Monitoring Ptaków Polski

Monitoring Ptaków Polski – program mający na celu dostarczenie informacji na temat stanu populacji wybranych gatunków ptaków występujących w Polsce, który prowadzony jest w ramach państwowego monitoringu środowiska. Monitoring pozwala również na ocenę aktualnego stanu występowania populacji ptaków i określenie tendencji kierunkowych ich zmian w określonym czasie^[1].

Koordynatorem programu Monitoringu Ptaków Polski jest Główny Inspektorat Ochrony Środowiska^[2].

Program obejmuje około 170 gatunków ptaków lęgowych, 24 gatunki ptaków zimujących oraz 3 gatunki ptaków wędrownych^[3].

W Polsce obszary objęte monitoringiem ptaków stanowią około 20% powierzchni kraju. Program w szczególności uwzględnia obszary chronione Natura 2000^[3].

Program podzielony jest na szereg podprogramów w zależności od gatunków ptaków. Każdy z nich dostosowany jest do warunków monitorowania określonej grupy.

W 2017 roku Program Monitoringu Ptaków Polskich obejmował 14 podprogramów^[4]:

• Monitoring Pospolitych Ptaków Lęgowych (MPPL) – koordynowany przez Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków. Obejmuje 110 najbardziej powszechnych gatunków ptaków w Polsce. W ramach niniejszego programu oceniana jest liczebność gatunków oraz wskaźnik rozpowszechnienia gatunku.
• Monitoring Flagowych Gatunków Ptaków (MFGP) – koordynowany przez Stację Ornitologiczną MIZ PAN. Obejmuje monitoring 12 gatunków ptaków, tj.:
  • łabędź niemy Cygnus olor
  • perkoz rdzawoszyi Podiceps grisegena
  • zausznik Podiceps nigricollis
  • bąk Botaurus stellaris
  • czapla siwa Ardea cinerea
  • bocian biały Ciconia ciconia
  • błotniak stawowy Circus aeruginosus
  • żuraw Grus grus
  • śmieszka Larus ridibundus
  • rybitwa rzeczna Sterna hirundo
  • rybitwa czarna Chlidonias niger
  • gawron Corvus frugilegus

W ramach programu prowadzona jest ocena wskaźnika liczebności gatunku rozpowszechnienia gatunku oraz w przypadku Bociana białego i Łabędzia niemego efektów rozrodu.

• Monitoring Ptaków Mokradeł (MPM) – koordynowany przez Stację Ornitologiczną MIZ PAN. Program obejmuje monitoringiem wszystkie notowane gatunki ptaków występujące w Polsce. W ramach monitoringu prowadzona jest ocena wskaźnika liczebności gatunku oraz rozpowszechnienia gatunku.

• Monitoring Ptaków Drapieżnych (MPD) – koordynowany przez Komitet Ochrony Orłów. Obejmuje monitoringiem 11 gatunków ptaków drapieżnych, oraz 1 gatunek ptaka brodzącego, tj.:
  • trzmielojad Pernis apivorus
  • kania ruda Milvus milvus
  • kania czarna Milvus migrans
  • bielik Haliaeetus albicilla
  • jastrząb Accipiter gentilis
  • myszołów Buteo buteo
  • błotniak stawowy Circus aeruginosus
  • błotniak łąkowy Circus pygargus
  • orlik krzykliwy Aquila pomarina
  • pustułka Falco tinnunculus
  • kobuz Falco subbuteos
  • bocian czarny Ciconia nigra

W ramach programu prowadzona jest ocena wskaźnika liczebności gatunku oraz rozpowszechnienia gatunku oraz w przypadku bielika i orlika krzykliwego wskaźnika efektów rozrodu.

• Monitoring Lęgowych Sów Leśnych (MLSL) – koordynowany przez Stowarzyszenie Ochrony Sów. Obejmuje monitoringiem 6 gatunków sów leśnych, tj.:
  • puszczyk Strix aluco
  • puszczyk uralski Strix uralensis
  • uszatka Asio otus
  • włochatka Aegolius funereus
  • sóweczka Glaucidium passerinum
  • puchacz Bubo bubo

W ramach programu prowadzona jest ocena wskaźnika liczebności gatunku oraz rozpowszechnienia gatunku.

• Monitoring Lęgowych Ptaków Morskich (MLPM) – koordynowany przez Komitet Ochrony Orłów oraz Towarzystwo Polskiej Ochrony Ptaków. Obejmuje swoim monitoringiem 3 gatunki ptaków, tj.:
  • bielik Haliaeetus albicilla
  • kormoran Phalacrocorax carbo
  • rybitwa czubata Thalasseus sandvicensis

W ramach programu prowadzona jest ewidencja liczebności populacji lęgowej gatunku, jego rozmieszczenia oraz w przypadku bielika – jego produktywność.

• Monitoring Zimujących Ptaków Wodnych i Wód Przejściowych (MZPW, MZPWP) – koordynowany przez Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków. Obejmuje monitoringiem 14 gatunków ptaków, tj.:
  • perkoz dwuczuby Podiceps cristatus
  • kormoran Phalacrocorax carbo
  • czapla siwa Ardea cinerea
  • łabędź niemy Cygnus olor
  • łabędź krzykliwy Cygnus cygnus
  • krzyżówka Anas platyrhynchos
  • głowienka Aythya ferina
  • czernica Aythya fuligula
  • ogorzałka Aythya marila
  • gągoł Bucephala clangula
  • bielaczek Mergus albellus
  • szlachar Mergus serrator
  • nurogęś Mergus merganser
  • łyska Fulica atra

W ramach programu prowadzony jest spis liczebności gatunku oraz wskaźnika rozpowszechnienia gatunku.

• Monitoring Zimujących Ptaków Morskich (MZPM) – koordynowany przez Ogólnopolskie Centrum Ochrony Ptaków. Obejmuje w ramach monitoringu prowadzona jest obserwacja 8 gatunków ptaków, tj.:
  • nur rdzawoszyi Gavia stellata
  • nur czarnoszyi Gavia arctica
  • lodówka Clangula hyemalis
  • markaczka Melanitta nigra
  • uhla Melanitta fusca
  • nurzyk Cepphus grylle
  • alka Alca torda
  • nurnik Uria aalge

W ramach programu wyznaczany jest wskaźnik liczebności gatunku oraz wskaźnik rozpowszechnienia się gatunku.

• Monitoring Noclegowisk Gęsi (MNG) – koordynowany przez PTOP Salamandra. Prowadzony na 99 stanowiskach stanowiących największe noclegowiska gęsi w Polsce. Obejmuje swoim zakresem obserwacje 2 gatunków gęsi, tj.:
  • gęś zbożowa Anser fabalis
  • gęś białoczelna Anser albifrons

W ramach programu wyznaczany jest wskaźnik liczebności gatunku oraz wskaźnik rozpowszechnienia się gatunku .

• Monitoring Noclegowisk Żurawi (MNZ) – koordynowany przez Stację Ornitologiczną MIZ PAN. Monitoring obejmuje obserwację żurawia Grus grus i prowadzony jest na 90 największych w Polsce noclegowiskach żurawi. W ramach programu wyznaczany jest wskaźnik liczebności gatunku oraz wskaźnik rozpowszechnienia się gatunku.

• Monitoring Rzadkich Dzięciołów (MRD) – koordynowany przez Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków. W ramach programu prowadzona jest obserwacja 2 gatunków dzięcioła, tj.:
  • dzięcioł trójpalczasty Picoides tridactylus
  • dzięcioł białogrzbiety Dendrocopos leucotos

W ramach programu wyznaczany jest wskaźnik liczebności gatunku oraz wskaźnik rozpowszechnienia się gatunku.

• Monitoring Gatunków Rzadkich 1 (rybołów, orzeł przedni, orlik grubodzioby) – koordynowany przez Komitet Ochrony Orłów, a w jego ramach prowadzona jest obserwacja 3 gatunków ptaków, tj.:
  • rybołów Pandion haliaeetus
  • orzeł przedni Aquila chrysaetos
  • orlik grubodzioby Aquila clanga

W ramach programu prowadzona jest ewidencja krajowej populacji gatunku oraz jego rozmieszczenia.

• Monitoring Gatunków Rzadkich 2 (łabędź krzykliwy, podgorzałka, biegus zmienny, mewa czarnogłowa), koordynowany przez Stację Ornitologiczną MIZ PAN. W ramach programu realizowana jest ewidencja krajowej populacji gatunku i jego rozmieszczenia. Program obejmuje monitoringiem 4 gatunki ptaków, tj.:
  • łabędź krzykliwy Cygnus cygnus
  • podgorzałka Aythya nyroca
  • biegus zmienny Calidris alpina schinzii
  • mewa czarnogłowa Larus melanocephalus
• Monitoring Gatunków Rzadkich 3 (kraska, dubelt, wodniczka, ślepowron), koordynowany przez Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków. Monitoring obejmuje 4 gatunki ptaków, tj.:
  • kraska Coracias garrulus
  • dubelt Gallinago media
  • ślepowron Nycticorax nycticorax
  • wodniczka Acrocephalus paludicola

W ramach programu realizowana jest ocena liczebności krajowej populacji oraz wskaźnik liczebności, a także rozmieszczenie gatunku oraz wskaźnik jego rozpowszechnienia.

Parametrami opisującymi liczebność populacji są^[5]:

• Wskaźnik liczebności populacji – wyrażany poprzez względną liczebności populacji lęgowej w danym roku odniesionej do liczebności w roku bazowym.

• Liczebność populacji – stanowi liczebność populacji lęgowej występującą w kraju lub liczebność osobników w przypadku ptaków migrujących i zimujących.

Parametrami opisującymi zmiany rozmieszczenia populacji są:

• Areał – obszar obejmujący krajowy zasięg lęgowy, oceniany w skali kwadratów 10 km x 10 km.
• Rozpowszechnienie – stosunek liczby powierzchni, na których stwierdzono występowanie danego gatunku ptaków do liczby powierzchni, na których ptaki zostały policzone w danym roku.

Parametrami opisującymi efekt rozrodu są:

• Wskaźnik produktywności (dotyczy wszystkich par ptaków o znanym lęgu) – średnia liczba piskląt w lęgu, które udało się wyprowadzić.
• Wskaźnik produktywności (dotyczy par ptaków z udanym lęgiem) – średnia liczba piskląt wyprowadzonych w lęgu, wyliczana dla par, w przypadku których do wieku lotności przeżyło przynajmniej jedno pisklę.

Wyniki monitoringu są publikowane m.in. w Biuletynie Monitoringu Przyrody^[6].

Na podstawie prowadzonych programów Monitoringu, możliwe jest obliczenie istotnych zmian trendów liczebności ptaków w Polsce. Inspekcja Ochrony Środowiska gromadzi dane dotyczące parametrów opisujących liczebność rozmieszczenie oraz rozród poszczególnych gatunków ptaków występujących na terenie kraju^[2].

Z przeprowadzonej analizy poszczególnych programów monitoringu wynika, że dla większości gatunków ptaków drapieżnych obserwuje się tendencję wzrostową ich liczebności. Tendencja spadkowa występuje w przypadku populacji błotniaka łąkowego. Dla pozostałych gatunków ptaków drapieżnych indeks liczebności utrzymuje się na stałym poziomie^[7].

Z programu Monitoringu Pospolitych Ptaków Lęgowych (MPPL) realizowanego od roku 2000 wynika natomiast, że w obserwowanym okresie, czyli do 2017, 29 ze 110 gatunków nie wykazało zmian liczebności populacji, 50 gatunków charakteryzowała tendencja wzrostowa, a w przypadku 31 gatunków odnotowano spadek liczebności populacji^[8].

W przypadku programu Monitoringu Flagowych Gatunków Ptaków (MFGP) zaobserwowano spadek liczebności gawrona oraz perkoza rdzawoszyjego, natomiast wzrosła liczebność żurawia i rybitwy rzecznej^[9].

Obserwacja przeprowadzona poprzez Monitoring Lęgowy Sów Leśnych (MLSL) wykazała, że podczas 8-letnich obserwacji liczebność populacji badanych gatunków utrzymuje się na stałym poziomie^[10].

W 2017 r. na podstawie prowadzonego Monitoringu Lęgowych Ptaków Morskich (MLPM) zaobserwowano spadek liczebności par kormorana o 1% w stosunku do roku 2016. Odnotowano także spadek produktywności bielika. Sukces lęgowy jaki odnotowano w roku 2017 wyniósł 37,3%, co stanowi wartość prawie o połowę niższą od średniej odnotowanej poprzez wieloletnią obserwację populacji bielika^[11].