-ketligini, jarayonlarning davomiyligini ifodalaydi. Baʼzi fikrlarga koʻra, har qanday moddiy jism joyga, koʻlamga hamda hajmga ega. Fazo – vaqtning muayyan lahzasida olamni tashkil etgan nutqalarning oʻzaro joylashish tartibini aks ettirsa, vaqt fazoning muayyan nuqtasida roʻy beruvchi hodisalar ketma-ketligi tartibini ifodalaydi. Fazo narsalar joylashadigan joy maʼnosida, vaqt esa hodisalar boʻlib oʻtadigan muddat maʼnosida ishlatiladi^[25].

Mavjud narsalarning turlari haqidagi koʻplab muhokamalar quyidagi masalalar atrofida boʻlib oʻtadi: turli xil narsalarning taʼriflari, maʼlum bir turdagi narsalarning mavjudligi yoki yoʻqligi, turli xildagi narsalarning oʻzaro munosabatlari, hamda ayrim turlarning boshqalariga nisbatan muhimroq yoki asosiyroq ekanligi^[26]. Ruhlarning mavjud yoki mavjud emasligi; mavhum, xayoliy va umumiy tushunchalarning bor-yoʻqligi; shuningdek, haqiqiy dunyodan tashqari boshqa mumkin boʻlgan dunyolar va narsalarning mavjudligi yoki yoʻqligi bunga misollardir^[27]. Ushbu munozaralar barcha voqelikning asosini tashkil etuvchi eng muhim unsurlar, tarkibiy qismlar hamda mavjudotlarning umumiy xususiyatlari haqidagi mavzularni qamrab oladi.

Yagona mavjudlik va umumiy mavjudlik oʻrtasida farq mavjud. Yagona mavjudlik ayrim shaxs yoki narsalarning mavjudligini anglatadi. Misol uchun, „Angela Merkel mavjud“ degan gap maʼlum bir shaxsning mavjudligini ifodalaydi. Umumiy mavjudlik esa umumiy tushunchalar, xususiyatlar yoki universal hodisalarga taalluqlidir^{[lower-alpha 2]}. Masalan, „siyosatchilar mavjud“ jumlasida, muayyan bir siyosatchiga ishora qilmasdan, „siyosatchi“ degan umumiy atamani tushunish mumkin.

Yagona va umumiy mavjudlik bir-biriga chambarchas bogʻliq boʻlib, baʼzi faylasuflar ularning birini boshqasining maxsus holati sifatida tushuntirishga uringanlar. Masalan, Fregening taʼkidlashicha, umumiy mavjudlik yagona mavjudlikka nisbatan asosiyroq hisoblanadi. Bu pozitsiyani qoʻllab-quvvatlovchi asosiy dalillardan biri shuki, yakka mavjudlikni umumiy mavjudlik orqali ifodalash mumkin. Misol uchun, „Angela Merkel mavjud“ degan gapni „Angela Merkel bilan aynan bir xil boʻlgan mavjudotlar bor“ tarzida ifodalash mumkin. Bu yerda „Angela Merkel bilan aynan bir xil boʻlish“ iborasi umumiy tushuncha sifatida qabul qilinadi. Faylasuf Willard Van Orman Quine (1908—2000) boshqa nuqtai nazarni ilgari surib, yagona mavjudlikka ustuvorlik beradi va umumiy mavjudlikni yagona mavjudlik orqali ifodalash mumkinligini asoslaydi^[29].

Bu bilan bogʻliq savol shundaki, yagona mavjudliksiz umumiy mavjudlik boʻlishi mumkinmi? Faylasuf Henry S. Leonardning (1905—1967) fikriga koʻra, biror xususiyat faqat uni aks ettiruvchi kamida bitta haqiqiy obyekt mavjud boʻlsagina umumiy mavjudlikka ega boʻladi^{[lower-alpha 3]}.

Ontologiyada aniq va mavhum narsalarning mavjudligi oʻrtasida ham muhim farq mavjud. Kundalik hayotda toshlar, oʻsimliklar va odamlar kabi koʻplab aniq narsalarga duch kelamiz. Ular bir-biriga taʼsir koʻrsatadi, masalan, tosh oʻsimlikka tushib, unga shikast yetkazgani kabi yoki oʻsimlik tosh orasidan oʻsib chiqib, uni yorib yuborgani singari. Sonlar, toʻplamlar va turlar kabi mavhum narsalar fazoda va zamonda joylashuvga ega emas hamda turli vaziyatlarga sabab boʻluvchi kuchlarga ham ega boʻla olmaydi^[31]. Aniq va mavhum obyektlar oʻrtasidagi tafovutga baʼzan borliqning umumiy boʻlinishi sifatida qaraladi^[32].

Aniq obyektlarning mavjudligi toʻgʻrisida umumiy fikr mavjud, ammo mavhum obyektlar haqidagi fikrlar bir-biridan farq qiladi. Platon singari realistlar mavhum obyektlarning mustaqil tarzda mavjudligini tan oladilar^[33]. Baʼzi realistlarning taʼkidlashicha, mavhum narsalar aniq predmetlar kabi bir xil mavjudlik shakliga ega; boshqalarning fikriga koʻra esa, ular mutlaqo boshqacha tarzda mavjud boʻladi^[34]. Antirealistlar mavhum obyektlarning mavjud emasligini taʼkidlaydilar. Bu qarash koʻpincha mavjudlik uchun makon va zamonda joylashuv yoki oʻzaro taʼsir qilish qobiliyati zarur degan gʻoya bilan birgalikda keltiriladi^[35].

Bundan tashqari, xayoliy, tasodifiy va zaruriy mavjudlik oʻrtasidagi farq ham bor^[36]. Agar biror narsa mavjud boʻlishi shart boʻlsa yoki mavjud boʻlmasligi mumkin boʻlmasa, u zaruriy mavjudlikka ega hisoblanadi. Bu shuni anglatadiki, zaruriy mavjudlikka ega boʻlgan narsalarni yangidan yaratish yoki yoʻq qilishning iloji yoʻq. Bor boʻla turib, mavjud boʻlmasligi ham mumkin boʻlgan narsalar tasodifiy hisoblanadi^[37].

Kundalik hayotda uchraydigan telefonlar, tayoqchalar va gullar kabi aksariyat narsalar tasodifiy mavjudlikka ega^[38]. Telefonlarning tasodifiy mavjudligi ularning hozirgi paytda bor boʻlib, oʻtmishda mavjud boʻlmaganligida aks etadi. Bu esa ularning mavjudligi zaruriy emasligini anglatadi. Biron-bir narsaning zaruriy mavjudlikka ega yoki ega emasligi hali ham ochiq qolgan masala hisoblanadi^[39]. Baʼzi nominalistlarning taʼkidlashicha, barcha aniq obyektlar tasodifiy mavjudlikka ega, barcha mavhum obyektlar esa zaruriy mavjudlikka ega^[40].

Baʼzi olimlarning fikricha, koinotning tushuntirilishi uchun asos sifatida bir yoki bir nechta zaruriy mavjudlik talab etiladi. Masalan, Ibn Sino (980—1037) va Foma Akvinskiy (1225—1274) kabi faylasuflar Xudoning mavjudligi zaruriy ekanligini taʼkidlaydi^[41]. Baruch Spinoza (1632—1677) kabi ayrim faylasuflar Xudo va dunyoni bir narsa, barcha mavjudotlar borliqning umumiy va mantiqiy izohini koʻrsatish uchun zaruriy mavjudlikka ega, deb hisoblaydi^[42][43].

Xayoliy obyektlarning mavjudligi haqida koʻplab ilmiy munozaralar mavjud. Aktualizm taʼlimotiga koʻra, faqat haqiqiy mavjud narsalargina borliqqa ega; bu tasodifiy va zaruriy narsalarni oʻz ichiga oladi, ammo xayoliy boʻlgan narsalar istisno holatdir^[44]. Posibilizmchilar bu nuqtayi nazarni rad etib, haqiqiy obyektlardan tashqari shunchaki xayoliy boʻlgan obyektlar ham mavjud degan gʻoyani ilgari suradi^[45]. Masalan, metafizik olim David Lewis (1941—2001) shunday taʼkidlaydi, xayoliy narsalar xuddi haqiqiy narsalar kabi mavjuddir. Uning fikricha, xayoliy obyektlar xayoliy olamlarda mavjud boʻlsa, haqiqiy obyektlar haqiqiy dunyoda mavjud boʻladi. Lewisning taʼkidlashicha, xayoliy dunyolar bilan haqiqiy dunyo oʻrtasidagi yagona farq soʻzlovchining joylashgan oʻrnidir^[46].

Tasodifiy va zaruriy mavjudlik muammosi ontologiyaga oid „Nima uchun umuman hech narsa yoʻq?“ yoki „Nima uchun hech narsa emas, balki nimadir bor?“ degan savollar bilan bevosita bogʻliqdir. Bu masala borliqning asosiy mohiyatini tushunishga qaratilgan. Bir qarashga koʻra, biror narsaning mavjudligi tasodifiy haqiqatdir, yaʼni dunyo butunlay boʻsh boʻlishi ham mumkin edi. Biroq, agar zaruriy narsalar mavjud boʻlsa, bu holat sodir boʻlmaydi. Bunday vaziyatda, global boʻshliqning boʻlishi imkonsiz, chunki dunyoda hech boʻlmaganda barcha zaruriy narsalar boʻladi^[47].

Fizik mavjud boʻlgan narsalarga kundalik hayotimizda duch keladigan toshlar, daraxtlar va inson tanasi kabi obyektlar, shuningdek, zamonaviy fizikada oʻrganiladigan elektron va proton kabi zarrachalar kiradi^[48]. Fizik jismlarni kuzatish va oʻlchash mumkin; ular fazo va zamonda massa va joylashuvga ega^[49]. Idrok, lazzat va ogʻriq kechinmalari, shuningdek, ishonch, istak va his-tuygʻular kabi aqliy holatlar ong olamiga tegishlidir. Ular asosan ongli tajribalar bilan bogʻliq boʻlsa-da, ongsiz ishonch, istak va xotiralar kabi holatlarni ham oʻz ichiga oladi^[50].

Ong-jism masalasi fizik va aqliy mavjudliklarning ontologik holati hamda ularning oʻzaro munosabati bilan bogʻliq boʻlib, metafizika va ong falsafasida tez-tez muhokama qilinadigan mavzu hisoblanadi. Materialistlarning fikricha, eng asosiy darajada faqat fizik narslar mavjud boʻladi. Materialistlar odatda aqliy narsalarni fizik jarayonlar nuqtayi nazaridan tushuntiradi; masalan, miya holatlari yoki neyronlarning faollashuv qonuniyatlari^[51]. Zamonaviy falsafada kamchilik nuqtayi nazari hisoblanuvchi idealizm bu masalani rad etadi va ongni eng asosiy haqiqat sifatida taʼriflaydi^[52][53].

Badiiy asarlar ichida keltirilgan toʻqima narsalar xayoliy obyektlar hisoblanadi. Masalan, Sherlock Holmes Arthur Conan Doylening „Alvon rangli etyud“ nomli kitobidagi xayoliy qahramon boʻlsa, uchar gilamlar „Ming bir kecha“ xalq ertaklaridagi xayoliy narsalardir^[54]. Antirealizm taʼlimotiga koʻra, xayoliy mavjudotlar haqiqatning biron-bir muhim qismini tashkil etmaydi. Possibilizmchilar esa, aksincha, xayoliy mavjudotlarni mavjud obyektlarning kichik sinfi sifatida koʻrishadi^[55].

Ongli ravishda mavjud boʻlmaslik ruhiy holatlarda obyektlarning mavjudligi bilan bogʻliq hodisadir. Bu inson biror narsani idrok etganida yoki u haqida oʻylaganida sodir boʻladi. Ongli ravishda mavjud boʻlmaslik muammosi mavjud boʻlmagan narsalar haqida qanday fikr yuritish mumkinligini tushuntirishdan iborat. Chunki, bu holat goʻyo fikr yurituvchi shaxs mavjud boʻlmagan narsa bilan aloqada boʻlishini anglatuvchi paradoksal vaziyatni yuzaga keltiradi^[56].

Shuningdek, Sharq faylasuflaridan boʻlgan Abu Nasr al-Forobiyning fikricha borliq ikkiga boʻlinadi: oʻzgarmas borliq va oʻzgaruvchan borliq. Oʻzgarmas borliq barcha narsalarning sababidir, yaʼni aql. Oʻzgaruvchan borliq esa doim oʻzgarishda, oddiydan murakkabga qarab oʻzgarib boruvchi borliqdir^[57].

Turli xildagi mavjudotlar bilan chambarchas bogʻliq boʻlgan masala ularning mavjudlik usullari ham farq qiladimi degan savoldir. Bu holat ontologik plyuralizmga koʻra sodir boʻladi, unda turli xil turlarga mansub boʻlgan mavjudotlar nafaqat oʻzlarining asosiy xususiyatlari, balki mavjud boʻlish usullari jihatidan ham bir-biridan farq qiladi^[58]. Bu qarash baʼzan ilohiyotshunoslikda ham uchraydi; u Xudoning oʻz yaratganlaridan tubdan farq qilishini va bu farq nafaqat Xudoning xususiyatlariga, balki Uning mavjudlik usuliga ham taʼsir etishini aytib, Uning oʻziga xosligini alohida taʼkidlaydi^[59].

Ontologik plyuralizmning yana bir shakli moddiy obyektlarning mavjudligini makon-zamon mavjudligidan ajratib koʻrsatadi. Ushbu qarashga koʻra, moddiy jismlar nisbiy mavjudlikka ega, fazo-zamonning oʻzi esa bu maʼnoda nisbiy emas, chunki u mustaqil ravishda mavjuddir^[60].

Mavjudlik darajalari mavjudlik usullari bilan chambarchas bogʻliq. Bu gʻoya shundan iboratki, baʼzi narsalarning mavjudlik darajasi boshqalariga qaraganda yuqoriroq, xuddi issiqlik va massa kabi ayrim xususiyatlar turli darajalarga ega boʻlgani singari. Bu mavzu ana shu gʻoyaga asoslanadi. Masalan, faylasuf Platon (miloddan avvalgi 428/427—348/347-yillar) fikricha, oʻzgarmas Platon gʻoyalari fizik narsalarga nisbatan yuqoriroq mavjudlik darajasiga ega^[61].

Mavjudlik mohiyati haqidagi nazariyalar biror narsa mavjud boʻlishi nimani anglatishini tushuntirishga qaratilgan. Mavjudlik mohiyatiga oid ilmiy muhokamalarda asosiy bahsli masala shundaki, mavjudlik alohida shaxslarning xususiyati hisoblanadimi yoki yoʻq^[63]. Shaxs – bu Suqrot yoki olma kabi noyob mavjudot. Xususiyat esa „inson boʻlish“ yoki „qizil boʻlish“ singari mavjudotga xos boʻlgan, odatda uning sifati yoki oʻziga xosligini ifodalovchi narsadir^[64]. Mavjudlikning ikki asosiy nazariyasi birinchi va ikkinchi darajali nazariyalardir. Birinchi darajali nazariyalarda mavjudlik shaxslarning xususiyati sifatida tushunilsa, ikkinchi darajali nazariyalarda esa mavjudlik ikkinchi darajali xususiyat, yaʼni xususiyatlarning xossasi hisoblanadi^[65].

Mavjudlik mohiyati nazariyalari uchun asosiy masala „Qorbobo mavjud emas“ degan jumla kabi biror narsaning yoʻqligini izchil rad etishdir. Bu yerda asosiy muammo Qorbobo aslida mavjud boʻlmasa-da, „Qorbobo“ nomining qanday qilib maʼnoga ega boʻlishi mumkinligini izohlashdir^[66].

Ikkinchi darajali nazariyalarda mavjudlik birinchi darajali xususiyat sifatida emas, balki ikkinchi darajali xususiyat sifatida tushuniladi. Ular koʻpincha ontologiyada ortodoksal pozitsiya sifatida qabul qilinadi^[67]. Misol uchun, Empire State binosi alohida obyekt boʻlib, uning „443,2 metr (1454 fut) balandlikka ega boʻlishi“ birinchi darajali xususiyatidir. „Mavjud boʻlishi“ esa „443,2 metr balandlikka ega boʻlish“ xususiyatining xossasi, shuning uchun u ikkinchi darajali xususiyat hisoblanadi^[68]. Masalan, bu qarashda „Xudo mavjud“ jumlasi „Xudoning mavjudlik xususiyati bor“ degan maʼnoni emas, balki „Ilohiylik namoyon boʻlgan“ degan maʼnoni anglatadi^[69].

Mavjudlikni shaxslarning xususiyati sifatida tavsiflashga qarshi asosiy sabab shuki, mavjudlik oddiy xususiyatlardan farq qiladi. Bino boʻlish yoki 443,2 metr balandlikka ega boʻlish kabi oddiy xususiyatlar obyektning qanday ekanligini ifodalaydi, ammo oʻsha binoning mavjud yoki yoʻqligini toʻgʻridan-toʻgʻri tasvirlamaydi^[70]. Ushbu qarashga koʻra, mavjudlik oddiy xususiyatlardan koʻra muhimroqdir, chunki biror narsa mavjud boʻlmasa, u hech qanday xususiyatlarga ega boʻla olmaydi^[71].

Koʻpchilik ontologlar ikkinchi darajali nazariyalarning mavjudlik haqidagi koʻplab jumlalarni toʻgʻri tahlil qilishini tan oladilar. Biroq, bu tahlilning barcha holatlar uchun toʻgʻri yoki notoʻgʻriligi hali ham bahs-munozarali masala hisoblanadi^[72]. Baʼzi masalalar „Ronald McDonald mavjud emas“ kabi gaplardan iborat kundalik tildagi taxminlar bilan bogʻliq. Bu turdagi ifoda salbiy yakka mavjudlik bayonoti deb ataladi va „Ronald McDonald“ nomi goʻyo alohida shaxsga ishora qilayotgan yakka atama hisoblanadi. Ushbu gapda aytilganidek, bu shaxs mavjud boʻlmasa, ifodaning qanday qilib aynan shu shaxsga ishora qilishi mumkinligi noaniq. Faylasuf Bertrand Russell (1872—1970) taklif etgan yechimga koʻra, yakka atamalar shaxslarga bevosita ishora qilmaydi, balki ularning tavsifini ifodalaydi. Ushbu nazariyada salbiy yakka mavjudlik iboralari mavjud boʻlmagan shaxsga ishora qilmasdan, tavsifga mos keladigan obyektning yoʻqligini tasdiqlaydi. Bu yondashuvga koʻra, „Ronald McDonald mavjud emas“ degan jumla quyidagi gʻoyani ifodalaydi: „noyob baxtli gamburger masxarabozi mavjud emasligi haqiqat“^[73].

Birinchi darajali nazariyalarga koʻra, mavjudlik shaxslarning xususiyatidir. Bu nazariyalar ikkinchi darajali nazariyalarga qaraganda kamroq qabul qilingan boʻlsa-da, ularga ham baʼzi tarafdorlar bor. Birinchi darajali nazariyalarning ikki turi mavjud: meinongianizm va universalizm^[74].

Mavjudlikni ayrim narsalarning xususiyati sifatida, biroq barcha mavjudotlarga xos boʻlmagan xossa deb taʼriflovchi meinongianizm taʼlimoti dastlab Alexius Meinong tomonidan ilgari surilgan. Uning asosiy gʻoyasi shundan iboratki, mavjud boʻlmagan baʼzi narsalar ham bor, yaʼni biror narsaning bor boʻlishi uning mavjudligiga bogʻliq emas. Mavjud boʻlmagan obyektlarning taklif etilgan misollariga uchuvchi choʻchqalar kabi xayoliy narsalar, shuningdek, Sherlock Holmes va Zevs singari badiiy va afsonaviy qahramonlar kiradi. Bu qarashga koʻra, ushbu obyektlar mavjud boʻlmasa-da, real va bordir^[75].

Meinongianlarga koʻra, Sherlock Holmes va Zevs haqidagi jumlalar mavjud boʻlmagan narsalarga ishora qiladi. Bu jumlalarning toʻgʻri yoki notoʻgʻriligi mazkur narsalarga berilgan xususiyatlar ularga xos boʻlish-boʻlmasligiga qarab aniqlanadi^[76]. Masalan, „Pegasning qanotlari bor“ jumlasi toʻgʻri, chunki qanotlarga ega boʻlish Pegasga xos xususiyatdir, garchi Pegasda mavjudlik xususiyati boʻlmasa ham^[77].

Universalistlar meinongianlarning fikriga qoʻshiladi, yaʼni mavjudlikning shaxsiy xususiyat ekanligini taʼkidlaydi, biroq mavjud boʻlmagan narsalar ham borligini inkor etadi. Buning oʻrniga, universalistlar mavjudlikni universal xususiyat deb hisoblaydi; barcha mavjudotlar unga ega, yaʼni hamma narsa mavjud. Oʻxshashlik qonuniga koʻra, har bir narsa oʻziga oʻxshash yoki oʻziga xoslik xususiyatiga ega boʻladi. Buni predikat mantiqida quyidagicha ifodalash mumkin: ∀𝑥(𝑥=𝑥)^[78].

Universalizmni yoqlovchi kuchli dalillardan biri shuki, biror narsaning mavjudligini inkor etish uning oʻziga zid hisoblanadi. Ushbu xulosa quyidagi ikki asosga tayanadi: birinchidan, biror narsaning mavjudligini inkor etish uchun aynan oʻsha narsaga murojaat qilish zarur; ikkinchidan, faqat mavjud boʻlgan narsalargagina murojaat qilish mumkin^[79].

Gʻarb falsafasi Suqrotgacha boʻlgan faylasuflardan boshlangan. Ular koinotning avvalgi mifologik talqinlarini oqilona izohlar bilan almashtirish maqsadida, butun borliqning asosiy tamoyillariga asoslanib ish olib borgan. Fales (miloddan avvalgi 624—545-yillar) va Geraklit (miloddan avvalgi 540—480-yillar) kabi baʼzi faylasuflar suv va olov singari aniq tamoyillarni mavjudlikning asosi sifatida taklif qilishgan. Taklif qilingan suv va olov kabi tamoyillar mavjudlikning ildizi hisoblanadi^[80]. Anaximander (miloddan avvalgi 610—545 yillar) bu nuqtai nazarga qarshi chiqqan; u manbani inson idrokidan tashqarida boʻlgan mavhum tamoyilda yashiringan deb hisoblardi^[81].

Platon (miloddan avvalgi 428/427—348/347-yillar) turli xil mavjudotlarning mavjudlik darajalari turlicha boʻlishini va soyalar hamda tasvirlarning mavjudlik darajasi oddiy moddiy narsalarga qaraganda kuchsizroq ekanligini taʼkidlagan. U oʻzgarmas Platon gʻoyalari mavjudlikning eng yuqori darajasiga ega ekanligini aytib, moddiy narsalarga Platon gʻoyalarining mukammal boʻlmagan va vaqtinchalik nusxalari sifatida qaragan^[82].

Faylasuf Aristotel (miloddan avvalgi 384—322-yillar) Platonning shakllar materiyadan farqli, degan gʻoyasini qabul qilgan, ammo shakllarning yuqoriroq mavjudlik darajasiga ega ekanligi haqidagi fikrga qarshi chiqqan. Buning oʻrniga, shakllar materiyasiz mavjud boʻla olmasligiga ishongan^[83]. U „mavjudlik koʻp yoʻllar bilan ifodalanadi“ deb taʼkidlagan va turli xil mavjudotlarning turlicha yashash usullariga ega ekanligini tadqiq qilgan. Misol uchun, narsalar va ularning tasodifiy xususiyatlarini, shuningdek, potensiallik va aktuallikni bir-biridan farqlagan^[84].

Plotin (milodiy 204—270 yillar) kabi neoplatonchilar borliqning ierarxik tuzilishga ega degan gʻoyani ilgari surganlar. Ularning eʼtiqodiga koʻra, „Yagona“ yoki „Ezgulik“ deb ataluvchi oliy mavjudot butun borliqning asosidir^[85].

Oʻrta asr falsafasida Canterburylik Anselm (milodiy 1033-1109 yillar) ontologik dalilni ishlab chiqqan. Bu dalil Xudoning mavjudligini mantiqiy yoʻl bilan isbotlashga qaratilgan edi. Anselm Xudoni tasavvur qilish mumkin boʻlgan eng ulugʻ zot sifatida taʼriflagan. U shunday xulosaga keldiki, agar biror mavjudot uning ongidan tashqarida mavjud boʻlmasa, u tasavvur qilish mumkin boʻlgan eng ulugʻ zot boʻla olmasdi. Bu fikr-mulohaza uni Xudo mavjud, degan yakuniy xulosaga olib keldi^[86].

Faylasuflar David Hume (1711—1776) va Immanuel Kant (1724—1804) mavjudlikning xususiyat ekanligini rad etgan. Humening fikriga koʻra, narsalar sifatlar majmuasidan iborat, mavjudlik xususiyat emas, chunki birlashtirilgan sifatlardan tashqari mavjudlikning alohida belgisi yoʻq^[87]. Kant ontologik dalilni tanqid qilishda ham shunga oʻxshash xulosaga kelgan edi; uning fikricha, biror tushunchaning taʼrifidan shu tushuncha bilan tavsiflangan narsalarning mavjudligini yoki yoʻqligini xulosa qilib boʻlmaydi^[88].

Faylasuf va psixolog Franz Brentano (1838-1917) Kantning tanqidi va mavjudlik haqiqiy predikat emasligini taʼkidlovchi nuqtai nazariga qoʻshilgan. Brentano bu gʻoyadan foydalanib, barcha hukmlar ekzistensial hukmlar degan nazariyani ishlab chiqqan; ular biror narsaning mavjudligini tasdiqlaydi yoki inkor etadi. Uning taʼkidlashicha, „baʼzi zebralar yoʻl-yoʻl“ kabi mulohazalar „yoʻl-yoʻl zebra mavjud“ degan mantiqiy shaklga ega, „barcha zebralar yoʻl-yoʻl“ kabi fikrlar esa „yoʻl-yoʻl boʻlmagan zebra mavjud emas“ degan mantiqiy shaklga ega boʻladi^[89].

Gottlob Frege (1848—1925) va Bertrand Russell (1872-1970) mavjudlikning oddiy xususiyat emasligini anglatuvchi gʻoyani aniqlashtirish maqsadini koʻzlagan edilar. Ular shaxslarning birinchi darajali oddiy xususiyatlarini boshqalarning ikkinchi darajali xususiyatlaridan ajratib koʻrsatganlar. Ularning qarashiga koʻra, mavjudlik „namoyon boʻlish“ning ikkinchi darajali xususiyatdir^[90].

Sharq falsafasidagi koʻplab tafakkur taʼlimotlarida mavjudlik masalasi va uning oqibatlari haqida mulohaza yuritiladi. Misol uchun, qadimgi Samxya hind taʼlimoti metafizik dualizmni ilgari surgan boʻlib, unga koʻra mavjudlikning ikki turi mavjud: sof ong (Purusha) va materiya (Prakriti). Samxya taʼlimotida koinotning namoyon boʻlishi ushbu ikki tamoyilning oʻzaro taʼsiri natijasi deb tushuntiriladi^[91]. Vedic faylasufi Adi Shankara (taxminan 700—750-yillar) oʻzining Advaita Vedanta taʼlimotida yangicha yondashuvni ishlab chiqdi. Shankara ilohiyotni (Brahman) yakuniy haqiqat va yagona mavjudlik sifatida taʼriflab, metafizik yagona borliq tushunchasini ilgari surdi. Ushbu qarashga koʻra, alohida mavjudotlardan tashkil topgan koinot borligiga oid taassurot aslida illyuziyadir (Maya)^[92]. Reallikning asosiy xususiyatlari Sat Chit Ananda deb tariflanadi, bu borliq, ong va baxt maʼnolarini anglatadi^[93].

Budda falsafasidagi asosiy taʼlimot „mavjudlikning uch belgisi“ deb ataladi. Bular anicca (oʻtkinchilik), anatta (doimiy „men“ning yoʻqligi) va dukkha (azob-uqubat)dir^[94]. Anicca – butun borliq oʻzgarishga moyil, yaʼni hamma narsa qaysidir nuqtada oʻzgaradi va hech narsa abadiy boʻlmaydi, degan taʼlimotni ilgari suradi. Anatta shaxslarga nisbatan shunga oʻxshash holatni ifodalab, insonlarning doimiy shaxsiyati yoki alohida „men“i yoʻqligini taʼkidlaydi. Anicca va anatta haqidagi ilmsizlik odamlarni azob-uqubatlarga duchor qiluvchi bogʻliqliklarni shakllantirishi tufayli dukkhaning asosiy sababi sifatida koʻriladi^[95].

Koʻplab Xitoy falsafasi taʼlimotlarining, jumladan Laozi (miloddan avvalgi VI asr) asos solgan daosizmning markaziy gʻoyasi shundan iboratki, dao deb ataluvchi asosiy tamoyil barcha mavjudotning manbayi hisoblanadi. Bu atama „yoʻl“ deb tarjima qilinadi va olamning tabiiy tartibini boshqaradigan koinot kuchi sifatida tushuniladi. Xitoylik metafiziklar dao borliqning bir shakli ekanligi yoki borliqning manbai sifatida yoʻqlikka tegishli ekanligi haqida bahslashishgan^[96][97].

Mavjudlik tushunchasi arab-fors falsafasida muhim ahamiyat kasb etgan. Islom faylasuflari Ibn Sino (milodiy 980—1037) va Imom Gʻazzoliy (milodiy 1058—1111) mavjudlik va mohiyat oʻrtasidagi munosabatlarni tahlil qilib, biror narsaning mohiyati uning mavjudligidan oldin kelishini taʼkidlashgan. Mavjudlikning yuzaga kelishi uchun mohiyatni namoyon qilishning qoʻshimcha bosqichi zarur. Faylasuf Mulla Sadra (milodiy 1571—1636) mohiyatning borliqdan ustun ekanligini inkor etib, uni faqatgina ong borliqni tushunishi uchun foydalanadigan tushuncha, deb hisoblagan. Uning qarashiga koʻra, mavjudlik esa, aksincha, butun borliqni oʻz ichiga qamrab oladi^[98].

Amerika falsafasida butun borliqning oʻzaro uzviy bogʻliqligi hamda tabiat bilan muvozanat va uygʻunlikni saqlab qolishning muhimligi alohida oʻrin tutadi. Bu koʻpincha oʻsimliklar, toshlar va joylarni ham qamrab olgan baʼzi yoki barcha mavjudotlarga maʼnaviy mohiyat beruvchi animistik dunyoqarash bilan uygʻunlashadi^[99].

Mavjudlikning oʻzaro aloqadorlik jihati Afrika falsafasida ham oʻz aksini topgan boʻlib, unda barcha mavjudotlarning tartibli dunyoni shakllantirish uchun bir-biri bilan bogʻliqligi tadqiq etiladi. Afrika falsafasi, shuningdek, barcha mavjudotlarni jonlantiruvchi va ularning oʻzaro taʼsirini taʼminlovchi asosiy hayotiy kuch gʻoyasini ham oʻrganadi^[100].

Formal mantiq deduktiv xulosalarni oʻrganadi. Eng koʻp qoʻllaniladigan formal mantiq tizimi hisoblanuvchi birinchi darajali mantiqda mavjudlik ekzistensial miqdoriy koʻrsatkichi (∃) yordamida ifodalanadi. Masalan, ∃Horse(x) formulasi otlarning mavjudligini ifodalash uchun qoʻllanilishi mumkin. Birinchi darajali mantiqda nomlar kabi birlik terminlar aynan bir sohadagi obyektlarga ishora qiladi va obyektning mavjudligini anglatadi. Shu sababdan, Honest(Bill) (Bill rostgoʻy) dan ∃xHonest(x) (kimdir rostgoʻy) degan xulosani chiqarish mumkin^[101]. Agar tavsifga mos keladigan yagona obyekt mavjud boʻlsa, mavjudlik kvantori ∃! dan foydalanish mumkin^[102].

Koʻplab fanlar muayyan turdagi mavjudotlarning mavjudligi va ularni boshqaradigan qonunlar bilan shugʻullanadi. Masalan, fizika fani fizik narsalar bilan, biologiya esa tirik mavjudotlar bilan bogʻliq^[103]. Tabiiy fanlarda obyektlarni tasniflash uchun turli tushunchalardan foydalaniladi. Bu tushunchalar tabiiy turlar deb atalib, ular protonlar, oltin va fillar kabi toifalarni oʻz ichiga oladi. Realist olimlarning taʼkidlashicha, bu mavjudotlar ongdan mustaqil ravishda mavjud; antirealistlar esa bu mavjudotlar va toifalarning borligi insonning idroki, nazariyalari va ijtimoiy tuzilmalariga asoslangan deb hisoblaydilar^[104].

Shunga oʻxshash masala ijtimoiy fanlarda qoʻllaniluvchi irq, jins, nogironlik, pul va davlat kabi asosiy tushunchalar hisoblangan ijtimoiy turlarning mavjudligi bilan bogʻliq^[105]. Ijtimoiy turlar koʻpincha inson ijtimoiy hayotining murakkabliklarini tasvirlash uchun qulay boʻlgan ijtimoiy tuzilmalar sifatida tasvirlanadi^[106]. Sapir-Whorf gipotezasiga koʻra, til ijtimoiy hodisa sifatida insonlarning dunyoni idrok etishi va tushunishiga taʼsir koʻrsatadi yoki uni butunlay belgilab beradi^[107].

Ekzistensializm inson mavjudligining mohiyatini oʻrganuvchi falsafiy taʼlimotdir. Uning asosiy gʻoyalaridan biri shuki, mavjudlik mohiyatdan oldin keladi. Bu degani, mavjudlik mohiyatga qaraganda asosiyroq hisoblanadi. Bu bilan, insonning tabiati va maqsadi oldindan mavjud boʻlmaydi, balki yashash jarayonida rivojlanadi. Ushbu qarashga koʻra, insonlar ichki maʼnosi yoʻq dunyoga tashlab qoʻyiladi. Ular oʻz hayotlarining maqsadi va maʼnosini oʻzlari belgilashlari kerak boʻladi. Ekzistensialistlar bu gʻoyadan kishining oʻz hayotini faol shakllantirishda erkinlik va mas’uliyatning ahamiyatini oʻrganish uchun foydalanadi^[108]. Feminist ekzistensialistlar jinsning inson mavjudligiga, xususan, erkinlikka koʻrsatadigan taʼsirini oʻrganadi^[109]. Nufuzli ekzistensialistlar orasida Søren Kierkegaard (1813—1855), Friedrich Nietzsche (1844—1900), Jean-Paul Sartre (1905—1980) va Simone de Beauvoir (1908—1986) kabi shaxslar bor^[110]. Ekzistensializm sotsiologiyada inson mavjudligining ahamiyati haqidagi mulohazalarga taʼsir koʻrsatgan. Ekzistensial sotsiologiya insonlar ijtimoiy dunyoni qanday idrok etishlari va voqelikni qanday shakllantirishlarini oʻrganadi^[111]. Mavjudlik nazariyasi jamiyatdagi mavjudlikning vaqt jihatiga eʼtibor qaratadigan nisbatan yangi yondashuvdir. U insonlar intilayotgan hayotiy muhim bosqichlarning ularning hayotiga qanday taʼsir koʻrsatishini oʻrganadi^[112].

Matematiklarni koʻpincha maʼlum bir matematik obyektlarning mavjudligi qiziqtiradi^[113]. Misol uchun, sonlar nazariyasi mutaxassislari muayyan oraliqda qancha tub son borligini aniqlashga harakat qiladi^[114]. Maʼlum bir tavsifga mos keladigan kamida bitta matematik obyekt mavjud ekanligini tasdiqlovchi qoida mavjudlik teoremasi deb yuritiladi^[115]. Matematik metafiziklar matematik obyektlarning nafaqat matematik aksiomalar nuqtai nazaridan, balki reallikning asosiy tuzilishining bir qismi sifatida ham mavjudligini oʻrganadilar^[116].

• Solipsizm

1. ↑ Metafizika falsafaning borliq, obyektlar va ularning xususiyatlari, imkoniyat va zaruriyat, fazo va vaqt, sabab, materiya va ong kabi eng asosiy jihatlarini o‘rganadigan sohasi hisoblanadi^[8]. Ontologiya, uning bir boʻlimi sifatida, mavjudlik mohiyatini va borliq kategoriyalarini oʻrganadi^[9]
2. ↑ Universallar turli individual obyektlarning umumiy xususiyatlarini ifodalovchi umumiy belgilar hisoblanadi. Masalan, banan va kungaboqar - har ikkisi ham sariq universal xususiyatini namoyon etuvchi alohida obyektlardir^[28]
3. ↑ Ma’lum xususiyatga ega bo‘lsagina bu obyekt mavjud hisoblanadi^[30]

Vikiomborda Mavjudlik haqida turkum mavjud

Vikiiqtibosda Mavjudlikga tegishli iqtiboslar mavjud.

Vikilugʻatda mavjudlik nomli maqola mavjud.

• The Concept of Existence: History and Definitions from Leading Philosophers

"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Mavjudlik&oldid=5349805" dan olindi