Komunizam

Dio serije članaka na temu
Komunizam
Koncepti Klasna borba Klasna svijest Besklasno društvo Kolektivizam Zajedničko vlasništvo Komuna Komunističko društvo Udruge Od svakog prema sposobnostima, svakome prema potrebama Ekonomija poklanjanja Proleterski internacionalizam Bezdržavno društvo Radničko samoupravljanje Odumiranje države Svjetska revolucija
Aspekti Komunistička država Komunistička partija Komunistička revolucija Komunistički simbolizam Komunizam i religija Historija komunizma
Varijante Marksistički Lenjinistički Marksističko-lenjinistički Trockistički Maoistički Lijevi Luksemburgistički Savjetni Titoistički Staljinistički Kastroistički Gevaraistički Hodžaistički Anarhistički Religijski Hrišćanski Evropski Svjetski Bezdržavni Nacionalni
Internacionale Savez komunista Prva internacionala Druga internacionala Treća internacionala Četvrta internacionala
Ličnosti Karl Marks Fridrih Engels Pjotr Kropotkin Herman Gorter Roza Luksemburg Antonio Gramši Vladimir Lenjin Lav Trocki Josif Staljin Nikita Hruščov Leonid Brežnjev Mao Cedung Lin Biao Enver Hodža Mihail Gorbačov Če Gevara Fidel Kastro Josip Broz Tito
Po regiji Kolumbija Kina Koreja Peru Filipini Poljska Rusija Sumatra Vijetnam Jugoslavija
Srodne teme Anarhizam Antikapitalizam Anti-komunizam Hladni rat Komunistički svijet Kritike komunizma Demokratski centralizam Diktatura proletarijata Lijeva politika Masovna ubijanja pod komunističkim režimima Makartizam Nova klasa Nova ljevica Pogledi na kapitalizam Post-komunizam Primitivni komunizam Naučni komunizam Naučni socijalizam Socijalizam Socijalistička ekonomija Sovjetski Savez
p r u

Komunizam je besklasno društvo bez aparata represije - države, ali se pod taj pojam laički koristiti ne samo za opisivanje tog budućeg socijalno-ekonomskog sistema, već i za marksističku teoriju, za ideologije koje podržavaju besklasni sistem (i.e. anarhizam), za socijalizam općenito, te političke i sindikalne pokrete koji se bore za socijalnu pravdu te pokušavaju sprovesti uvođenje socijalizma na putu prema komunizmu.

Komunizam su definirali Karl Marx i Friedrich Engels 1848. u knjižici sa naslovom "Manifest Komunističke partije" koja je bila prvo objavljena u Londonu. Komunistički manifest je definirao utopiju - komunizam gde svi rade i uzimaju prema svojim potrebama, a u takvom društvu ne postoji privatno vlasništvo nad sredstvima za proizvodnju, a funkcija države polako odumire. Mnoge ideje koje su Marx i Engels izneli nisu bile nove i one su se pojavile prije u dijelima Platona ("Država"), te u dijelu sir Thomasa Morea ("Utopija"), no oni su uskadili te ideje sa tadašnjim vremenom i shvaćanjima.

Komunistički manifest je nastao iz kritike tadašnjeg kapitalističkog društva i rastuće industrijalizacije u Europi i u SAD. Komunistički manifest je doveo do stvaranja komunističkih pokreta u mnogim zemljama, i u ranom 20. stoljeću je postala osnova boljševizma i Treće internacionale. Ideje komunizma u interpretaciji Vladimira Iljiča Lenjina dovele su do stvaranja Sovjetskog saveza i kasnijem rasprostranjenju socijalizma kao državnog poretka u mnogim zemljama svijeta (Državni socijalizam, vidi Popis socijalističkih država).

Kao društveni poredak, komunizam nije postignut ni u jednoj dosadašnjoj zemlji (v. marksističko-lenjinistička država, državni socijalizam i državni kapitalizam).

Karl Marks je smatrao da se društvo ne može preko noći transformisati iz kapitalističkog u komunistički oblika proizvodnje, već mora postojati prelazni period koji je Marks nazvao revolucionarna diktatura proletarijata. U praksi je Marxov koncept diktature proletarijata nad buržoazijom degenerirao u diktaturu nad narodom i marksisti su prvi uputili kritiku takvoj pojavi definirajući staljinizam antimodelom socijalizma. Marksov koncept komunističkog društva izniklog iz kapitalizma za sada ostaje samo teorija; zapravo, Marks je ostavio vrlo malo informacija o tome kako će komunističko društvo zapravo izgledati. Termin „komunizam“ ponikao u širenju antikomunističke histerije često se namjerno pogrešno koristi(o) da bi se označili politički i ekonomski režimi u kojima vladaju komunističke partije koje su tvrdile da su oličenje diktature proletarijata.

Krajem 19. veka, marksističke teorije su podstakle nastajanje socijalističkia partije širom Evrope, iako su nešto kasnije njihove ideološke platforme bile mnogo bliže ideji „reformističkog“ kapitalizmu sa sve slabijom težnjom da se taj kapitalizam ruši. Izuzetak je bila Ruska socijaldemokratska radnička partije. Jedno krilo partije, opštepoznato kao boljševici, na čelu sa Vladimirom Iljičom Lenjinom uspelo je da osvoji vlast u Rusiji nakon obaranja privremena vlade u Oktobarskoj revoluciji 1917. Godine 1918. ova partija promenila je ime u Komunistička partija, čime je po prvi put povučena jasna granična linija između komunizma i ostalih vidova socijalizma.

Nakon uspeha Oktobarske revolucije u Rusiji, socijalističke partije u mnogim drugim zemljama postaju komunističke partije sa ideološkim platformama različitog stepena vernosti novoj Komunističkoj partiji Sovjetskog Saveza. Nakon Drugog svetskog rata, komunisti su osvojili vlast u istočnoj Evropi, a 1949. Komunistička partija Kine je uspostavila Narodnu republiku Kinu, koja će kasnije slediti jedinstvenu ideološku stazu razvitka komunizma. Među ostalim državama Trećeg sveta koje su u nekom trenutku prihvatile prokomunističke vlade su Kuba, Severna Koreja, Severni Vijetnam, Laos, Angola i Mozambik. Do početka 80-ih skoro jedna trećina svetskog stanovništva živela je u socijalističkim državama.

Početkom 70-ih počeo se koristiti termin "evrokomunizam" da bi označio politiku zapadnoevropskih komunističkih partija koje su nastojale da prekinu sa tradicijom nekritičke i bezuslovne podrške Sovjetskom Savezu. Takve partije su bile politički aktivne i uspešne na izborima u Francuskoj i Italiji.

U Sjedinjenim Državama postoji duga istorija antikomunizma otelovljena, na primer, u Ukazu o propagandi iz 1918., zatim u ozloglašenim Palmerovim racijama, te u periodu makartizma. Međutim, mnogi regioni u Južnoj i Centralnoj Americi i dalje imaju jake komunističke pokrete različitih tipova.

Padom komunističkih vlada u istočnoj Evropi krajem 80-ih i raspadom Sovjetskog Saveza 8. decembra 1991. moć i uticaj komunista u Evropi drastično opada širenjem antikomunističke propagande u pomoć medija koji su potpuno u rukama kapitalističke klase ili u državnim rukama (tzv.javne televiije i radija). Ipak, oko četvrtine svetskog stanovništva još uvek živi u socijalističkim državama, najviše u Narodnoj Republici Kini.

Glavni članak: Istorija komunizma

Ideja komunizma ima dugu istoriju i pre Marksa i Engelsa. U antičkoj Grčkoj, ideja komunizma je bila povezana sa mitom o zlatnom dobu čovečanstva, o vremenu pre nastanka privatnog vlasništva, kada je društvo živelo u potpunoj harmoniji. Neki su tvrdili da su Platon sa svojom Republikom i neki antički politički teoretičari zagovarali komunizam u obliku zadrugarstva a da su rane hrišćanske sekte, posebno rana crkva (kao što je zapisano u Objavi apostola) te urođenička plemena pretkolumbovske Amerike praktikovali komunizam u vidu zadružnog života i zajedničkog vlasništva. Hrišćanski komunizam propagira ideju da je hrišćanstvo u svojoj osnovi bilo predviđeno da bude komunističko.

U svojoj raspravi Utopija iz 1516. Tomas Mor opisuje društvo zasnovano na zajedničkom vlasništvu nad imovinom, čije vođe upravljaju njim prema potrebi, a njemački revolucionar Thomas Münzer zastupa i ukidanje države. Fransoa Rable je takođe opisao takvo utopijsko društvo kroz mitski Telemski manastir. Edvard Bernštajn je u svom delu „Kromvel i komunizam“ iz 1895. tvrdio da je nekoliko grupa u Engleskom građanskom ratu, posebno Kopači, iskazalo jasne komunističke, agrarne ideale i da je stav Olivera Kromvela prema ovim grupama bilo u najboljem slučaju ravnodušan, a često i neprijateljski.^[1]

Kritike ideja privatnog vlasništva nastavljaju se u eri prosvećenosti u 18. veku kroz dela takvih umova kao što je, na primer, Žan Žak Ruso.

Reč „komunist“ skovao je Gudvin Barmbi 1840. (po francuskoj reči communisme) raspravljajući o egalitarizmu Grahusa Babefa, jednog od najradikalnijih učesnika Francuske revolucije 1789. te Abea Konstanta. Barmbi je vodio intenzivnu prepisku sa Engelsom pa je 1841. osnovao Londonsko komunističko propagandno društvo. "Utopijski socijalizam", termin koji je smislio Marks, nasuprot naučnom socijalizmu (termin koji je skovao Engels), označava sva utopijska društva i naselja koja su zamislili Robert Oven, Šarl Furije i Sen Simon.

Karl Marks je smatrao da se primitivni komunizam razvio iz prvobitnih ljudskih zajednica lovaca-sakupljača plodova. Kada je čovečanstvo postalo sposobno da proizvodi viškove, nastala je privatna imovina, pojavila se socijalna nejednakost koja je rezultovala pojavom klasnog društva, potom i feudalnog oblika proizvodnje, sve do ondašnjeg kapitalističkog društva dostignutog nasilnom primitivnom akumulacijom kapitala, a taj kapitalizam je delomično zasnovan na merkantilizmu. Marks je smatrao da će sledeći stepen društvene evolucije opet biti komunizam, ali komunizam daleko razvijeniji nego što je bio primitivni komunizam (a sve to u skladu sa Marksovom interpretacijom Hegelove dijalektike). Knjiga Uzajmna pomoć: Faktor evolucije teoretičara anarhističkog komunizma Petra Kropotkina daje brojne primere saradnje i uzajamne pomoći tokom ljudske istorije i u njoj se tvrdi da su oni u evoluciji ljudske vrste bili isto tako važni kao i rivalstvo i uzajamna borba, a možda i važniji.

U svom današnjem obliku, komunizam je potekao iz radničkog pokreta Evrope 19. veka. U to vreme, kako je industrijska revolucija napredovala, kritičari socijalisti su krivili kapitalizam za stvaranje nove klase nekvalifikovanih, gradskih radnika u fabrikama koji su radili pod teškim uslovima i za širenje jaza između bogatih i siromašnih. Engels, koji je živeo u Mančesteru, proučavao je formiranje čartističkog pokreta, dok je Marks napustio univerzitet da bi se upoznao sa proletarijatom u Francuskoj i Nemačkoj.

Glavni članak: Marksizam

Kao i ostali socijalisti, Marks i Engels predskazivali su kraj kapitalizma i svih sistema u kojima su, po njima, radnici eksploatisani. Ali dok su raniji socijalisti, njihovi prethodnici, bili naklonjeni dugoročnim društvenim reformama, Marks i Engels su verovali da je svetska revolucija neminovna i da se samo tako može ući u socijalizam.

Argumentujući neophodnost puta u komunizam, marksisti su dokazivali da je glavna karakteristika čovekovog života u klasnom društvu otuđenje (alijenacija), a jedino se u komunizmu u potpunosti može ostvariti koncept slobodnog čoveka. Ovde Marks sledi Hegelaov koncept po kom sloboda nije samo odsustvo prisile, već akcija (delanje) koje ima moralni sadržaj. Dalje, marksisti su smatrali da će komunizam ljudima omogućavati punu slobodu delovanja, ali i da će ljude stavljati u takve međusobne veze i odnose u kojima neće biti potrebe ni za kakvom eksploatacijom čoveka po čoveku. Dok je Hegel smatrao da je etički život čoveka kroz istoriju uglavnom bio vođen idejama, za Marksa komunizam nastaje i razvija se iz materijalne baze, a naročito razvojem sredstava za proizvodnju.

Marksisti tvrde da će proces klasnih sukoba i revolucionarne borbe rezultovati pobedom proletarijata i uspostavljanjem komunističkog društva u kome će privatno vlasništvo vremenom nestati i gde će sredstva za proizvodnju i život pripadati zajednici. Sam Marks je malo napisao o životu u komunizmu, dajući samo najosnovniji opis komunističkog društva. Jasno je da se radi o društvu obilja u kojem je čovekovo delanje podložno minimalnim ograničenjima. U popularnom sloganu koji je usvojio komunistički pokret, komunizam je svet u kom će „svako davati prema svojim mogućnostima, a primati prema svojim potrebama“. "Nemačka ideologija" je jedno od nekoliko Marksovih dela koji razrađuju komunističku budućnost:

"U komunističkom društvu, gde se niko ne bavi samo jednom delatnošću i gde se svako može usavršiti u bilo kojoj željenoj delatnosti, društvo reguliše proizvodnju uopšte i time mi omogućava da radim jednu stvar danas, a drugu sutra, da lovim ujutro, pecam poslepodne, hranim stoku uveče, kritikujem posle večere - dakle, sve što poželim u određenom trenutku, a da, uprkos tome, nikad ne postanem profesionalni lovac, ribar, stočar ili kritičar.}} ^[2]

Marks je neprekidno nastojao da ovu svoju viziju uklopi u pozitivističku naučnu teoriju o prelasku pravnog društva u komunističko, te, pomalo nategnuto, u političku teoriju koja bi objasnila zašto je potrebna revolucija da bi se to postiglo.

Do kraja 19. veka, termini „socijalizam“ i „komunizam“ često su zamenjivani. Međutim, Marks i Engels su tvrdili da komunizam neće nastati iz kapitalizma u potpunom razvijenom obliku, već da će proći kroz „prvu fazu“ u kojoj će većina proizvodne imovine biti zajednička uz neke preostale klasne razlike. Prva faza bi na kraju trebalo da dovede do „više faze“ u kojoj klasne razlike neće postojati, a takođe ni potreba za državom. Lenjin je termin „socijalizam“ često koristio kao sinonim za Marksovu i Engelsovu pretpostavljenu „prvu fazu“ komunizma a termin „komunizam“ odnosio se na „višu fazu“ komunizma.

Ova kasnija stanovišta, posebno ona koje je razvio Lenjin, služila su kao ideološke platforme komunističkih partija 20. veka. Kasniji pisci, kao što su Luj Altiser i Nikos Pulancas, modifikovali su Marksov koncept dodeljujući državi glavnu ulogu u nastajanju i razvitku takvih društava, zastupajući nužnost produženog perioda socijalizma pre nastajanja komunističkom društva.

Neki od Marksovih savremenika, kao što je anarhista Mihail Bakunjin, iznosili su slične stavove, ali se nisu slagali u načinu postizanja harmoničnog društva bez klasa. I dan danas u radničkom pokretu postoji podela između marksističkih komunista i anarhista. Anarhisti su protiv svih hijerarhijskih ustanova, uključujući i državu. Anarhistički komunisti, kao na primer Petar Kropotkin, zagovarali su trenutni prelaz u društvo bez klasa sa ekonomijom trampe, dok su anarhosindikalisti tvrdili da samo radnički savezi, kao protivteža komunističkim partijama, mogu da pomognu u promeni društenog uređenja.

U Rusiji je, po prvi put u istoriji čovečanstva, neka partija sa očiglednom marksističkom orijentacijom (u ovom slučaju Boljševička partija) osvojila vlast u zemlji. Boljševičko preuzimanje vlasti putem Oktobarske revolucije 1917. godine značajno je uticalo na teoriju i praksu marksističkog pokreta. Marks je verovao da će socijalizam i komunizam biti izgrađeni na temeljima razvijenog kapitalističkog društva ali se primer Rusije pokazao da neodrživost njegovog stava, pošto je Rusija u to vreme bila jedna od najsiromašnijih država u Evropi sa dominantnim procentom polupismenog i nepismenog seljaštva te sa malobrojnim industrijskim radnicima. Treba napomenuti i to da je Marks jasno izjavio da će Rusija možda biti u stanju da preskoči fazu buržoaskog kapitalizma na svom putu u komunizam.^[3] Drugi socijalisti su verovali da Ruska revolucija može biti prethodnica svim radničkim revolucijama na Zapadu.

Umerena struja, socijalistički menjševici, nisu se slagali sa planovima Lenjinovih komunističkih boljševika po kojima se socijalistička revolucija može i treba izvesti u nedovoljno razvijenom kapitalističkom društvu. Boljševici su uspeli da se domognu vlasti preko slogana „Mir, hleb i zemlja“ i „Sva vlast Sovjetima“, koji su izražavali preovlađujući želju javnosti za prekidom ruskog angažovanja u Prvom svetskom ratu, težnju seljaštva ka agrarnoj reformi i masovnu podršku sovjetima.

Upotreba termina „komunizam“ i „socijalizam“ izmenjena je nakon 1917. kada su boljševici promenili svoje ime u Komunistička partija i uveli jednopartijski sistem posvećen realizaciji socijalističke politike pod lenjinizmom. Druga internacionala je raspuštena 1916. zbog nacionalnih podela, pošto njene članice, samostalne nacionalne partije, nisu mogle formirati zajednički antiratni front, već je svaka partija podržavale ratnu ulogu svoje države. Lenjin zato osniva Treću internacionalu (Kominternu) 1919. i šalje 21 uslov, koji je uključivao i demokratski centralizam, svim evropskim socijalističkim partijama koje su bile voljne da se učlane. U Francuskoj se, na primer, većina članova socijalističke partije SFIO odvojila da osnuje SFIC (Francuski ogranak komunističke internacionale). Od tog vremena termin „komunizam“ se koristi da bi opisao ideologiju i ciljeve partija koje su osnovane pod okriljem Kominterne. Njihov program pozivao je radnike sveta da se ujedine i izvedu svetsku socijalističku revoluciju uz uspostavljanje diktature proleterijata te razvoj socijalističke ekonomije. Na kraju, ako bi se program u potpunosti realizovao, razvilo bi se harmonično besklasno društvo a države bi odumrla.

Tokom Ruskog građanskog rata (1918—1922), boljševici su nacionalizovali svu proizvodnu imovinu i uveli politiku „ratnog komunizma“, kojom su fabrike i železnice stavljene pod strogu državnu kontrolu, prikupljala i delila hrana i uvela neke buržoasko momente u kontroli industrijske proizvodnje. Nakon tri godine rata i Kronštatske pobune, Lenjin je 1921. proglasio Novu ekonomsku politiku (NEP), koja je predstavljala „ograničeno mesto za ograničeno vreme prema kapitalizmu“. NEP okončana je 1928. Staljinova lična borba za vlast i uvođenjem prvog Petogodišnjeg plana. Godine 1922, nakon Ruskog građanskog rata, boljševici su na temeljima Ruske Imperije osnovali Savez Sovjetskih Socijalističkih Republika.

Sledeći postavke Lenjinovog demokratskog centralizma, komunističke partije su bile organizovane po hijerarhijskom principu, sa širokom bazom aktivnih članskih ćelija; one su bile sačinjene od elitnih kadrova koje su partijski rukovodioci preporučivali kao pouzdane i potpuno podređene partijskoj disciplini.^[4]

Sovjetski Savez, kao i druge zemlje na čijem čelu su bile komunističke partije, često su opisivani kao komunističke države sa ekonomijom državnog socijalizma. Ovo je značilo da su te države države realizovale (odnosno, proglasile da su realizovale) deo socijalističkog programa ukinuvši privatno vlasništvo nad sredstvima za proizvodnju i uspostavši državnu kontrolu nad ekonomijom; međutim, nisu mogli proklamovati da su prave komunističke države, pošto još uvek nije bilo uspostavljeno društveno vlasništvo nad imovinom.

Glavni članak: Staljinizam

Staljinistička verzija socijalizma, uz neke važnije promene, usmerila je razvoj Sovjetskog Saveza i uticala na komunističke partije širom sveta. Staljinizam je najavljivan kao mogućnost izgradnje komunizma putem obimnih programa industrijalizacije i kolektivizacije. Brz razvoj sovjetske industrije, uz pobedu Sovjetskog Saveza u Drugom svetskom ratu, odrazila se na porast popularnosti staljinizma širom sveta još deceniju nakon Staljinove smrti kada je partija usvojila program u kom je obećano uspostavljanje komunizma u roku od trideset godina.

Međutim, pod Staljinovim vođstvom na površinu su isplivale činjenica koje su se protivile viziji ulaska u komunističko društvo prema sovjetskom modelu. Sovjetski Savez pod Staljinovom vlašću bio je represivno društvo u kom je država dominirala svakim vidom života. Naglim usporavanjem industrijskog razvoja te širenjem korupcije među državnim službenicima legitimitet sovjetskog sistema bitno je narušen.

Uprkos aktivnosti Kominterne, sovjetska komunistička partija usvojila je staljinističku teoriju socijalizma u jednoj državi tvrdeći da je, zahvaljujući jačanju klasne borbe u socijalizmu, moguće, pa čak i neophodno, da se socijalizam izgrađuje u samo jednoj državi. Ovo udaljavanje od ideala marksističkog internacionalizma osporio je Lav Trocki, čija je teorija neprekidne revolucije naglašavala potrebu svetske revolucije.

Glavni članak: Trockizam

Trocki i njegove pristalice organizoval su se u tzv. levu opoziciju, a njihova platforma postala je poznata kao trockizam. Međutim, već tad Staljin je u rukama imao svu vlast a pokušaji trockista da ga uklone sa vlasti rezultovali su progonstvom Trockog iz Sovjetskog Saveza 1929. Nakon njegovog progonstva, svetski komunizam se podelio na dve struje: staljinizam i trockizam. Trocki je 1938. osnovao Četvrtu internacionalu, trockističkog rivala Kominterne.

U današnje vreme trockističke ideje se povremeno i sporadično javljaju među političkim pokretima u zemljama kao što su Venecuela, gde je tamošnji Komitet za marksističku internacionalu imao susret sa predsednikom Venecuele Ugom Čavezom. Mnoge trockističke partije aktivne su i u politički stabilnim i razvijenim zemljama kao što su Ujedinjeno Kraljevstvo, Francuska, Španija, Nemačka i Italija.

Uopšteno govoreći, ideje i stavovi Trockog, nakon njegovog progonstva i smrti, nikad nisu stekle širu popularnost u svetskom komunističkom pokretu niti u sovjetskom bloku, pogotovo nakon Hruščovljevog Tajnog govora 1956. godine te kasnijih događaja koji su razotkrili nesavršenost staljinizma i maoizma. Danas, bez obzira na činjenicu da postoje područja gde su trockistički pokreti prilično jaki, ostatak komunističkog pokreta, i uopšte cela radnička klasa, i dalje ne prihvata trockizam (ili neku od njegovih varijanti) dovoljno ozbiljno da bi se u većem broju i masovnije ujedinili oko njega. Zato trockizam kao ideologija nikad nije bio uspešan u stvaranju masovnijeg društvenog pokreta dovoljno jakog da promeni vlast u kapitalističkim državama.

Glavni članak: Maoizam

Nakon Staljinove smrti 1953. godine, novi vođa Sovjetskog Saveza Nikita Hruščov razotkriva Staljinove zločine i njegov kult ličnosti. U svom Tajnom govoru iz 1956. Hruščov se založio za povratak Lenjinovim principima nagovestivši tako neke metodološke promene u komunističkom pokretu. Međutim, Hrušljčovljeve reforme pojačale su ideološke razlike između Narodne republike Kine i Sovjetskog Saveza, što je postalo naročito izraženo tokom 60-ih godina. Pošto se kinesko-sovjetski razlaz u međunarodnom komunističkom pokretu pretvorio u otvoreno neprijateljstvo, Kina se počela predstavljati kao vođa nerazvijenog dela sveta u borbi protiv dve supersile, Sjedinjenih Država i Sovjetskog Saveza.

Partije i grupe koje su podržavale kritički stav Komunističke partije Kine u odnosu na novo sovjetsko vođstva smatrale su sebe antirevizionistima i proglasile KPSS i sve „sestrinske“ partije revizionističkim „kapitalističkim sledbenicima“. Kinesko-sovjetski razlaz rezultovao je podelama među komunističkim partijama širom sveta. Najpoznatiji primer je Partija rada Albanije koja se tada svrstala uz kineske komuniste. Komunistička partija Kine pod Maovim vođstvom postala je koheziona sila unutar paralelnog međunarodnog komunističkog pokreta. Ideologiju KPK, Misao Mao Cedunga (maoizam), mnoge od ovih grupa usvojile su kao svoju ideološku platformu.

Najpoznatiji primer primene maoističkih ideja egalitarističke agrarne revolucije (tzv. Nove demokratije) bila je tadašnja Demokratska Kampućija, predvođena Crvenim Kmerima i Polom Potom. Kina i Severna Koreja su bile jedine zemlje koje su Crveni Kmeri posetili za vreme svoje vladavine. Kasnije je Kina naoružavala pobunjeničke Crvene Kmere nakon što su ih 1979. godine invazijom zbacili Vijetnamci.

Nakon Maove smrti vlast u Kini preuzima Deng Sjaoping a međunarodni maoistički pokret upada u krizu. Deo partija prihvata novo kinesko rukovodstvo, drugi se distanciraju od politike novog rukovodstva i potvrđuju svoju odanost Maovom nasleđu, a ostali se odriču maoizma i svrstavaju se uz Partiju rada Albanije.

Nakon ideološkog razlaza između Komunističke partije Kine i Partije rada Albanije 1978, Albanci su formirali novu međunarodnu frakciju. Ta frakcija će se odlikovati striktnom odbranom nasledstva Josifa Staljina i žestokim kritikama svih ostalih komunističkih grupacija. Albanci su uspeli da pridobiju veliki deo maoista u Latinskoj Americi, od kojih je najznačajnija Komunistička partija Brazila. Ova struja se nazivala hodžaizam po albanskom komunističkom vođi Enveru Hodži.

Nakon pada komunističke vlade u Albaniji, proalbanske partije su formirale međunarodnu konferenciju marksističko-lenjinističkih partija i organizacija i pokrenule publikaciju “Jedinstvo i borba”. Međunarodni antiimperijalistički i antifašistički omladinski kamp, koji se održava svake druge godine, još je jedan vid organizovanja ovih partija.

Pod vođstvom Hardijala Bejnsa, generalnog sekretara Komunističke partije Kanade (marksisti-lenjinisti), tokom 70-ih se pojavila manja marksističko-lenjinistička frakcija koja je okupljala partije iz nekoliko država. Frakcija se politički svrstala uz Albaniju, ali je ostala po strani od glavnog proalbanskog tabora.

Zahvaljujući pobedi u Drugom svetskom ratu, Sovjetski Savez je preko sovjetske armije proširio svoj svoj vojnopolitički uticaj na više država istočne Evrope i istočne Azije čime je došlo da nagle ekspanzije komunističkog pokreta. Ova ekspanzija dovela je do formiranja nekoliko nekoliko podvarijanti komunizma kao što je, na primer, maoizam.

U istočnoj Evropi, komunizam je počeo jačati stavljanjem tih istočnoevropskih država u sferu sovjetskog uticaja i moći. Komunističke partije su po uzoru na sovjetski komunizam i uz pomoć Sovjetskog Saveza preuzele vlast u Bugarskoj, Čehoslovačkoj, Istočnoj Nemačkoj, Poljskoj, Mađarskoj i Rumuniji. Komunistička vlast je instalirana i u Jugoslaviji pod Josipom Brozom Titom, ali je Brozova samostalna politika uzrokovala isključenje Jugoslavije iz Informbiroa, zamene za Kominternu. Titoizam, nova struja u svetskom komunističkom pokretu, označen je kao „skretanje“. I Albanija postaje samostalna komunistička država nakon Drugog svetskog rata.

Do 1950. godine kineski komunisti pod svoju kontrolu stavljaju i kontinentalni deo Kine tako da je najmnogoljudnija zemlja na svetu bila komunistička. Ostala područja u kojima je rastući uticaj komunista dovodio do razdora, pa čak i rata, su Korejsko poluostrvo, Laos, mnoge države na Srednjem istoku i posebno Vijetnam (vidi Vijetnamski rat). Komunisti su sa promenljivim uspehom pokušavali da se u ovim siromašnim zemljama ujedine sa nacionalističkim i socijalističkim snagama protiv onoga što su videli kao zapadni imperijalizam.

Godine 1985. Mihail Gorbačov postaje vođa Sovjetskog Saveza i ublažava uticaj centralne vlasti saglasno reformskoj politici glasnosti (otvorenosti) i perestrojke (restrukturisanja). Izostala je reakcija Sovjetskog Saveza na raspuštanje komunističkih vlada krajem 80-ih u Poljskoj, Istočnoj Nemačkoj, Čehoslovačkoj, Bugarskoj, Rumuniji i Mađarskoj. Sam Sovjetski Savez raspao se 1991. godine.

Početkom 21. veka jedino Narodna republika Kina, Kuba, Laos, Severna Koreja i Vijetnam ostale pod kontrolom komunističkih partija u jednopartijskim sistemima. Predsednik Moldavije Vladimir Voronjin član je Komunističke partije Moldavije, ali Moldavija ima višepartijski sistem. Komunističke partije ili partije naslednice komunističkih i dalje imaju izvestan politički uticaj u mnogim evropskim državama i širom Trećeg sveta, a posebno u Indiji.

Narodna republika Kina odbacila je mnoge elemente maoističke doktrine; Kina, Laos, Vijetnam i, u manjem stepenu, Kuba smanjili su državnu kontrolu nad ekonomijom da bi stimulisali privredni rast. Kina je osnovala specijalne ekonomske zone sa tržišno orijentisanim preduzećima sa bitno smanjenim ingerencijama vlade u Pekingu. Nekoliko drugih komunističkih zemalja takođe je pokušalo da uvede reforme zasnovane na tržišnoj ekonomija. Vođstvo Narodne republike Kine zvanično naziva svoju politiku „socijalizmom sa kineskim karakteristikama“.

Razloge zbog kojih komunizam u istočnoj Evropi nije dostignut uprkos socijalističkim revolucijama u tim zemljama marksisti nalaze u pritiscima kapitalističkih država, u relativnoj nazadnosti društava u kojima su se revolucije odigrale te u pojavi birokratskog sloja koji se rukovodio vlastitim, sebičnim interesima. Marksističkiči kritičari Sovjetskog Saveza, a ponajviši Trocki, opisivali su sovjetski sistem, a i sisteme u ostalim komunističkim sržavama, “degenerisanim” ili “deformisanim radničkim državama”, tvrdeći da se sovjetski sistem bitno udaljio od marksističkih ideala. Trockisti su tvrdili da je degenerisanost sovjetske države bila posledica političke obespravljenosti radničke klase. Vladajući sloj Sovjetskog Saveza nazivan je birokratskom kastom, ali ne i novom vladajućom klasom, uprkos političkoj kontroli u rukama. Trockisti su tražili političku revoluciju u Sovjetskom Savezu i nastojali da spreče obnavljanja kapitalizma. Drugi, kao Toni Klif, zagovarali su teoriju državnog kapitalizma, koja tvrdi da se birokratska elita ponašala kao zamena kapitalističkoj klasi u centralizovanom i represivnom političkom aparatu.

Nemarksisti, naprotiv, komunističkim često nazivaju bilo koje društvo sa komunističkom partijom na vlasti ili bilo kojom partijom koja pokazuje težnju da stvori društvo slično takvim državama. U društvenoj nauci, društva kojima su vladale komunističke partije odlikuju se jednopartijskim sistemima i socijalističkom ekonomskom bazom. Dok antikomunisti ova društva nazivaju “totalitarističkim“, mnogi socijalni teoretičari ukazuju na mogućnosti nezavisne političke aktivnosti u njima i naglašavaju njihovu neprekidnu evoluciju do trenutka raspada Sovjetskog Saveza i oslabljenja komunističkog pokreta u istočnoj Evropi krajem 80-ih i početkom 90-ih.^[5][6]

Danas marksistički revolucionari vode oružane pobune u Indiji, Nepalu, Filipinima i Kolumbiji.

Glavni članak: Kritika komunizma

Kritikom komunizma bavili su se mnogi pisci i politički aktivisti kao što su disidenti iz sovjetskog bloka Aleksandar Solženjicin i Vaclav Havel; društveni teoretičari Hana Arent, Remon Aron, Ralf Darendorf, Simor Martin Lipset i Karl Vitfogel; ekonomisti Fridrih Hajek, Ludvig von Mises i Milton Fridman; istoričari i društveni naučnici Robert Konkvest, Stefan Kurtoa, Ričard Pajps i R. J. Ramel; antikomunistički levičari Ignjacio Silone, Džordž Orvel, Sol Alinski, Ričard Rajt, Artur Kestler i Bernar-Anri Levi; književnica i filozof Ajn Rand i filozofi Lešek Kolakovski i Karl Poper. Neki, kao Kurtoa, u svojoj kritici idi tako daleko da sve pojave kršenja ljudskih prava te procenjene desetine miliona mrtvih tokom 20. veka pripisuju komunističkim režimima u tim državama.^[7] Opet, neki autori vladavinu Staljina, Mao Cedunga i Pola Pota u Sovjetskom Savezu, Kini i Kambodži uzimaju kao ključni argument protiv marksizma. Neki od ovih kritičara bivši su marksisti, pa tako Vitfogel, na primer, Marksovim konceptom “orijetalnog depotizma” objašnjava komunistička društva kao što je Sovjetski Savez, dok Silone, Rajt i Kestler daju zapažen doprinos knjizi Bog koji je izneverio (Bog iz naslova je sam marksizam).

Direktne kritike marksizma odnose se na radnu teoriju vrednosti ili na Marksova predviđanja. Međutim, pošto se komunističke partije van Varšavskog pakta (u zapadnoj Evropi, Aziji, Latinskoj Americi i Africi) ideološki značajno razlikuju, kriticizam primenjiv na jednu partiju ne mora biti relevantan za neku drugu.

Gotovo sve komunističke partije podržavaju intervenciju države sa ciljem stvaranja ekonomske jednakosti i smanjenja i/ili ukidanja klasnog sistema zasnovanog na bogatstvu. Na filozofskom nivou, komunizmu najbolje parira libertarijanizam. Libertarijanisti su dosledni protivnici komunizma i većina njihovih kritika zasniva se na verovanju da je intervencija države smanjuje finansijsku inicijativnost i preduzimljivost, što rezultuje nemotivisanom, neefikasnom i beskorisnom radnom snagom. Libertarijanski socijalisti, s druge strane, zagovaraju komunizam ali se protive intervenciji države.

• Komunistička država
• Antikomunizam
• Kritike komunizma
• Postkomunizam
• Komunistički manifest
• Socijalizam

• Anarhokomunizam
• Savetni komunizam
• Deleonizam
• Evrokomunizam
• Hodžaizam
• Levi komunizam
• Luksemburgizam
• Marksizam
• Lenjinizam
• Marksizam-lenjinizam
• Maoizam
• Religiozni komunizam
• Staljinizam
• Titoizam
• Trockizam

• Spisak komunističkih partija
• Spisak komunista

• Anarhokomunizam
• Planska ekonomija
• Nova levica

• Biblioteka marksističke literarure na Portalu Komunističke Partije Srbije Arhivirano 2012-03-22 na Wayback Machine-u
• Anarchy Archives Sa radovima anarhističkih komunista.
• Biblioteka libertarijanskog komunizma
• Marksistička internet arhiva
• Marxist.net
• Šta je komunizam? (PDF File) Arhivirano 2011-07-25 na Wayback Machine-u Priručnik koji objašnjava šta je komunizam. Presented by The Communist League Arhivirano 2020-12-10 na Wayback Machine-u