ჰაიტონ კოიკუსელი

ჰაიტონ კოიკუსელი
დაბადების თარიღი	1240-იანი წლები
გარდაცვალების თარიღი	1310-იანი წლები
გარდაცვალების ადგილი	პუატიე[1]
საქმიანობა	ბერი, ისტორიკოსი, გეოგრაფი, მწერალი
ეროვნება	სომეხი
Magnum opus	La flor des estoires d'Orient
შვილ(ებ)ი	Oshin of Korikos და Kostandin of Korikos
ნათესავ(ებ)ი	ჰეთუმ მეორე (ბიძაშვილი) ჰეტუმ პირველი (ძმა) სუმპად სპარაპეტი (ძმა)
ჰაიტონ კოიკუსელი ვიკისაწყობში

ჰაიტონ კოიკუსელი (აგრეთვე ჰეთუმი, ჰეტუმი, სომხურად ცნობილი როგორც Հեթում Պատմիչ ჰეტ ოუვმ პატიმიჩ ,,ჰეთუმ ისტორიკოსი"; დ.1240 - გ. 1310/1320 ) — შუა საუკუნეების სომეხი დიდგვაროვანი, ბერი და ისტორიოგრაფი.

ჰეიტონი არის ავტორი La Flor des estoires de la terre d'Orient (,,აღმოსავლეთის ისტორიის ყვავილი";^[2] ლათ. Flos historiarum terre Orientis), ისტორიოგრაფიული ნაშრომი აზიის ისტორიის შესახებ, რომელიც განსაკუთრებით მუსლიმანებს ეხება. წიგნი ეხება დაპყრობებს და მონღოლთა შემოსევას, რაც მან პაპ კლემენტ V- ის თხოვნით დაწერა 1307 წელს, როდესაც იგი პუატიეში იმყოფებოდა. ძველი ფრანგული ორიგინალი ტექსტი ჩაწერა ერთმა ნიკოლას ფოლკონმა, რომელმაც ასევე მოამზადა ლათინური თარგმანი. ნაშრომი ფართოდ გავრცელდა გვიან შუა საუკუნეებში და მნიშვნელოვანი გავლენა მოახდინა აღმოსავლეთის შეხედულებების ჩამოყალიბებაში.^[3]

როგორც კილიკიაში სომეხი ჰეთუმიდების დინასტიის გავლენიანი წევრი, ჰეიტონი იყო თავადი კორიკიის მმართველის, ოშინის ვაჟი (გ. 15 იანვარი, 1265) და მეფე ჰეთუმ I- ის და სმბატ სპარაპეტის უმცროსი ძმა (გ. 1298 წლის შემდეგ) მემატიანე და სამეფოს კონსტანტი (დ. 1276).^[4] სავარაუდოდ დაიბადა 1230- დან 1245 წლებში იგი დაინიშნა ქალაქ კორიკუსის მმართველად.^[5]

1299 წელს ის იმყოფებოდა პარიზში. 1305 წელს შეუერთდა პრემიმონსტრატენზიელთა ბრძანებას კვიპროსში, ბელაპასის სააბატოში. კვიპროსის ქრონოლოგია მიანიშნებს, რომ ჰეიტონი აიძულეს გადასახლებულიყო 1294 წელს, რადგან მან შეთქმულება გამართა თავისი უმცროსი ბიძაშვილის, მეფე ჰეთუმ II– ის წინააღმდეგ. 1307 წლისთვის იგი იყო პუატიეში, პაპ კლემენტ V– ის მთავარ რეზიდენციაში. სწორედ აქ შექმნა მან თავისი ისტორია პაპის თხოვნით. პუატიეში მისი პოლიტიკური მიზანი იყო დახმარების მოპოვება ტვიროსის ამალრიკისთვის, რის შედეგადაც კვიპროსის მეფე ჰენრი II-ს ტახტიდან ჩამოაგდებდნენ. მას სხვა მიზანიც ჰქონდა, როგორიცაა მონღოლებთან ალიანსში ახალი ჯვაროსნული ლაშქრობის ადვოკატირება. 1307 წელს ჰეთუმ II- ის მკვლელობის შემდეგ, ჰეიტონი დაბრუნდა კილიკიან სომხეთში, სადაც დატოვა სამონასტრო ცხოვრება, იგი გახდა კონსტებლი, შეიარაღებული ძალების მეთაური. მისი გარდაცვალების თარიღი უცნობია; იგი ბოლოს დაფიქსირდა, როგორც ცოცხალი იყო 1309 წელს, რა დროსაც მოქმედებდა ამალრიკის სახელით.

ჰეიტონის ქალიშვილი იზაბელი (1282-1310) დაქორწინდა ლეონი II- ის ვაჟზე და კილიკიანი სომხეთის მეფეზე ოშინზე. 1307 წლიდან 1320 წლამდე. მისი ვაჟიშვილი კორიკუსი გახდა კილიკიელი სომხეთის მეფე 1320 წლიდან, რაც სავარაუდოდ მიუთითებს იმაზე, რომ ჰეიტონი ამ პერიოდში ცოცხალი აღარ უნდა ყოფილიყო.^[6]

საფრანგეთში ყოფნისას ჰეიტონმა შეადგინა შუა საუკუნეების ერთ-ერთი პირველი აზიის გეოგრაფიული აღწერა, La Flor des Estoires d'Orient (ლათ. Flos Historiarum Terre Orientis, ,,აღმოსავლეთის ისტორიების ყვავილი”). ნაშრომი შედგება არათანაბარი სიგრძის ოთხი წიგნისგან, ძირითადი ნაწილი არის მესამე წიგნი, რის შემდეგაც ზოგჯერ მთელ ნაშრომს მოიხსენიებენ როგორც "თარტარის ისტორია", რომელშიც მოცემულია მონღოლებისა და მათი შემოსევების ისტორია.

მონღოლების ისტორიას ჰეიტონი ასათაურებს როგორც Estarires des Tartars (,,ტარტართა ისტორია"), როგორც მისი წყარო იმ დროისთვის, მანგკე ხანის მეფობამდე (1250-იანი წლები), ხოლო ბოლოდროინდელი მოვლენებისათვის, - ბიძია, მეფე ჰეთუმ I და საკუთარ გამოცდილებებზე დაყრდნობით. დასავლეთის წყაროებიდან ის ასევე იშველიებს ჯვაროსნული ლაშქრობების ისტორია და, სავარაუდოდ, იგი იყენებს ჯოვანი და პიან დელ კარპინის და მარკო პოლოს მოგზაურობებსაც.

პირველ წიგნში აღწერილია აზიის გეოგრაფია, რომელიც იყოფა კათეის (ჩინეთი), ტარსის (უიგურთა), თურქესტანის, ხვარაზმიას, კუმანიის, ინდოეთის, სპარსეთის, მედიის, სომხეთის, საქართველოს, ქალდეას, მესო��ოტამიის, ,,თურქთა მიწად” (სელჩუკები) და სირიად.

მე -2 წიგნში მოცემულია ,,სარაცინების ბატონობა", ანუ მე -7 საუკუნის მუსლიმთა დაპყრობები და შემდგომი ხალიფატები.

წიგნი 3, ცნობილი როგორც ,,თარტარის ისტორია", მოგვითხრობს მონღოლეთის იმპერიის აღზევებისა და ახლო აღმოსავლეთში ბოლოდროინდელი მოვლენების შესახებ, განსაკუთრებით სომხეთის სამეფოს ისტორიასა და მონღოლეთის ილხანობასთან ურთიერთობის შესახებ. ინფორმაცია დაწყებულია 1236 წლიდან.

მე -4 წიგნში განხილულია ქრისტიანული სამყაროს შემოთავაზებული მოკავშირეობა მონღოლთა იმპერიასთან წმინდა ქვეყნებში განახლებული ჯვაროსნული ლაშქრობის დასრულებამდე. სამუშაოები მთავრდება ახალი ჯვაროსნული ლაშქრობის გეგმით, რომელიც ჰეიტონის შემოთავაზებით უნდა მოეწყო ილხანებთან ალიანსში. ჰეიტონის მიერ ილხანიდების ამ ალიანსის პოპულარიზაცია და ასევე გარკვეულ პარტიებთან კავშირი სომხეთისა და კვიპროსის რთულ პოლიტიკაში, ამ ნაშრომს საკმაოდ ტენდენციურს ხდის.

1. ↑ Czech National Authority Database
   <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q13550863"></a>
2. ↑ Het'um the Armenian. Het'um the Historian's History of the Tartars [Flower of Histories of the East]. Translated by Bedrosian, Robert. pp. 7
3. ↑ Jackson, p. 334
4. ↑ "ARMENIA". fmg.ac. Retrieved 2017-03-26
5. ↑ Demurger, Alain (2009). The last Templar : the tragedy of Jacques de Molay. London: Profile. ISBN 978-1846682247. p.115
6. ↑ Mutafian, Claude (2001) [1993]. Le Royaume Armenien de Cilicie (in French). CNRS Editions. ISBN 2-271-05105-3.