Crkva bosanska

Crkva bosanska je bila crkvena zajednica bosanskih hrišćana u srednjem veku. Iako su je katolička i pravoslavna crkva smatrale jeretičkom, njeni pripadnici su sebe smatrali pravim hrišćanima. I dan danas se u nauci vode rasprave o karakteru crkve bosanske i njenoj povezanosti sa bogumilskim pokretom.

Bosanska crkva je pružala utočište verskim prognanicima sa raznih strana: bogumilima iz Raške, patarenima iz Dalmacije i katarima sa zapada, zbog čega je pokretano više krstaških pohoda na Bosnu.

Crkva bosanska prestala je da postoji nakon sloma srednjovekovne bosanske države i osmanlijskog osvajanja Bosne 1463. godine.

Prvu studiju o Crkvi bosanskoj napisao je 1849. francuski povjesničar Charles G. A. Schmidt, u kojoj navodi da je bila dualistička, umjerene orijentacije i vrlo srodna katarskoj sekti koja se iz Carigrada proširila do Dalmacije, a odatle u Bosnu, sjevernu Italiju i južnu Francusku (albižani). Božidar Petranović 1867. prvi je južnoslavenski autor koji se bavio fenomenom Crkve bosanske. On tvrdi da je u biti bila pravoslavna s malim modifikacijama. Kao odgovor njemu katolik Franjo Rački 1869. i 1870. dokumentira tvrdnje da je Crkva bosanska pripadala neomanihejskoj dualističkoj herezi, a 1924. Vaso Glušac učvršćuje Petranovićeve tvrdnje da je Crkva bosanska bila pravoslavna.

Među pripadnicima Crkve bosanske razlikovali su se pravi hrišćani (duhovnici, koji su se u pridržavali svih verskih propisa) i mrsni odnosno mirski ljudi (vernici, koji se nisu morali strogo pridržavati verskih propisa). Naziv hrišćanin ili pravi hrišćanin, se često shvata u značenju reči monah, zbog podvižničkog života koji su ispunjavali. Za razliku od istočne i zapadne crkve, čija su zvanja na grčkom ili latinskom jeziku, bosanski hrišćani su koristili narodne slovenske reči za sveštenstvo. Vrhovni poglavar crkve bio je djed, a sveštenici su bili gosti i starci (pod zajedničkim imenom strojnici). Mnogi povezuju te nazive sa odgovarajućim grčkim nazivima, pa se smatra da je značenje reči gost — iguman (koji je imao svoju gostionu), starac – prezviter, strojnici su jereji, a djed — episkop.^[1]

Pripadnici Crkve bosanske su sebe nazivali hrišćanima (hristjani, krstjani). U bogosluženju su koristili staroslovenski jezik, a u verskim knjigama ćirilično pismo. U hižama (staroslovenski: hiža — kuća; opštežitije) bosanskih hrišćana bio je uobičajen zajednički život žena i muškaraca. Djedovi crkve bosanske nosili su narodna slovenska imena (umesto tada uobičajenih hrišćanskih imena grčkog i jevrejskog porekla), a za sva sveštena zvanja su koristili slovenske nazive. Godine su brojali od rođenja Hrista, a ne od stvaranja sveta (kao što je po vizantijskom kalendaru). Crkva bosanska nije prihvatala crkvenu hijerarhiju ni zapadne, niti istočne rimske crkve. Usled pritisaka, Crkva bosanska zvanično je priznala papu i Rim, ali nije ispunjavala svoje obaveze prema rimskoj crkvi, čak su pružali utočište onima koje je proganjala katolička i pravoslana crkva.

Sačuvani spisi bosanskih hrišćana (Hvalov zbornik, Testament gosta Radina, Mletačka apokalipsa, Radoslavljevo jevanđelje, Kopitarovo bosansko jevanđelje) su pravoverni prepisi delova Novoga zaveta, u kojima nema „velikih tema“ manihejskog dualizma, sa kojima su često povezivani: dobri i zli bog, materija kao zamka zla, Satanin pad, reinkarnacija.

Hrišćanska crkva u Bosni se prvi put pominje pod latinskim imenom ecclesia bosnensis (ili bistuensis, boestoensis) 530. i 533. godine na crkvenim saborima u Saloni, metropoli rimske Dalmacije, gde je njen biskup (episkop) Andrija potpisao akte crkvenih sabora^[2]. Smatra se da je sedište ove starohrišćanske crkvene opštine bilo u Mošunju kod Travnika ili kod Zenice, u vreme kada su Bosnom vladali Istočni Goti.

Najranije podatke o Crkvi bosanskoj dobijamo iz spiska djedova crkve bosanske, gde se kao prvi poglavar navodi djed Jeremija, za koga se pretpostavlja da je vodio crkvu između 1010. i 1024. godine i koga neki povezuju sa popom Jeremijom.

U to vreme neki od hrvatskih glagoljaša i pristalica slovenskog bogosluženja, koje je katolička crkva proglasila jereticima na splitskim saborima otišli su u Bosnu, gde je crkva dopuštala staroslovenski jezik.

Za vreme Kulina bana (1180—1204) bosanska crkva dospela je u središte međunarodne pažnje jer je pružala utočište prognanim patarenima iz Dalmacije i babunima iz Raške. Ban Kulin je bio oženjen sestrom Stefana Nemanje, za koju se tvrdi da je imala bogumilska uverenja.^[3] Kulin je prognanima pružio utočište i primio ih kao dobre hrišćane i tako ostao u narodu upamćen kao „dobri ban Kulin“.

Usled progona bogumila u Raškoj, započetih Saborom protiv bogumila Stefana Nemanje 1186. godine, veliki broj preživelih je prebegao u Bosnu, gde je pronašao utočište u hižama (opštežitijima) bosanske crkve. Približno u isto vreme, katolička crkva, na čelu sa splitskim nadbiskupom, proterala je iz Splita i Trogira veći broj patarena, koji su našli spas kod Kulina bana. Među prebeglim patarenima je bio i Aristodije, „vješt latinskoj i slavenskoj knjizi“, za koga se smatra da je kasnije postao djed Rastudije, poglavar Crkve bosanske. I pored toga što će bosanskog bana Kulina zbog toga proganjati i papa i Ugarska, Bosna je ipak još dugo ostala slobodna oaza „kamo su se spašavali heretici zapadnog, latinskog svijeta, kao na jedino evropsko ostrvo, gdje se poštuje sloboda savjesti i uvjerenja“^[4].

Godine 1199. kralj Dalmacije i Duklje, Vukan Nemanjić, najstariji sin raškog vladara Stefana Nemanje, obavestio je papu Inoćentija III, osnivača Inkvizicije, da se „u zemlji Bosni razvija jeres ne malih razmera i to u tolikoj meri da je i sam ban Kulin, pošto je sa svojom ženom i svojom sestrom ... i sa više svojih srodnika bio zaveden, preveo u ovu jeres više od deset hiljada hrišćana“. U pismu se još obrazlaže opasnost od njihovog učenja koje se toliko raširilo u Bosni, da predstavlja ozbiljnu opasnost po interese rimske crkve.

Historija Bosne i Hercegovine

Hronološki

Do 958 958–1463 (Srednjovjekovna Bosna) 1463–1878 (BiH u Osmanskom Carstvu) 1878–1918 (BiH u Austrougarskoj) 1918–1941 (BiH u Kraljevini Jugoslaviji) 1941–1945 (BiH u Drugom svjetskom ratu) 1945–1992 (BiH u SFR Jugoslaviji) 1992–1995 (Rat u Bosni i Hercegovini) 1995–sadašnjost (BiH danas)

Po temama

Vladari Predsjednici Privredna historija Vojna historija Židovi Romi

Dana 11. oktobra 1200. papa Inoćentije III je pisao svom vazalu, ugarskom kralju Emeriku:

„Doznali smo da je plemeniti muž bosanski ban Kulin, kad je nedavno naš brat splitski nadbiskup znatan broj jeretika istjerao iz Splita i Trogira, dao njima ne samo sigurno skrovište nego i očitu zaštitu, a njihovoj nevaljalštini dao svoju zemlju i samoga sebe te im ukazao pažnju kao katolicima, čak i više nego katolicima nazivajući ih hrišćanima.“

– Papa Inoćentije III u pismu kralju Emeriku

Papa je ugarskom kralju Emeriku naredio da se obrati Kulinu i da izdejstvuje da Kulin iz Bosne protera jeretike, a ako Kulin ne posluša, da pokrene vojsku na Bosnu. Kulin je pokušao de izbegne opasnost od krstaškog rata pismom papi u kom je pravdao svoje postupke time što tobožnje jeretike nije smatrao krivovercima nego dobrim hrišćanima, te je zamolio papu da pošalje izaslanika da ispita stvari. Dana 21. novembra 1202. papa je napisao splitskom nadbiskupu Bernardu:

U zemlji plemenitog muža Kulina bana ima mnoštvo nekih ljudi koji su teško osumnjičeni zbog osuđene jeresi katara i veoma su ozloglašeni. Stoga smo protiv njih pisali ugarskom kralju Emeriku, koji je pomenutoga Kulina ukorio i zaklinjući ga naredio mu da one ljude protera iz svoje zemlje i zapleni im imanja. No Kulin na svoje opravdanje odgovori, da ih nije držao za jeretike nego za za katolike i da je pripravan neke od njih poslati Svetoj stolici da nam razlože svoju veru i življenje, pa da po našem sudu budu ili utvrđeni u dobru ili odvraćeni od zla... Nedavno je spomenuti Kulin k nama poslao časnoga brata našega nadbiskupa i dragoga sina Marina arhiđakona dubrovačkoga i s njima neke od spomenutih ljudi ponizno moleći da s naše strane udostojimo poslati u njegovu zemlju jednoga sposobnoga čoveka koji će njega i njegove ljude tačno ispitati u veri i življenju.

Glavni članak: Bilinopoljska izjava

Inoćentije III je početkom aprila 1203. godine, poslao izaslanike na čelu sa Jovanom de Kazamarisom (lat. Iohan de Casamaris; Jovan kapelan) u Bosnu pod ugraskom zaštitom, a posredstvom dubrovačkog arhiđakona.

Dana 8. aprila 1203. godine, papini izaslanici na crkveno-državnom saboru na Bilinom Polju kod Zenice iznudili su potpisivanje Bilinopoljske izjave od bana Kulina i starešina bosanskih hrišćana — Dragiše, LJubina, Dragoša, Pribiše, LJubena, Radoša i Vladoša — kojom se ovi odriču raskola (šizme) i priznaju učenje i običaje rimske crkve, uz svedoka dubrovačkog arhiđakona Marina. Tom izjavom su prvaci Crkve bosanske dali pismenu izjavu papinom poslanstvu da se odriču raskola (lat. abrenuntiamus scismati), da će ostati verni naredbama i zapovedima svete Rimske crkve, da će u svim mestima gde imaju zajednice imati i hramove i sveštenike koji moraju barem nedeljom i praznicima držati službu i ispovedati, da će u crkvama imati oltare i krstove, a pored crkvi groblja, da će čitati knjige, kako Novog tako i Starog zaveta, da će najmanje sedam puta godišnje pričešćivati od sveštenika, da će se pridržavati postova određenih od crkve, da će slaviti crkvene praznike, da će žene u zajednici biti odeljene od muškaraca kako u spavaonicama tako i za trpezom, da neće primati venčane žene ili muškarce, osim ako se oboje zajednički obrate, da nikoga ko je manihejac ili drugi krivoverac, neće primiti da s njima stanuje, da će se od svetovnjaka razlikovati odećom, koja će biti zatvorenih boja, ne šarena, da se neće zvati hrišćanima nego braćom, da će izbor starešina potvrđivati rimski sveštenik. Na kraju kažu:

A ako bi rimska crkva željela još nešto dodati ili oduzeti, i to smo gotovi primiti i održavati.

Za sve stavke starešine su potpisali da jamče „u ime sviju koji pripadaju našoj zajednici, sa svim imanjima i stvarima“. Posle toga su hrišćanski poglavari LJubin i Dražeta povedeni s Jovanom Kazamarisom na dvor ugarskog kralja Emerika, gde su 30. aprila, u prisustvu mnogih, ponovili obećanje i zakleli se da će biti verni katoličkoj crkvi.

Ipak, bosanski hrišćani su se veoma brzo vratili svojim običajima. Nastavili su da biraju starešine ne predlažući ih papi na potvrdu. Papa je onda optužio biskupa Vladimira da je puki neznalica i besramni branitelj jeretika, kojima je poglavica njegov rođeni brat, da u crkvi ne vrši nikakve službe božje niti deli svete tajne, pa ni forme krštenja ne zna, već s jereticima u nekom selu boravi.

Glavni članak: Krstaški pohodi

Početkom 13. veka inkvizicija je započela masovne progone hrišćana koji su se protivili rimskoj prevlasti. Papa Inoćentije III je pokrenuo dvadesetogodišnji krstaški rat protiv katara u Langdoku (danas južna Francuska) koji je trajao od 1209. do 1229. godine. Stepen nasilja prema katarima je bio ekstremno velik, a na početku rata krstaši su pobili ceo grad Bezijer od 10.000 stanovnika. Dana 15. avgusta 1209. krstaši su osvojili Karkason, gde su oduzeli stanovništvu svu imovinu i proterali ih gole iz grada. Mnogi hrišćani beže u Bosnu pred progonima krstaša.^[5] Dana 2. jula 1223. godine kardinal Konrad, papin legat za Francusku napisao je pismo kojim saziva francuske biskupe na sinod u kom je takođe dodao da na Balkanu živi njihov starešina, kojeg albižani nazivaju papom, i kome dolaze po savete i da on ima svog namesnika u Francuskoj, Bartolomeja iz Karkasona. Engleski istoričar Rodžer de Vendover (engl. Roger de Wendover) 1236. takođe je pominjao jeretičkog papu u Bosni^[5]. U to vreme na čelu Bosanske crkve bio je djed Rastudije.

Istovremeno, usled nastavljenih progona bogumila u Raškoj koje su vršili Nemanjini sinovi, Stefan i Sava Nemanjić, mnogi prognanici su takođe bežali u Bosnu. Prvi Sinod Srpske pravoslavne crkve u Žiči 1221. godine prokleo je poglavare bosanske crkve koja prima prognane hrišćane:

„I razglasiti svima: Rastudije bosanski i Radomir i Dražilo i Tolko i Tvrdoš i svi koji se nazivaju hrišćani i hrišćanice a ne klanjaju se svetim ikonama i krstu časnomu, da budu prokleti."

– Sinod Srpske pravoslavne crkve“^[6]

Godine 1233. papa je poslao u Bosnu svog izaslanika, Jakova Pekorarija, naloživši mu da smeni bosanskoga biskupa, „zaštitnika jeretika“, koji se branio da je iz neznanja pogrešio. Jakov Pekorari je okrivio dubrovačkog nadbiskupa za stanje u bosanskoj biskupiji, jer je on bio dužan da zna za to, a ipak je postavio jeretika za biskupa i trpeo da se služba božja ne obavlja u crkvama. Zato je papin legat Jakov izuzeo bosansku biskupiju iz dubrovačke jurisdikcije i podredio je kaločkom nadbiskupu. Zatim je smenio bosankog biskupa, i umesto njega 1234. postavio Nemca Johana iz Vildeshauzena, pripadnika dominikanskog reda, osnovanog za suzbijanje jeresi. Bosanci nisu priznali ovog biskupa, već su izabrali svoga, tako da su u Bosni uporedo postojala dva biskupa, jedan bosanski i drugi latinski. Dominikanci su onda uz pomoć inkrivicije počeli progone krivoveraca po Bosni, što je izazvalo veliko nezadovoljstvo među stanovništvom.

Papa Grgur IX 1234. godine započeo je krstaški rat protiv jeretika u Bosni, a 1235. potvrdio je darovnicu ugarskog kralja Andrije po kojoj je Bosna pripadala hercegu Kolomanu. Između 1235. i 1237. Ugarska je izvršila krstaški pohod na Bosnu i pri tom zauzela područje Humske zemlje. Rat je trajao skoro pet godina, krstaši su preplavili Bosnu, a stanovništvo je pružalo žilav otpor. Novi biskup Johan je tražio od pape da ga razreši dužnosti, a papa mu je odgovorio: „Ako te teškoće ratne pritišću, ljubav prema Bogu, prema tvojoj duši i poverenoj ti crkvi traže od tebe, da do smrti ne bežiš od tvoje teške službe. Stoga te savetujemo, da odustaneš od molbe za ostavku i ne ostaviš upravu tvoje crkve, nego da na jeretike i ostale protivnike katoličke vere muški i jakom rukom udariš.“ Pošto je ovaj pohod ostao bez znatnijih uspeha, ugarski kralj Bela IV i kaločki nadbiskup ponovili su svoj zahtev papi Inoćentiju IV da im izda dozvolu za pokretanje novog krstaškog rata. Bosanski ban Matej Ninoslav napisao je papi pismo u kom je pokušao da ga ubedi da je revni katolik i da nikada nije bio jeretik, što su papi potvrdile i komisije koje je slao u Bosnu. Godine 1248. papa je napisao kaločkom nadbiskupu: „Kako smo doznali, nije plemeniti gospodin Ninoslav, ban bosanski, odstupio od prave vere, nego živi kao katolik i opslužuje hrišćanske propise, iako je nekada u nevolji dobio pomoć i naklonost jeretika protivu neprijatelja svojih.“

Po završetku rata, ugarski dvor 1250. godine izmestio je sedište bosanske biskupije iz Bosne u Đakovo. Približno u isto vreme i pravoslavni episkop Humske zemlje napustio je sedište u Stonu i prešao u manastir sv. Petra na Limu. NJihovim odlaskom nastao je vakuum u kojem tokom narednog perioda izrasta heterodoksna Crkva bosanska^[5].

Godine 1284. Stefan Dragutin je od ugarskog kralja Ladislava IV dobio na upravu delove bosanske zemlje. Kao uporišta protiv bogumilskog uticaja iz Bosne, podizao je manastire s obe strane Drine: Tronoše, Rače, Papraće i Tamne. Godine 1291. godine Dragutin je javio papi Nikoli IV kako po Bosni ima mnogo patarena i zamolio ga da pošalje franjevce koji su poznavali bosanski jezik. Na njegovu molbu papa mu je poslao dvojicu franjevaca slavonske pokrajine^[7]. NJegov biograf, Danilo Drugi, kaže da Dragutin „mnoge od jeretika bosanske zemlje obrati u hrišćansku veru i krsti ih.“

1325. godine Papa Jovan XXII piše Stefanu Kotromaniću da se „veliko mnoštvo jeretika sabralo sa svih strana i preselilo u Bosnu“.

1337. godine hrvatski knez Nelipac preduzima krstaški pohod na Bosnu. Papa poziva hrvatske velikaše da pomognu knezu Nelipcu, a u pismima, kao glavnog krivca za jeres koja je zadesila Bosnu, navodi bana Stjepana II. Bosanski ban Stefan II pokušava da sukob izgladi mirno, i papinog legata franjevca Gerarda, koji 1339. dolazi da istraži probleme u Bosni, na samoj granici ljubazno dočekuje, ubeđujući ga da nema potrebe za novim krstaškim ratom. Gerard o tome piše papi, koji nakon toga u drukčijem duhu piše bosanskom banu februara 1340. godine: "Dragom sinu plemenitom Stjepanu banu bosanskom pozdrav i apostolski blagoslov. Iz izveštaja fra Gerarda doznali smo, da je na nagovor kralja Karla došao kod tebe i našao te spremna, da se u bosanskoj banovini obnovi služba Božja, koja je zbog mnogih tamošnjih jeretika odatle sasvim nestala, te želiš da se obnove sve crkve, koje tamo leže sada porušene, i da se u njima vrši služba Božja po obredu i običaju crkvenom. Stoga te molimo da dobro promisliš, kolika opasnost tebi i tvojim naslednicima preti, ako u Bosni slobodno ostanu. Zato svoju odluku hrabro sprovedi i ako nam budeš slao poslanike, da nas o svemu obavestiš, a mi ćemo ugarskog kralja i ostale vernike i vladare okolnih mesta pozvati da ti pomognu". U skladu sa Stjepanovim obećanjima, između 1340. i 1343. godine organizovan je franjevački red u Bosni i počinje jače delovanje katoličke crkve. Podizani su franjevački manastiri, a "fratri su obraćali i krštavali mnogo jeretika, pa su iz svih onih krajeva, na glas o njihovoj dobroti i dobrim delima koja su činili, svakodnevno hrlile mnoge osobe sveta života u bosansku vikariju, kako se nazivalo glavno njihovo sedište."^[8]

Nakon velikih šumskih požara u Bosni 1366. godine, u izgorelim krajevima su "podignuta mnoga sela, u kojima stanuju bosanski patareni, koji se zovu manihejci, i ti tvrde da je Bog spalio i sažgao ona brda na njihovu korist, jer Bog ljubi njihovu vjeru..."^[9]

Povremeno i dalje nailazimo na svedočanstva o verskim prognanicima koji se sklanjaju u Bosnu, poput engleskog jeretika Gvalterija krajem 14. veka.^[10] Italijanski katar Jakov Beh (it: Giacomo Bech) pred inkvizicijskim sudom priznaje da je 1378. godine krenuo u Bosnu gde je trebao naučiti nauku od tamošnjih učitelja, ali zbog lošeg vremena nikada nije stigao. On navodi i mnoge druge katare (Moretus Rebelator de Barbis, Ivan Naro, Granoni Bencio, Petar Patrius, njegov brat Jakobini, Bernardo Rošerio...), iz njegovog gradića Chieri na severu Italije, koji su tih godina takođe išli u Bosnu radi učenja.^[11]

Godine 1402. papa Bonifacije IX zapisuje u svojoj buli „Ex iniucta Nobis“ da su franjevci obratili krivovernika »pet stotina tisuća ili oko toga broja«. 19. decembra 1403. godine Dubrovčani pišu ugarskom kralju Žigmundu o velikim troškovima koje su imali "obraćajući patarene od bosanske vere na hrišćanstvo".^[12]

Ugarski kralj Žigmund Luksemburški je nakon rata protiv Bosne, iz njenog sastava izdvojio Srebrenicu, poznatu po rudnicima srebra, i poklonio je srpskom despotu Stefanu Lazareviću 1411. godine.^[13] Stefan Lazarević je svoju vladavinu u toj oblasti započeo jednim teškim činom. Kad su se u rudniku Srebrenici pobunili rudari, naredio je da se kolovođe kazne stavljanjem usijanih belutaka pod kolena, i tako zauvek ostanu osakaćeni.^[14] U starom ćirilskom srpskom dokumentu koji opisuje kako je Srebrenica osvojena od Bosne, za njezine stanovnike se kaže: "Se že vsi jeresi bogomilskie sut".^[15]

U 1440-im godinama katoličenje je bilo u punom zamahu. Poslednji vladari Bosne su bili saveznici katoličke crkve i progonitelji bosanskih krstjana, u nadi dobijanja pomoći zapadnih država za odbranu od nadirućeg Osmanskog carstva. Početkom 1453. godine djed bosanske crkve (verovatno Miloje 1430-1450 ili Ratko II 1450-1465) napušta teritoriju Bosne i traži utočište u Hercegovini kod hercega Stjepana Vukčića, gde mnoge bosanske hrišćane preobraćaju u pravoslavlje. Tako se 1453. godine u poslanici carigradskog patrijarha Genadija II Sholarija sinajskim kaluđerima kaže da je pravoslavni vladika u zemlji Hercega Stjepana obratio mnoge od kudugera" u pravoslavnu veru, uključujući i bosanskog djeda.

Godine 1459. za vladavine kralja Stefana Tomaša (1444 — 1461) započinje zvaničan progon bosanskih hrišćana, koji su morali da dođu pod okrilje Rimske crkve ili da budu prognani.

Kralj Bosne, da opere ljagu što je Turcima predao Smederevo i da dadne dokaze svoje hrišćanske vere, prisilio je manihejce, kojih je bilo mnogo u njegovom kraljevstvu, da isele iz kraljevstva ostavivši svu svoju imovinu ako neće da prime Hristovo učenje. Oko dve hiljade prekrstilo se silom a oko četrdeset hiljada i malo više, koji su tvrdoglavo držali svoju zabludu, su pobegli Stjepanu Kosači, vojvodi Bosanskome i svome drugu u veri.

– Pio Pegolomini, “Comentari verum memoralitum”^[16]

1461. Stjepan Tomaš zarobljava tri poglavara bosanskih hristjana: Đura Kućinića, Stojšana Tvrtkovića i Radmila Voćinića, i šalje ih u Rim papi Piju II na isleđivanje. Po papinom nalogu, kardinal Huan de Torkemada, stric velikog inkvizitora Tomasa de Torkemade, je sastavio odricanje (objuraciju) u pedeset tačaka, gde se navodno izlažu sve njihove glavne zablude, koje on pobija katoličkom naukom. Spis je poznat pod nazivom Pedeset zabluda manihejskih u Bosni.

1466. godine je jedan od poglavara Crkve bosanske, gost Radin, pismeno zatražio od Mlečana odobrenje da se pred Turcima skloni u Mletke (Veneciju), i zapitao da li može povesti pedeset-šezdeset članova svoje crkve, što neki smatraju glavninom preostalih starešina.^[17]

Bosanska crkva nakon propasti bosanske države i sama prestaje postojati, a bosanski hrišćani se vremenom stapaju sa postojećim religijama u Bosni. Postoji teza, koju uglavnom zastupaju bošnjački naučnici, po kojoj bosanski hrišćani, odnosno bogumili, progonjeni kako od pravoslavne tako i od katoličke crkve, dolaskom Osmanlija masovno prelaze u islam. Ovu tezu mnogi naučnici osporavaju, a prema stranim autorima (Fine, Malkolm) broj krstjana uoči osmanlijskog osvajanja, i u prvim decenijama turske vlasti, je iznosio nekoliko stotina ljudi. „Stoga se čini da se u vreme kad su Turci preuzeli vlast, Crkva bosanska bila već raspala i stvarno ugasila.“^[17]

U otomanskim katastarskim knjigama za Bosnu od druge polovine 15. do kraja 16. veka, u kojima su ljudi razvrstani po verskoj pripadnosti, uporedo sa pravoslavnima i katolicima, za koje se upotrebljavaju nazivi “gebr” ili “kafir” (što znači nevjernik), navodi se i naziv kristian. U prvim takvim knjigama navedena su dva-tri čitava sela kao kristiani, čiji ukupan broj iznosi oko 700 ljudi.^[18]

Glavni članak: Stećci

Bosanski hrišćani nisu pokopavali mrtve na crkvenim grobljima već na njihovom imanju, planini, livadi, šumi, voćnjaku.^[12] Stećci, kameni nadgrobni spomenici koji se nalaze svuda po Bosni, razasuti pojedinačno ili u malim grupama, smatraju se najvažnijim materijalnim ostacima bosanskih hrišćana.

„A ovdje, na ovim planinskim visovima, traje kult ljepote, koja nije htjela da ima nikakve veze sa bilo čime, što je moglo da vrijedi kao import iz zapadnjačkih ili vizantijskih sfera duha.“

– Miroslav Krleža

Do sada je pronađeno preko 60.000 stećaka na teritoriji Bosne i pograničnim predelima okolnih zemalja. Na mnogim stećcima, pokojnik ističe da leži na svojoj zemlji "na svojini, na plemenitoj", što ukazuje da su sahranjivani na svojim imanjima. Ipak, iako neki stećci nesumnjivo svedoče o pripadnosti pokojnika „pravoj veri bosanskoj“, postoje i oni pod kojima su pokopani pripadnici pravoslavne i katoličke crkve.

„Ove skulpture nam u samoći bosanskih šuma govore o tome, da je sa ovom srednjovjekovnom našom civilizacijom propalo mnogo više nego što nam je do danas bilo poznato“.

– Miroslav Krleža

Jedno od spornih mesta za istraživače srednjevekovne bosanske prošlosti je odnos bogumila i crkve bosanske. Tumačenje tog odnosa varira od pružanja utočišta, bez ikakvog uticaja na učenje, do potpunog stapanja bogumilskog pokreta sa bosanskom crkvenom organizacijom. Bogumili, koji su se takođe nazivali hrišćanima, takođe nisu prihvatali vlast Rima ni Carigrada, kao ni strani jezik na uštrb slovenskog. Smatra se da je jedan od njih, Rastudije, čak postao i djed bosanske crkve. Pa ipak, bogumilsko dualističko učenje se dosta razlikuje od sačuvanih pravovernih spisa crkve bosanske. Koliko su ovi hrišćani, koje su proglašavali jereticima, uticali na učenje i ustrojstvo crkve bosanske, još uvek je predmet proučavanja.

U današnjoj nauci su prisutna tri različita tumačenja crkve bosanske, koja se uslovno mogu nazvati: bogumilsko, pravoslavno i katoličko.

Bogumilsko tumačenje datira iz 19. veka, kada je hrvatski istoričar Franjo Rački u svom delu „Bogumili i patareni“ objavljenom 1870. pokušao dokazati da je Crkva bosanska izdanak bogumilstva. On je isticao da Crkva bosanska pripada dualističkom pokretu, da je srodna katarima i patarenima a različita od katoličanstva i od pravoslavlja. Širenje dualizma iz Bugarske je izvršeno u uslovima nepostojanja snažne pravoverne crkve na prostoru Bosne (neki čak poistovećuju bosanskog djeda Jeremiju sa bugarskim popom Jeremijom). U vreme Kulina kad Bosanska crkva izranja kao međunarodni problem, ona je već ukorenjena u svom samostalnom razvoju od skoro 200 godina. U prilog ove teorije navodi se da su ih i katolici i pravoslavni nazivali jereticima, da su primali prognane jeretike sa istočnih i zapadnih strana, i da nisu pokopavali mrtve na crkvenim grobljima već na njihovim imanjima ili negde u prirodi, što su i katari u zapadnoj Evropi takođe činili.^[12] Stećci se smatraju njenim najvećim materijalnim ostacima i naglašava se sličnost sa kasnijim muslimanskim nišama. Prihvatanje islama od velikog dela bosanskog stanovništva se tumači time što su bogumili vekovima progonjeni od strane katolika i pravoslavnih. Ova teorija je postala posebno raširena među bosanskim muslimanima u 20. veku.

Ovu teoriju zastupaju: Franjo Rački, Ivo Pilar, Dragutin Prohaska, Vladimir Ćorović, Aleksandar Solovjev, Dmitri Obolenski, Mihailo Dinić, Sima Ćirković, Dragutin Knivald, Dragoljub Dragojlović, Pejo Ćošković i drugi.

Pravoslavno tumačenje naglašava da je crkva bosanska bila izvorno pravoslavna crkva, koju su katolici proglasili jeretičkom da bi imali opravdanje za krstaške pohode. Zadarski pravnik Božidar Petranović u delu „Bogumili, Crkva bosanska i krstjani“ objavljenom 1867. godine, ističe da je Crkva bosanska bila jedna od Pravoslavnih crkava, verovatno srpska, koja je pod uticajem bugarskih bogumila prihvatila neka jeretička verovanja. Bogumilima se u Bosni osporava svako postojanje jer se njihovo ime ne spominje u izvornim spisima. Naziv "patareni", kojim su katolici nazivali pripadnike bosanske crkve, Glušac tumači verovanjem u ishođenje Svetog Duha samo od Oca (ex Patre), koje je zapadna crkva osudila na splitskom saboru 1060. godine. Kao dokazi ove teorije se obično navode: narodna imena djedova crkve bosanske (koja se tumače kao srpska), ćirilično pismo i staroslovenski jezik u bogosluženju, slavljenje praznika prema istočnom kalendaru i naziv šizmatik koji je rimska crkva upotrebljavala za pravoslavce (Šizmatik (raskolnik) je onaj ko se odmetne hijerarhijski, a jeretik (krivoverac) ko se odmetne i dogmom odnosno učenjem.

Bosanska crkva koja je bila istočnopravoslavna postojala je i nakon turskog osvajanja Bosne, praktički sve do 1920., kada ulazi u sastav novoformirane Srpske pravoslavne crkve. Kao dokaz tvrdnji da pripadnici Bosanske crkve nisu bili ni bogumili, niti patareni već hrišćani pravoslavci jest činjenica da nikada, na području Dalmacije, Slavonije i Hrvatske, historijski nisu bili zabilježeni bilo bogumili bilo nekakvi patareni, koji bi došli iz Bosne u te zemlje, a poznato je, naime, da je 90 % stanovništva Dalmacije i Slavonije bosanskohercegovačkog podrijetla, i da je to stanovništvo oduvijek bilo dijelom rimokatoličko, a dijelom pravoslavno, što znači da su u srednjovjekovnoj Bosni živjeli rimokatolici i pripadnici Bosanske crkve tj. pravoslavci.

Ovu teoriju zastupaju Genadije monah, Božidar Petranović, Atom (pseudonim Sime Tomića), Vid Vuletić Vukasović, Vaso Glušac i drugi. Žarko Vidović u svojoj knjizi „ Njegoš i Kosovski zavet" tvrdi slično, smatrajući Crkvu Bosansku diplomatskim telom potpuno pravoslavne Bosanske crkve, i da na Balkanu nikad nije bilo Bogumila s Manihejskim učenjem, već da su pravoslavni tako nazivali Katolike zbog toga što, kako neki pravoslavni autoriteti smatraju, katoličko učenje o Ishođenju takođe uvodi podelu na dvoje-deli Svetog Duha.

Katoličko tumačenje zastupa istorijska škola nastala u Hrvatskoj, koja tvrdi da je bosanska crkva samo jedna biskupija (ili monaški red), koja se tokom razvoja udaljila od katoličke crkve u okviru koje je nastala. Zastranjivanje bosanskih hrišćana se objašnjava uticajem slovenskog paganstva, odbacivanjem klinijevsko-gregorijanskih reformi i upotrebom slovenskog jezika bogosluženja. U prilog ove teorije se navodi da je crkva bosanska direktan prevod latinskog naziva “ecclesia bosnensis", stare biskupije u čijem krilu je nastala, da je priznavala papi primat, da u sačuvanim spisima nema dualizma već su u duhu hrišćanskih svetih knjiga i da bosanski hrišćani broje godine od rođenja Hrista, a ne od stvaranja sveta, kako su činili pravoslavci.^[19] Truhelka tvrdi da je Crkva bosanska nastavak stare prakršćanske crkve iz “ilirskih” vremena, koja je usled promenjenih političkih prilika izgubila vezu s maticom, ali je po svom karakteru ostala katolička.

Zastupnici ove teorije su Ćiro Truhelka, Jaroslav Šidak, Hofer, Veg, Petrović, Miletić, Mandić i drugi.

• Pedeset zabluda manihejskih u Bosni
• Spisak djedova crkve bosanske
• Bilinopoljska izjava
• Bogumili
• Stećci

• ((bs)) Noel Malcolm, Crkva bosanska Arhivirano 2007-10-26 na Wayback Machine-u
• ((bs)) Mak Dizdar, Misterij crkve bosanske
• ((hr)) Josip Vrandečić, Crkva bosanska i Crkva dalmatinska: Srednjovjekovna hereza u Dalmaciji
• ((hr)) Srećko M. Džaja i Dubravko Lovrenović, Srednjovjekovna Crkva bosanska
• ((sr)) Vladimir Ćorović, Bosna i Hercegovina Arhivirano 2008-05-03 na Wayback Machine-u
• ((sr)) Dr. Vaso Glušac, Srednjovekovna "Bosanska crkva" bila je pravoslavna
• ((sr)) Proto Svetislav Davidović, Srpska pravoslavna crkva u Bosni i Hercegovini od 960. do 1930. godine Arhivirano 2008-05-01 na Wayback Machine-u
• ((bs)) Crkva bosanska u političkoj historiji srednjevjekovne Bosne
• ((en)) The Balkan Slavs: Bosnia & the Bogomil Heresy Arhivirano 2002-10-14 na Wayback Machine-u

• ((sr)) Mit o bogumilima Arhivirano 2008-05-11 na Wayback Machine-u
• ((hr)) Mit o Bogumilima Arhivirano 2009-03-27 na Wayback Machine-u
• ((hr)) Suvremeni Bogumili
• ((bs)) Bogumilstvo srednjovjekovne Bosne Arhivirano 2007-11-13 na Wayback Machine-u
• ((bs)) Nenad Azizin Tanović, Stećci ili oblici bosanskih duša Arhivirano 2007-10-15 na Wayback Machine-u
• ((bs)) Pejo Ćošković, Crkva bosanska u XV. stoljeću