Atlas (mitoloji)

Atlas
Atlas
	Farnase Atlası adlı bu heykel, bilinen en eski göksel küreyi taşırken betimlenmiştir.
Kişisel bilgileri
Eşi	Pleione
Çocukları	Hyades, Pleiades
Ebeveynleri	İapetos (baba); Asya veya Klymene (anne);
Kardeşleri	Prometheus, Epimetheus, Menoitios.

Atlas, Yunan mitolojisinde Titan soyundan bir kişilik olup, Titanlar ile Olymposlu tanrılar arasında yaşanan iktidar savaşının sonunda Gökkubbe'yi taşımakla cezalandırılmıştır.

Ozan Hesiodos’a göre “Atlas dünyanın son bulduğu (en batıda) bir yerde güzel sesli Akşam Perilerinin (Hesperides) karşısında dimdik ayakta durup Gökkubbe’yi taşımaktadır. Zeus’un ona biçtiği yazgı budur.”^[1]^[2] Homeros'a göre de Atlas yer ile göğü birbirinden ayrı tutan sütunlara omuzlarıyla destek verir.^[3] Atlas, mitolojide kahramanlıklarıyla tanınan Perseus ve Herakles'in yer aldıkları söylencelerde onlarla karşılaşmış, serüvenlerinin bir karakterini oluşturmuş, Perseus'la karşılaşmasının sonucunda Kuzeybatı Afrika'daki Atlas Dağları ile özdeşleşmiştir.

Kimliği

Atlas altı erkek Titan kardeşten biri olan İapetos ile Okeanid'lerden Asia veya Klymene'nin oğluydu. Üç erkek kardeşi vardı: Prometheus, Epimetheus ve Menoitios. Atlas'ın grup isimleriyle anılan birçok kız çocuğu oldu: Hesperides, Hyades, Pleiades. Söylencelerde kendi isimleriyle öne çıkanlar Pleiades'ten Kalypso ve Maia’dır. Maia, Hermes'i doğurmuştur. Atlas'ın eşleri arasında Hesperis ile Pleione'nin isimleri geçer.^[4]

Mitoloji

Cezalandırma

Titanomakhia iktidar savaşında Atlas, kardeşlerinden Menoitios ile birlikte Titanların safında yer almıştı. Karşı saftaki Zeus, amcaları Yüz Kollu Devler’i hapsoldukları yeraltından çıkarıp kendi yanında savaşa sokunca Titan'ları yendi ve Atlas dışında hepsini Tartaros'a gönderdi.^[5] Atlas'ı da omuzlarında Gökkubbe'yi taşımakla cezalandırdı.^[1]^[2]

Söz konusu ceza bazen yanlış anlaşılmış; Atlas omuzlarında dünyayı (yerküreyi) taşıyormuş gibi algılanmıştır. Oysa klasik sanat yapıtları Atlas'ı yerküreyi değil, gökkubbeyi taşırken g��sterir. Örneğin 2. yüzyıl ortalarına tarihlenen Farnese Atlası adlı ünlü heykelde Atlas'ın omuzladığı küre gece göğünü yansıtır, çünkü üzerinde kabartma olarak takımyıldızlar yer almaktadır, yani o küre yerküre değil, gökkubbedir. Heykeldeki kürenin katı görünümü ve heykelin bulunduğu 16. yüzyılda dünya haritalarının Atlas betimlemeleri ve kapak isimleriyle kullanımda yaygınlaşmasının söz konusu yanlış algılamaya yol açmış olduğu düşünülür. ^{[not 1]}

Perseus’la karşılaşma

Torbasında Medusa başıyla Libya çölleri üzerinde yol alan Perseus'un Atlas'la karşılaşmasını Ovidius Dönüşüm öykülerinden birinde anlatır. Fakat bu anlatıda Atlas bir kraldır. Perseus onun kralı olduğu en uç diyarda (en batıda) dinlenmek için durur. Altın elma veren ağacın bulunduğu bahçe buradadır. Perseus dostça bir davranışla kendini Zeus'un soyundan biri olarak tanıtır ve dinlenmek için bir yer göstermesini ister. Atlas o anda halası Themis’ten duyduğu bir kehaneti anımsar. Buna göre Zeus’un soyundan gelen biri altın elmaları çalmak isteyecektir. Atlas sözlerine inanmadığını söyleyerek ve kaba güç kullanarak Perseus’u kovar. Perseus da torbasından Medusa’nın başını çıkarıp Atlas’ın yüzüne tutar. Atlas taşlaşmaya, bulunduğu yerde bir dağ oluşmaya başlar. Başı dağın zirvesini, omuzları bayırları, saçlarıyla sakalı ormanları oluşturur.^[6]

Herakles’le karşılaşma

Herakles’in zorlu işlerinden on birincisi, bilinen coğrafyanın en batısındaki bir bahçede dikili bir elma ağacından üç elma koparıp getirmekti. Bu ağacı düğün hediyesi olarak Hera’ya ninesi Gaia vermişti. Dallarından altın elmalar sarkan ağacını ve bulunduğu bahçeyi korumak için Hera, Atlas’ın kızlarından Hesperides grup ismiyle anılan üç kızkardeşi görevlendirmiş, onlara güvenmekle yetinmeyerek Ladon adında yılansı bir ejderi ağacın altına bekçi koymuştu. Baba Atlas kızlarından fazla uzakta değildi, omuzlarındaki yüküyle bahçeye bakan bir tepede duruyordu.

Herakles Atlas’ın karşısına çıkıp da kızlarının bahçesinden üç altın elma almak için geldiğini söylediğinde Atlas sevindi, çünkü altın elmaları almaya giderken Gökkubbe’yi Herakles’in sırtına yükleyecekti; anlaştılar. Herakles yükü sırtladı. Fakat üç altın elmayla geri döndüğünde Atlas yan çizdi. Elmaları kendi götürmek istedi. Herakles bu kurnazlığa başka bir kurnazlıkla karşılık verdi: Sırtına bir altlık koyuncaya kadar Gökkubbe’yi sırtlamasını rica etti. Atlas bu oyuna kanınca Herakles elmaları alıp uzaklaştı.^[7]

Perseus – Herakles – Atlas karşılaşmalarındaki anakronizm

Söz konusu karşılaşmaların kronolojik bağlamda irdelenmesi şu soruya yol açmıştır: Perseus Atlas’ı dağa dönüştürmüş olsaydı Herakles Atlas ile karşılaşabilir miydi? Herakles Perseus’tan çok daha sonraki bir zamanda yaşadığına göre bu sorunun yanıtı ‘hayır’ olacaktır. Diğer bir deyişle Herakles on birinci zorlu işinde Hesperides bahçesinden altın elmaları almaya geldiğinde orada Atlas'la karşılaşması olanaksızdı, çünkü Atlas, Herakles'in annesinin dedesi olan Perseus tarafından yıllar önce dağa dönüştürülmüş bulunuyordu.^{[not 2]} Tanınmış mit yazarı Robert Graves bu durumu şöyle belirtir: “Bazıları Perseus’un Atlas’a Medusa’nın başını gösterip onu taşlaştırdığını söyler, fakat Perseus’un Herakles’in uzak bir atası olduğunu unuturlar.”^[8]

Diğer Atlas’lar

Atlantis’in kralı

Platon'a göre Atlantis'in ilk kralının adı da Atlas'tı, fakat bu Atlas deniz tanrısı Poseidon ile ölümlü bir kadın olan Kleito'nun oğluydu.^[9]

Mauretania kralı

Atlas Dağları'nın içinde bulunduğu, günümüzde Cezayir'in ortasından Fas kıyılarına uzanan geniş kıyı şeridine Romalılar Mauri'lerin ülkesi deyişinden hareketle Mauretanya adını koymuşlardı. 16. yüzyılın sonlarında Felemenkli Gerardus Mercator (1512-1594) düzenlediği ilk harita kitabını Atlas adıyla yayımlarken amacını da ifade etmişti: “Bilge filozof, matematikçi ve gökbilimci Mauretanya kralı Titan Atlas’ı onurlandırmak için.” ^[10]

Kültürel etki

Atlas'ın en iyi bilinen kültürel yansıması haritacılık alanında olmuştur. Hazırladığı bir dizi haritayı 1570'de Roma’da yayımlayan Antonio Lafreri yapıtının ilk sayfasını oluşturan gravürde küresini taşıyan Atlas’ın çizimine yer vermiş, fakat ismini kullanmamıştır. Buna rağmen Lafreri'nin harita kitapları ‘Lafreri atlasları’ olarak anılır. Lafreri’nin çağdaşı Gerardus Mercator ise hazırlayıp yayımladığı harita kitaplarında Atlas’ın hem ismine hem de betimlemelerine yer vermiştir.^[11] Böylece "Atlas", coğrafya, tarih üzerine bilgi vermek için derlenmiş harita derlemelerinin adı olmuştur.

Psikolojide Atlas'ın ismi ve omuzlarında taşıdığı yük metaforik bağlamda ‘Atlas Kişiliği’ tanısının oluşmasına yol açmıştır. Bu tanı çocukluğunu normal bir bakım altında yaşamaktan yoksun bırakılarak zorlu yaşam koşullarında bir yetişkin gibi sorumluluk üstlenmek, kendisi bakıma gereksinim duyarken başkalarına yardımcı olmak, onların iş yükünü kendi sırtında duyumsamak zorunda kalan ve yetişkinliğe vardığında geçirdiği deneyimden dolayı kendi gereksinimlerini saptamada, bakımını düzenlemede zorluk, endişe ve depresyon yaşayan bir kişiye konmaktadır.^[12]

Rus kökenli Amerikan felsefeci ve yazar Ayn Rand'ın 1957'de yayımladığı dördüncü ve son romanı ‘Atlas shrugged’ (Atlas omuz silkti veya Atlas silkindi) ismini taşır. Roman, distopik bir siyasal ortamda sırtlarında modern dünyayı taşıyan, bunun için bedel ödeyen, kapitalist ve entelektüel modern Atlas'ları işlemektedir.

İnsan anatomisinde omurganın en üst kısmındaki ilk boyun omuruna "Atlas" denilmektedir.

Galeri

Atlas, Melbourne'de bir binada göküreyi sırtlıyor
'Nautilus Kupası. Saray ziyafetlerinde kullanılan bu içki kabı, Atlas'ı sırtında deniz kabuğundan kabı tutarken tasvir ediyor.^[13] The Walters Art Museum
Atlas Heykeli, Santiago de Compostela
Lee Lawrie'nin dev bronz heykeli, Rockefeller Center, New York

Notlar

^ Söz konusu heykele adını veren Kardinal Alessandro Farnese, heykeli 1562’de satın alarak villasındaki koleksiyona koydu. Sonraki yıllarda mirasçıları heykeli halen bulunduğu Napoli Arkeoloji Müzesi’ne bağışladılar.
^ Perseus, Medusa serüveninden dönüş yolculuğu sırasında Habeş diyarında prenses Andromeda’yı deniz canavarından kurtardıktan sonra onunla evlenmişti. Oğulları Miken kralı Elektryon’un kızı Alkmene, kocası Amphitryon görünümünde kendisine yaklaşan Zeus’tan hamile kalmış ve Herakles’i doğurmuştu.

Kaynakça

^ ^a ^b Hesiodos, Theogonia, 517-520
^ ^a ^b "Hesiod, Theogony, line 507". www-perseus-tufts-edu.translate.goog. 4 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Mart 2022.
^ Homeros, Odysseia, I-54
^ Hesiodos, Theogonia, 505-515
^ Hesiodos, Theogonia, 630-725
^ Ovidius, Dönüşümler, IV-630-663
^ Apollodoros, Bibliotheka, II-V-11
^ Graves, Robert, The Greek Myths, Cilt 1, Bölüm 39/d.
^ Platon, Kritias.
^ https://mathshistory.stndrews.ac.uk/Biographies/Mercator_Gerardus^{[ölü/kırık bağlantı]}. (University of St.Andrews, Scotland)
^ "Arşivlenmiş kopya". 19 Nisan 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Mayıs 2022.
^ The British Psychological Society – Psychology and Psychotheraphy (Dergi), December 1993, Atlas personality.
^ "Nautilus Cup". The Walters Art Museum. 3 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi.

[6] Söz konusu heykele adını veren Kardinal Alessandro Farnese, heykeli 1562’de satın alarak villasındaki koleksiyona koydu. Sonraki yıllarda mirasçıları heykeli halen bulunduğu Napoli Arkeoloji Müzesi’ne bağışladılar.

[9] Perseus, Medusa serüveninden dönüş yolculuğu sırasında Habeş diyarında prenses Andromeda’yı deniz canavarından kurtardıktan sonra onunla evlenmişti. Oğulları Miken kralı Elektryon’un kızı Alkmene, kocası Amphitryon görünümünde kendisine yaklaşan Zeus’tan hamile kalmış ve Herakles’i doğurmuştu.

[:0-1] Hesiodos, Theogonia, 517-520

[www-perseus-tufts-edu.translate.goog-2] "Hesiod, Theogony, line 507". www-perseus-tufts-edu.translate.goog. 4 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Mart 2022.

[3] Homeros, Odysseia, I-54

[4] Hesiodos, Theogonia, 505-515

[5] Hesiodos, Theogonia, 630-725

[7] Ovidius, Dönüşümler, IV-630-663

[8] Apollodoros, Bibliotheka, II-V-11

[10] Graves, Robert, The Greek Myths, Cilt 1, Bölüm 39/d.

[11] Platon, Kritias.

[12] ttps://mathshistory.stndrews.ac.uk/Biographies/Mercator_Gerardus^{[ölü/kırık bağlantı]}. (University of St.Andrews, Scotland)

[13] "Arşivlenmiş kopya". 19 Nisan 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Mayıs 2022.

[14] The British Psychological Society – Psychology and Psychotheraphy (Dergi), December 1993, Atlas personality.

[15] "Nautilus Cup". The Walters Art Museum. 3 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi.

[1]