Korikoslu Hayton

Korykoslu Hayton (ayrıca Hethum, Het'um ve varyantları;^[1] Ermenice: Հեթում Պատմիչ; y. 1240 – y. 1310/1320^[2]) bir Orta Çağ Ermeni asilzade, keşiş ve tarih yazarıdır.

Hayton La Flor des estoires de la terre d'Orient ("Doğu Tarihlerinin Çiçeği";^[2] Latince: Flos historiarum terre Orientis) kitabının yazarıdır. Asya tarihi, özellikle Müslüman fetihleri ve Moğol istilası hakkında, 1307'de Papa V. Clemens'in isteği üzerine Poitiers'deyken yazdırdığı tarih yazımı çalışması. Eski Fransızca orijinal metin, aynı zamanda Latince bir çeviri de hazırlayan Nicolas Faulcon tarafından kaydedildi. Bu çalışma Geç Orta Çağ'da geniş çapta yayıldı ve Batı Avrupalıların Doğu hakkındaki görüşlerini şekillendirmede etkili oldu.^[3]

Kilikya'daki Ermeni Hethumid Hanedanı'nın etkili bir üyesi olan Hayton, Korikos'un lordu prens Oshin'in (ö. 15 Ocak 1265) oğlu ve kral I. Hethum ile diplomat, yargıç ve askeri subay Sparapet Sempad'in küçük erkek kardeşiydi.^[2][4] Muhtemelen y. 1230 ve 1245'te Korikos şehrinin valisi oldu.^[5]

1299'da Marian yeminini yerine getirmek için Paris'e hac yolculuğu yapmıştır. 1305 yılında Kıbrıs'ta Bellapais Manastırı'nda Premontestian tarikatına katılmıştır. Kıbrıs kronolojisi, Hayton'un 1294'te küçük kuzeni Kral II. Hethum'a karşı komplo kurması nedeniyle sürgüne zorlandığını göstermektedir. 1307'de, oradaki Premostensian manastırından önce olduğu gibi, Papa V. Clemens'in ana ikametgâhı olan Poitiers'teydi.^[6] Papa'nın isteği üzerine Tarih çalışmasını burada yazdırdı. Poitiers'deki siyasi amacı Kıbrıs'ın sevilmeyen kralı II. Henri'ye karşı Kıbrıs tahtını gasp eden Surlu Amalrik'in desteğini kazanmak^[4] ve Moğollarla ittifak halinde yeni haçlı seferini savunmaktı. II. Hethum'un 1307'de öldürülmesinin ardından Hayton, Kilikya Ermenistanı'na dönmüş ve burada manastır hayatını geride bırakarak silahlı kuvvetlerin komutanı olmuştur. Ölüm tarihi bilinmemektedir; en son 1309'da hayatta olduğu ve Amalrik adına hareket ettiği kaydedilmiştir. 1314 yılında Adana Konsili'nde mevcut olduğu kaydedilen bir Haytonus, Armeniorum dux generalis'in Korikoslu Hayton ile özdeşleştirilmesi yönündeki öneri (Charles Kohler tarafından 1906 Tarih baskısının önsözünde yapılmıştır), Hayton Ermeni isminin her yerde bulunması sebebiyle ana akımda kabul görmemiştir.

Hayton'un kızı Korikoslu Isabel (1282-1310), 1307'den 1320'ye kadar Kilikya Ermenistanı'nın kralı II. Levon'un oğlu Oshin ile evli kalmıştır. Oğlu Korikoslu Oshin, 1320'den itibaren Kilikya Ermenistanı'nın naibi olmuştur, bu da muhtemelen Hayton'un artık hayatta olmadığını göstermektedir.^[7]

Hayton, Fransa'dayken Orta Çağ'ın ilk coğrafyalarından biri olan Asya coğrafyasını La Flor des estoires de la terre d'Orient ("Doğu Tarihlerinin Çiçeği" Latince: Flos historiarum terre Orientis) derledi. Eser, eşit olmayan uzunluklarda dört kitaptan oluşuyor, ana kısmı 3. kitapta yer alıyor ve bundan sonra eserin tamamı bazen Moğolların ve Moğol istilalarının tarihini veren "Tatarların Tarihi" olarak anılmaktadır.

Hayton, Moğol tarihi için Möngke Han'ın (1250'ler) hükümdarlığına kadar olan dönemi kaynak olarak Estoires des Tartars ("Tatarların Tarihi") olarak adlandırır; daha yakın tarihli olaylar için ise büyük amcası kral I. Hethum ve onun deneyimlerine güvenir. Ayrıca Haçlı Seferleri tarihi hakkında batılı kaynaklardan bilgi alır ve büyük olasılıkla Giovanni da Pian del Carpine ve Marco Polo'nun seyahat günlüklerinden yararlanır.

I. Kitap, Asya coğrafyasını Hitay (Çin), Tars (Uygurlar), Türkistan, Harezmiye, Kumanya, Hindistan, İran, Medya, Ermenistan, Gürcistan, Keldani, Mezopotamya, "Türklerin Ülkesi" (Selçuklular) ve Suriye krallıklarına bölünmüş olarak tanımlar.

II. Kitap, "Sarazenlerin Efendiliği"ni, yani 7. yüzyıldaki Müslüman fetihlerini ve sonraki Halifeleri anlatır.

"Tatarların Tarihi" olarak bilinen 3. Kitap, Moğol İmparatorluğu'nun yükselişini ve Yakın Doğu'daki son olayları, özellikle de Ermeni krallığının tarihi ve onun Moğol İlhanlıları ile etkileşimini anlatıyor. 1236'dan beri ona bağlıydı.

Kitap 4, Kutsal Topraklar'da yenilenen bir haçlı seferinin sonuna kadar Hristiyan âleminin Moğol İmparatorluğu ile önerilen ittifakını tartışıyor. Çalışma, Hayton'un İlhanlılarla ittifak halinde düzenlenmesini önerdiği yeni bir Haçlı seferi planıyla son buluyor. Hayton'un bu İlhanlı ittifakını desteklemesi ve ayrıca o günün karmaşık Ermeni ve Kıbrıs siyasetindeki bazı partilerle olan ilişkisi, bu çalışmayı oldukça taraflı hale getiriyor.^[9] Bu nedenle Hayton, İlhan Hülagü'nün Suriye'yi (1259-60) oldukça yıkıcı bir şekilde istila etmesiyle ilgili anlatımında olduğu gibi, Moğol eylemlerine papalık dinleyicilerinin ilgisini çekecek nedenler atfetmeye her zaman heveslidir:

Han, Kutsal Toprakları Sarazenlerden alıp Hıristiyanlara teslim etmek için Kudüs'e gitmek istiyordu. Kral I. Hethum bu istekten çok memnun kaldı ve çok sayıda yaya ve atlı adamı bir araya topladı, çünkü o dönemde Ermenistan Krallığı o kadar iyi bir durumdaydı ki, kolaylıkla 12.000 atlı askere ve 60.000 yaya askere sahipti.^[10]

Hayton, metnini Fransız dilini kullanarak Nicolas Faulcon'a yazdırdı. Faulcon daha sonra Fransızca metninin Latince çevirisini hazırladı. Eser 1307 yılında tamamlanarak Papa V. Clemens'e sunuldu. Faulcon'un metni, toplam 18'i Fransızca metin ve 32'si Latince metin olmak üzere çok sayıda el yazmasında korunmuştur (bunlardan ikisi bağımsız tanık değil, not defterleri veya varyantların indeksleridir). Bu el yazmalarından bazıları hala 14. yüzyılın ilk yarısına tarihlenmektedir. Fransızca metin için: Torino Üniversitesi Kütüphanesi IV.30, Paris BNF nouv. ek olarak Fr. 886, Viyana milli kütüphanesi no. 2620; Latince metin için: Paris BNF lat. 5515 ve enlem. 14693.^[11] Faulcon'un Latince metninden Jean le Long tarafından 1351'de çevrilen başka bir Fransızca metin daha vardır (3 el yazmasında korunmuştur). Ayrıca, Hospitallers'ın büyük ustası Juan Fernández de Heredia için yapılmış bir Aragonca tercümesi, ayrıca muhtemelen aynı kökene sahip eski bir Katalanca tercümesi ve muhtemelen VIII. Henry için yapılmış olan 16. yüzyıla ait bir İngilizce el yazması bulunmaktadır. Editio Princeps, Faulcon'un Fransızca metnine dayanılarak 1510'da Paris'te hazırlandı. Faulcon'un Latince metni Haguenau (1529), Basel (1532) ve Helmstedt 1585'te, Jean le Long'un Paris'teki Fransızca versiyonunda (1529) yayınlandı.

Richard Pynson'un İngilizce çevirisi (İngilizce el yazması metninden bağımsız olarak) 1520'lerde Londra'da basıldı. Diğer çeviriler Almanca (Strazburg 1534), Hollandaca (Antwerpen 1563), İtalyanca (Venedik 1559, 1562, 1562) ve İspanyolca (Córdoba 1595) versiyonlarını içeriyordu.

Metnin modern bir baskısı (modern Fransızca çeviri ve yorumlarla birlikte) Jean Dardel tarafından 1906'da Recueil des historiens des croisades için hazırlandı.^[12]

Özel

Genel

• Demurger, Alain (2009). The last Templar : the tragedy of Jacques de Molay. Londra: Profile. ISBN 978-1846682247. 
• Jackson, Peter (2005). The Mongols and the West: 1221-1410. Longman. ISBN 978-0-582-36896-5. 
• Grousset, René (1935). Histoire des Croisades III, 1188-1291 (Fransızca). Editions Perrin. ISBN 2-262-02569-X. 
• Mutafian, Claude (2001) [1993]. Le Royaume Armenien de Cilicie (Fransızca). CNRS Editions. ISBN 2-271-05105-3. 
• Richard, Jean (1999). The Crusades: c. 1071-c. 1291. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-62566-1. 
• Runciman, Steven (1987) [First published in 1952-1954]. A History of the Crusades 3. Penguin Books. ISBN 978-0-14-013705-7. 
• Stewart, Angus Donal (2001). The Armenian Kingdom and the Mamluks: War and diplomacy during the reigns of Het'um II (1289-1307). BRILL. ISBN 90-04-12292-3. 

Wikimedia Commons'ta Korikoslu Hayton ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.

• Jackson, Peter (2016). "HAYTON". Encyclopaedia Iranica. 
• Flowers of the Histories of the East by Hayton of Corycus (English translation)